Тағдыр - 11

көзімен, қалай бағалау керек? Мəселе сонда. Мына Ли-шансыңнын
көшпенділерге іштей жаны ашып, бүйрегінің бұрып тұрғаны бесенеден
белгілі. Əсіресе, Цин армиясының аямас қаталдығын, ойраттардың
жазықсыз қанға бөгіп қырылған тұсын баяндағанда, басқыншыларға тісін
басып, құшырлана, екілене жазатыны байқалады. Демек, мұның да
жүрегінің түбінде қыжыл бар деген сөз. Сонша жыл сүргіннен кейін де Цин
өкіметіне деген ескі кегін ұмыта алмағаны той. Жазасын өтеп жүрген
жанкешті адамнан бұдан басқа не күтуге болады. Ли-шансың саяси
сенімсіздігі үшін осынау қиян түкпірге жер аударылды. Енді мұны шекара
асырып тастамасаң, бұдан ары жіберетін жердің өзі де қалмады ғой.
Ши-амбы бұдан былай қолжазбаның өзіне белгілі жерлерін желе-жорта
шолып, қажетті тұстарға келгенде ғана қадалып оқи бастады. Бутан дəл
қазір өте-мөте керегі — қазақтардың бұл өлкеге араға ұзақ үзіліс салып,
екінші рет қалай келіп қоныстану тарихы еді. Өзі соныңа түскен, əбден
ызасы өткен көкшолақ қасқырдың ізін неше түрлі шытырман шиырдан да
жаңылмай шығарып əкететін жырынды аңшыдай, бұл да сол жүлгемен
адаспай келе жатыр.
Цин империясы Жоңғарияны басып алғаннан кейін қаңырап иен қалған
өлкеге жорықтағы əскердің шағын тобын ғана күзетке қалдырды да, негізгі
армияны қайтарып əкетті. Мұнда қалғандар — бірен-саран маньчжур
командирлері мен шахар, сібе-солаң əскерлерінен сұрыпталып алынған,
ештеңеден тайынбайтын жанкештілер еді. Олардың ішіндегі Жоңғарға
қарсы соғыста қаталдығымен көзге түскен əскербасыларға халдай,
хорылдай1 деген атақ беріп, өзен бойларындағы ең шұрайлы жерлерге
орналастырды. Бұрынғы ойраттар мекеніне қамал-бекіністер салып,
жаңадан əкімшілік аймақтар құрды. Хан ордасы саналатын бұрынғы Щорс
тайпасының иелігіне Іле аймағы құрылып, оның орталығы Құлжа қаласына
осы өлкенің бас қожасы — Жаңжұңның өзі жайғасты. Еренқабырға
бөктеріндегі көшпелі хошуттар мекені енді Үрімжі аймағы деп аталатын
болды. Ал торғауыттар мен дүрбіттер қоныстанған терістіктік жақта Алтай,
Тарбағатай аймақтары қалыптасты. Ең ақырында ежелден Шығыс
Түркістан аталатын Жоңғария мен Қашқарияның бұрынғы есімі өшіріліп,
бұл өлкеге «Шыңжаң» деп жанадан ат қойды. Шыңжан,— қытайша «жана
өлке» дегенді білдіреді.
Енді Цин өкіметінің алдында тұрған бір міндет — Жоңғарияда қалған
шоғыр-шоғыр əскер мен Құлжадағы əкімшілік мекемелерін үй-жайымен,
азық-түлікпен қамдау керек еді. Олардың көпшілігі — ет пен сүтті місе
тұтпайтын, нан, күріш, көкөніс жеп өскен адамдар. Ал қырғын соғыс
кезінде тау-тасқа тығылып аман қалған бірен-саран ойрат пен иесіз өлкеге
енді-енді көшіп келе бастаған қазақ ауылдарының егіншілікке ешқандай
қыры жоқ еді. Ен таяу жердегі егін салуға ебі бар халық—ұйғырлар, оның
өзі Қашқарияда жатыр. Енді не істеу керек? Бірақ қолда билік тұрғанда
орындалмайтын іс бар ма. Цин өкіметі 1760 жылдардың шамасында
Жаркент, Құмыл, Хотан аймақтарынан Іле бойына жеті мыңға жуық ұйғыр
отбасын көшіріп əкелді. Кейін «тараншылар» (егіншілер) деп аталып
кеткен ұйғыр шаруалары Жоңғар даласына алғаш рет осылай келіп
қоныстанған еді.
Сөйтіп, азық-түлік, нан мəселесі шешілген соң, енді бұрын ойға
келмеген тағы бір қиындық туды. Тамағы тоқ, жұмысы жоқ, күндіз-түні
ерігіп бос жатқан бойдақ əскерді əйелсіз, некесіз ұстау мұншалық қиынға
түсер деп кім ойлаған. Елден шыққалы əлденеше жыл болған, содан бері
бір шүйке бас көрмеген, кілең бір айғырдай азынаған еркектер. Алды
жындануға жақындап, бірін-бірі атып өлтіріп, бастықтарына бағынбай,
кейбіреулері ішкеріге қашып, бүлік шығара бастаған. Ақыры олардың бұл
талабын да қанағаттандыруға тура келді. Цин өкіметі ішкі өлкеден
зорлағандай етіп, он мыңға жуық бойдақ қыздар мен байы жоқ жесір
қатындар алып келді. Қатындарды əкелуін əкелді-ау, енді оларды берекебірлікпен бөліп алу қияметке айналды. Əйел жынысын алғаш көрген-де,
өңкей шыбығы сыздап əрең жүрген сəуірік немелер қырылып қала
жаздаған. Əрқайсысы əйелдердің əдемісіне, жастауына ұмтылып, əскер
арасында кəдімгідей жанжал шығып, көзі қарайғандар бірін-бірі турап
тастайтын дəрежеге жетті.
Осы арада Іленің жанжұны адам баласының ойына келмейтін аса бір
тапқырлық көрсетті. Ұзындығы кісі бойы келетін көп кенеп қаптар
əзірлетіп, əйелдерді сол қапқа кіргізіп, аузын буып қойды да, сапқа тізілген
əскерді соның үстіне əкелді. Енді таңдауға, таласуға жағдай жоқ. Əркім өз
бағын сынап, лотерея билетін суырғандай белгісіз, бұлдыр дүние тұр
алдында. Қаптың ішінен қыз шыға ма, сары қарын кексе қатын шыға ма,
оны сорлы сарбаз өз пешенесінен көреді. Амалы құрыған əскерлер соған да
шүкірлік етіп, өзіне бұйырған əйелді қаптың ішінен шығарып алып жатты.
Бұл дүние жүзінде бұрын-соңды болмаған, болашақ əйеліңнің түрі-түсі,
төркін тегі қандай деп бас қатырып жатпайтын, үйленудің төтенше бір түрі
еді. Бұл күнде Тарбағатай мен Іле аймақтарында ақ сүйек атанып, алшаң
басып жүрген маньчжур, шахар, сібе-солаң əулетінің көпшілігі сол
«қаптағы қатындардан» таралған ұрпақ болатын...
Осы тұсқа келгенде, Ши-амбы өзінен-өзі отырып, рахаттана күліп алды.
Бұл оның бұрын естімеген жаңалығы еді. Осында келіп өзімен қалжыңдаса
беретін Бахалдай мен Ши-халдайға олардың арғы əжелерінің кім болғанын
айтып, бір қатыратын болды... Бір жағынан осыдан жүз жыл бұрын өткен
бабаларының көрегендігін ойлап, көңілін мақтаныш кернеді. Жаңағы қапқа
салынған қатындар бойдақ əскердің құмарын ғана қандырып қойған жоқ,
артына ұрпақ қалдырып, осы өлкеге шыбық боп көктеп, тамыр боп
тартылды ғой...
Ал қазір ғой — əйел жағы молшылық. Жергілікті Маншың төрелері өз
əйелінен өзге үшке дейін некесіз кəнизак ұстауға ерікті. Ши-амбының
өзінде де небір сылқымдар болып еді. Шар тартқан соң нақсүйер біреуін
алып қалды да, қалғандарын көзге күйік қылмай таратып жіберді... Ал
императордың өз гаремінде есеп жоқ. Əр үш жыл сайын 15-16 жастағы жас
қыздармен толығып, жаңарып отырады. Жəне қыз болғанда қандай! Сарай
маңындағы ақсүйектер семьясынан таңдап алынған маньчжурдің қыпша
бел арулары. Əрқайсысының - піштірілген қытай əтектерінен күтушілері
бар. Бас əтек императордың ықыласы ауған кəнизакты лəззат бөлмесіне
кезегімен жібереді де, арнаулы кітапқа ай-күні, сағатына дейін жазып
отырады. Егер жаңағы некесіз əйелден туған ұл бала императордың өз
кіндігінен екені анықталса, ол да тақ мұрагері болып саналады... Ал қазір
бүкіл Цин династиясын уысында ұстап отырған жесір патшайым Цыси бір
кезде император Сяньфанның некесіз кəнизагі емес пе еді. Императорға өз
əйелінен бұрын мұрагер ұл тауып берді де, бағы жанып, тасы өрге
домалады да кетті. Император Сяньфан өлген соң жас мұрагердің
регентша-іс басқарушысы болып сайланды да, міне, жиырма жылдан бері
бүкіл империяны жеке билеп отыр...
Осы ойлардың жүлгесімен отырған Ши-амбы кенет тілін тістей қойды.
Тым еркінсіп, тереңге кетіп қалған жоқ па өзі? Ұлы мəртебелі императрица
жайында бұлай күпірлік ойлағаны үшін тəңірінің өзі кешірсін... Ол
əлденеден қуыстанғандай, жан-жағына қарап алды да, сасқанынан
алдындағы қолжазбаға қайта үңілді.
Қазақтар Жоңғар хандығының жойылуын күтпей-ақ, Галден Цереннің
өлімінен кейін, ойраттар тақ тартысымен əуреленіп жатқан кезде-ақ,
Тарбағатай өңіріне шет-пұшпақтан ене бастапты. Ал жоңғарлар жойылып,
байтақ өлке құлазып йен қалған кезде, қазақ көші тіпті қабындай түсіпті.
Бекет-бекіністерге орналасқан Маншыңның күзет əскері де қарап қалмай,
олардың жолын тосуға күш салды, əрине. Бірақ ұшы-қиырсыз дала мен
асқар-асқар таулардың қай қуысын бақылап отырарсың. Қазақ көшінің
тасқыны тұс-тұстан андыздап, күш бермей құйыла берді. Бір күні əлдебір
қазақ ауылының мал өрісіне қарай шекараға таяу келіп қонғанын байқасаң,
енді бір қарағанда əлгі ауылдың ішкерілеп еніп кеткенін бірақ көресің.
Көшпелі жұрттың құйрығын ұстау қиын, бір қоныстан қусаң, ертеңінде
одан да шөбі шүйгінірек басқа бір жерге барып қонып алады.
Істің арты насырға шауып бара жатқанын сезген халдайлар мен
хорылдайлар аттан салып, Іледегі жаңжұңға хабарлады. Ол өзіне сөз
келмеу үшін, болып жатқан оқиғаны сəл жеңілдетіп, орталыққа жеткізді.
Орталықта бұған кəдімгідей мəн беріліп, Жоғарғы император кеңесінің
шешімі бойынша, қазақ ханы Абылайға нота тапсырғанша, арада айлар
өтті. Абылайға келген алғашқы нотада: «Біз Жоңғарияны қазақтар үшін
босатқан жоқпыз. Жер таршылығын өзіміз де тартып отырған елміз. Біздің
иеліктегі жерімізге баса-көктеп кіріп жатқан қоластыңыздағы халқыңызды
тыйып ұстасаңыз екен» деген талап ашық айтылған.
Бірақ Абылай оны елеңкіремей: «Қазақ барса біреудің жеріне емес,
өзінің ежелгі атамекеніне барып жатыр. Жоңғарлар келместен бұрын да бұл
өлке Найман мен Керейдің қонысы болатын. Сонан соң Жоңғарға қарсы
соғысқан жалғыз сіздер емес қой, біз де ұзақ жыл қан төккенбіз. Ол жерден
алатын біздің де үлесіміз бар» дегендей сүйей салды жауап беріпті.
Цин өкіметі тарапынан жазылған екінші нота біріншіден гөрі қатаңдау
еді: «Егер қазақтар біздің жерімізді өз еркімен босатпайтын болса, онда біз
оларға қарсы əскер аттандыруға мəжбүр боламыз» дегендей айбар
танытқан. Бүйте берсе екі ел арасының ушығып кетерін сезген болар,
Абылай бұл жолы мүлде басқа тəсілге көшіпті: «Екі империяның арасында
жатқан қазақ хандығы түбі кімге қарайтыны əлі белгісіз ғой. Егер сіздермен
осылай аралас-құралас, тату тұрғандай болсақ, келешекте Еженханға қарай
аунай салғандай боламыз ба» деп түлкі бұлтаққа салады.
Соңғы жауаптың көп үміт күттіретіні сонша, бірден Цин өкіметінің
буынына түсіп кетеді. Көп ұзамай император сарайынан Іледегі жаңжұңға:
«Көшіп келген қазақты беталды қуа бермеңдер. Өздеріне жайлы жерден
қоныс, малына өріс беріңдер» деген бұйрық келіпті. Абылайды саясатшы
ретінде өз елінде қалай бағалап жүргенін кім білсін, əйтеуір, осы жолы Цин
өкіметін тақырға отырғызып кеткені анық. Осының артынан көп кешікпей,
Абылай өзінің ұлы Əділді басшы етіп, Қу дауысты Құттыбай мен Бөгенбай
батырды қосшы етіп, Еженханға елші жіберді. Пекинде екі жақтың өкілдері
бас қосып, біраз келісімге қол қояды. Екі ел арасында тату көршілік
қатынас орнайтын болып, Арқа мен Жетісу қазақтары Құлжа, Шəуешек
қалаларымен сауда-саттық жасауға еркіндік алады. Жоңғарияға өткен
қазақтар бұдан кейін ешкімнен қағажу көрмей, Цин өкіметіне жер майы
үшін тиісті салық төлеп тұруға келіседі. Салықтың алғашқы мөлшері жүз
жылқыға - бір сəйгүлік, жүз қойға - бір қой екен. Өкіметке өткізетін аттарға
арнайы сары ноқта кигізілетіндіктен, қазақтар оны кейінірек «сары ноқта
салығы» деп атап кеткен.
Жоңғар жеріне ең алдымен басып кіргендер — Аягөз, Ақшатау маңынан
ауған Қызайлар мен Тарбағатайдың күнгейі — Қатынсу бойынан асып
түскен Төртуылдар еді. Алғашқы жылдары Емілдің төменгі сағасы мен
Тақта-Барлықты ұлы жүзден тараған Суанның біраз ауылдары мекендеген
екен. Бірақ олар мұнда көп байырқаламай, Бұратола, Іле бойына қарай ауып
кетіпті. Кейін Барлықтағы Қызай ауылдарының үстіне Мəмбет руы көшіп
келіп, бұл екі ру көп жылдар иық тіресіп қатар жайлаған.
Цин өкіметі Тарбағатайға көшіп келген қазақ руларын қоныстандыру
үшін, Еміл өзенін бойлаған Құлыстайды үшке бөліпті. Емілдің жоғарғы
саласын «Бас Құлыстай» деп атап, оны бір кездегі жер иесі, Жоңғардан
қалған жұрнақ — қалмақтарға береді. Қалмақтар ана жылғы Шағанкегеннің бүлігіне дейін, өздерін қашан Жұмықтар келіп ығыстырғанша,
осында тұрды. Дөрбілжіннен бері Қамыстыға дейінгі «Орта Құлыстай»
Төртуылдың иелігіне тиді. Ал одан былайғы Алакөлге дейінгі кең алқапты
Қызай мен Мəмбеттің үлесіне қалдырды. Қызайлар жүз жылға жуық осы
өлкені мекендеп тұрды да, кейін Майлыға Керейлер көшіп келген соң,
Керей мен Мəмбеттің арасында сынадай сығылысып отыра алмай, жер
тапшылығынан Іле аймағына қарай қоныс аударуға тура келді.
Бұл жылдары Алтай өңірінде де дəл осындай сапырылысқан орын
алмасулар жүріп жатыр еді. Ли-шансыңның жазбаларына қарап отырып,
Ши-амбының бір аңғарғаны, қазақ руларының ішінде ең ұзақ көшкен ел —
Абақ керейлері екен. Бұлар - баяғы Шыңғысхан заманына дейін шығыс
Алтайда тұрып, Уаң хан моңғолдардан жеңілгеннен кейін, Арқаға қарай
ауып кеткен ел ғой. Керейлер сол бетінде Қаратау өңіріне, Сыр бойына
дейін барып, жаңадан шаңырақ көтеріп жатқан қазақ халқының құрамына
кіріп, сол жақта ұзақ уақыт көшіп-қонып жүрген-ді. Тек арада бес ғасыр
өткенде, атақты «Ақтабан шұбырындының» тұсында, өздерінің ежелгі
атамекені Алтай өңіріне қайтып оралыпты. «Керей, қайда барасың?» деп
Бұқар атаң алдын ораса да, жыраудың ырқына көнбей, шығысқа қарай
тартып отырған. Өйткені оларға өздерінің ежелгі атамекені — Цин
шабуылынан кейін босап қалған Алтайдағы құба қалмақтың орнын тез
арада басып қалу керек еді.
Бірақ арада бір ғасыр өтпей, мал-басы мыңғырып өскен қалың Керейге
Алтайдағы Ертіс пен Қыран өзенінің бойлары мүлде тарлық ете бастады.
Енді олар да өз өрісін кеңейтуге тырысып, ең алдымен Сақсай, Бұлғын
өңіріндегі Ұранхайларды ығыстырды. Керейдің енді шығысқа, не батысқа
қарай қанат жаюдан басқа амалы да жоқ тұғын. Теріскей жағы — асу
бермес мұзарт тау, түстік жағы — жалаңаш жатқан Құбының құмы.
Сондықтан Абақ керейдің бір бөлігі Моңғолияның Қобда аймағына қарай
асты да, енді бір бөлігі Баркөл, Еренқабырғаға қарай ішкеріледі. Бұл
екеуіне де ілеспеген үшінші бір тобы осыдан ширек ғасыр бұрын
Тарбағатайға қарай ойысып, Майлы-Жəйір тауларына келіп қоныстанды.
Сонымен бір ғасыр бойы тынымсыз сапырылысқан қазақ рулары бірін-бірі
ығыстыра жүріп, ақыры тұрақты қоныстарын тауып болған тəрізді.
Ши-амбы қолжазбаның бетін жауып, былайырақ ысырып қойды.
«Ішінде пайдаға асатын тарихи деректер мол екен. Бірақ мына бетінде кітап
етіп шығаруға болмайды» деп түйді ішінен. Оның есіл-дерті алда өтетін
сайлауда болатын. Тағы бір папкада қазақтың руларын тарататын шежірекарта жатушы еді, бір сəт соған үңілді.
Сонымен Тарбағатай мен Алтай аймағында қазақтың орта жүзіне
жататын екі үлкен ру бірлестігі бар екен. Оның бірі — Наймандар да,
екіншісі — Керейлер. Бұлардан басқа алты арыстың бірі — аз ауыл Уақ
бар. Бірақ олар Кереймен қанаттасып, көбінше соның қолтығында жүретін
көрінеді. Мұндағы Найманның өзі үлкен үш тайпаға бөлінеді: Төртуыл
жəне Байжігітке жататын Жұмық пен Мəмбет. Бұлардың əрқайсысы өз
ішінен тағы тармақтанып кетеді. Осылайша кіші руларға қарай жіктегенде:
Жұмық сегіз зəңгі, Төртуыл жеті зəңгі, Мəмбет алты зəңгі ел екен. Бұларға
күн сайын көбейіп, үстемеленіп жатқан төрт зəңгі Керей мен бір зəңгі
уақты қоссақ, Тарбағатайдағы қазақтың өзі əжептəуір елге айналады.
Ши-амбының бір аңғарғаны, қазақ қауымында баяғы патриархалдықрулық қатынас қаймағы бұзылмай, сол күйінде сақталып қалған. Рулар бірбіріне бастары қосылмай, əрқайсысы өзіне тиесілі жайлау-қоныстарда
бөлек көшіп жүреді. Егер рулар арасында жер дауы, жесір дауы, өлген
кісілерге құн төлеу сияқты қайшылықтар туса, əр рудың сөзін өз ішінен
шыққан ақсақал, билері ұстап, түпкі билікті ара ағайыннан сайланған төбе
би айтады. Бұл елде кісі өлтіру ілуде бір болмаса өте сирек кездеседі. Ал
ұрлық жағы бар... Ұрлық болғанда бұлар ұсақ-түйек, кішігірім зат
ұрламайды. Сондықтан қысы-жазы есіктері ашық жатады. Қазақтар,
көбінше, алыстан із тастап, жылқы айдап əкеледі, не əдейі барып барымта
алады. Мұны өздері ұрлық демейді, ерлікке санайды... Міне, Ши-амбының
бұдан кейін істес болатын жұрты — қонақжайлық жағынан алдарына жан
салмайтын, бір басына ақ көңіл момындығы да, ер жүрек батырлығы да
жетіп жатқан, бірақ ауыз бірлігі шамалы, ру-руға жіктеліп, бірін-бірі
мұқатып, жауласып жүретін, осындай бір қызық халық еді.
«Демек, қазақтар өз руынан тыс өмір сүре алмайды екен, ендеше
олардың ежелден қалыптасқан осы тəртібін өзгертудің түкке қажеті жоқ»
деп шешті Ши-амбы. Басқару жүйесі сол баяғыдай ру-тайпа күйінде қала
берсін. Мейлі, баққүндес рулар бір-бірімен таласар, қырқысар, одан
өкіметке келетін бəлендей зиян жоқ. Қайта, сонысының өзі жақсы, өздері
жақ-жақ болып жауласып, бірінің жағасын бірі жыртып, бітісе алмай
жүреді де, ақыры келіп ұлықтың қолтығына тығылады... Жақында Шиамбы Ақ патшаға қарайтын қазақтардың басқару жүйесін білгісі келіп,
консул Балкашиннен осы жайды əдейі сұрастырып көрген. Ол жақта да
қазақтар сол ежелгі ру-тайпа жігін қатты сақтап отырған көрінеді. Өкімет
тарапынан ол жікті ыдыратуға ешқандай шара қолданылмаған.
Ши-амбының ішкі есебі бойынша, бұл аймақтағы қазақты төрт
үкірдайға топтастырған дұрыс сияқты. Бір үкірдайдың қол астына ең кемі
үш мың түтін қарауы керек. Қазір өз алдарына жеке үкірдай сайлауға
болатын қазақтың төрт тайпасы бар: Төртуыл, Мəмбет, Жұмық, Керей. Ал
болашақ үкірдайлар кімдер? Ол жағын əлі ойластыру керек. Ши-амбы
əзірше Төртуыл жағына ғана табан тірей алады. Ары ойлап, бері ойлап
келіп, тоқтағаны — Керімбай. Естуінше Керімбай мен Сымайыл қазірдің
өзінде-ақ тұс-тұсқа жаушы аттандырып, шашау шығып бытырап жүрген
руластарын өз маңайына топтап жатқан көрінеді.
Айтпақшы, бір бүйірде қалмақ қалып бара жатыр екен ғой. Оларды не
істемек? Қалмақтың жарасы жеңіл. Олар: төрғауыты бар, дүрбіті бар, бəрін
қосқанда ұзаса бір үкірдай ел болады. Ал маньчжур, шахар, сібе-солаңды
бұларға араластырудың керегі жоқ. Олар сол бұрынғысынша өздерінің
халдайларына бағынып, Цин өкіметінің осындағы тірегі, төтенше құқықты
жер иесі болып қала береді.
Х
Ел жайлаудан түсіп, күзекке келіп қонғалы, қазақтың «ұзын құлағы»
арқылы төрт тарапқа бірдей желмен жарыса тарап жатқан бір ғана əңгіме
бар. Ол — жақын уақытта Шəуешекте өтетін үкірдайлар сайлауы.
– Жаңадан үкірдай деген мансап шығыпты...
– Үкірдайыңыз зəңгілердің енесін ұрып жіберетін көрінеді.
– Бірнеше зəңгі бірігіп, бір үкірдайдың қоластына қарайды екен, - десіп,
бұл күнде күзекте отырған қалың ел гу-гу етеді.
Көрші мемлекеттер арасына шекара жүргізіліп, ел екіге айрылғаннан
бері асау бастарына ноқта киіп, ендігі күндері тек Еженханға қарап қалған
қазақтар, амал жоқ, алдағы тіршіліктің қамын ойластыра бастаған!
Маншың əкімдерін бірде менсінсе, бірде менсінбей, Ақ патша мен
Еженханның құзырына кезек ауытқып, екі ортада бұлғақтап жүретін баяғы
заман өтті. «Тас түскен жеріне ауыр». Бұдан былай Ши-амбыны
шырғаламаса, жергілікті ұлықтардың тілін таппаса тағы болмайды. Алдағы
сайлау, міне осындай, қазақ руларының ұлық алдында бедел салыстырып
қалатын, мол сыбаға, үлкен үлес қармауға тырысатын, аса манызды оқиға
болғалы тұр.
«Өз алдыңа жеке бір үкірдай ел болу үшін, қарауындағы түтін саны үш
мыңнан асуы керек» деген хабарды да ру басшылары елеусіз қалдыра
алмады. Əрқайсысы жер-жерге адам аттандырып, шашау шыққан
руластарын қанатының астына алып, төңірегіне ел жинай бастаған. Аймақ
орталығы Шəуешек қаласына тақау орналасқан Төртуылдарға түтін санын
молайту оншалық қиынға түскен жоқ. Бұрын бытырап жүрген өз
руларынан басқа, шекара бойынан қоныс аударып келген Диқанбай ауылы
сияқты қаймана қазақтың талайы Төртуыл тобына қосылып кетті... Барлық
тауы мен Еміл бойындағы Мəмбет руының басшылары да шекара
сыртында əлі де болса екі ойлы болып, толқып жүрген талай ауылдарға
арнайы адам жіберіп, өз ішінен өріс-қоныс беруге уəде етіп, бері көшіріп
əкелді деген сөз бар. Керейлер де тыныш жатпаған көрінеді. Мамырбек
төре тұс-тұсқа жігіт аттандырып, Алтайдан ауа көшкен, Еренқабырға
бөктеріне, Манас бойына қарай бет алған біраз Керей ауылдарының бетін
бері бұрғызып, Майлы-жəйір тауларына əкеліп қоныстандырған.
Осындай бір қарбалас тірлік шығыстағы Жұмық ішінде де жүріп жатыр
еді. Жұмықтың қазіргі басшысы Еңсе өзі бас болып, Тарбағатайдың
теріскейінен əлденеше Қошқарбай, Шотай, Əлмəмбет, Саты, Қараша
ауылдарын көшіріп əкеліпті. Оларға күні кеше қалмақтардан босаған
Қырқошақ, Дүрім, Сарыеміл байларынан жайлы қоныс-өріс беріпті. Өзінің
ежелден бергі бақталасы Бұтабай болыстың иегінің астынан осыншама елді
аударып алуы Еңсенің үлкен ерлігі, ептілігі ретінде айтылып, ел ішінде гугу сөз тарай бастаған. Бұлардың арасында Қараша руының күнгейге қалай
ауғаны жайында айтылатын бір күлкілі əңгіме тағы бар.
Қу бастан қуырдақтық ет алатын, тілінің қотыры бар əзілқойлардың
айтуынша, бір күні ел жайлаудан түсе, Қарашаның бір топ адамы
Зайсанның базарына мал айдап барған көрінеді. Базарда сол күні сары ала
қылыш тағынған бірнеше стражник, пристап орыстар жүрсе керек. Онда
қыр қазағының қару асынған төре көрсе үрейі ұшып, қалтырап тұратын
кезі. Өзара сөйлескенде əлгі стражниктердің аузынан «хорошо-хорошо»
деген сөздер жиі айтылып жатады. Не керек, осыны естігенде жанаты
қарашалардың зəре-құты қалмай, жүректері тас төбесіне шығады ғой.
«Қой, мыналар бүгін Қарашаны тегін іздеп жүрген жоқ. Түбі, Қарашаға бір
тықыр бар» деп базар аралауға да мұршалары келмей, асығыс ауылдарына
қайтады. Сол беттерінде əлгілер тыныш жатқан елді үркітеді. «Қаладан өз
құлағымызбен естіп келіп отырмыз. Орыстардың екі сөзінің бірі —
Қараша. Сірə, біздің елге тістерін басып жүрген сияқты» дейді. Мұны
естіген бүкіл Қараша ауылдары ертеңіне түп қопарыла көшіп, қытай жеріне
ауып кеткен екен деседі.
Өстіп жүргенде сайлаудың да мерзімі жақындап қалған. Бастапқы кезде:
«Ши-амбы нөкерімен ел аралап жүріп, үкірдайлар мен зəңгілерді ел
ортасына келіп сайлайды екен» деген бір дақпырт шыққан. Кейін іле-шала
сайлау бір-ақ жерде, Шəуешектің өзінде өтеді екен деген хабар тарады. Бұл
алғашқы шешімді өзгерткен — Ши-амбының өзі болатын. Бастабында ел
аралап, халықтың күй-жайымен таныссам деген бір ойы болғанымен,
соңынан алыс аудандарға сапар шегу машақатынан бой тартып қалды.
Оның үстіне басқа да ішкі есептері бар еді. Қазақтар кең жерде, өз
сахарасында жүргенде асаулық танытып, сөз тыңдамай, тізгін бермей кетуі
де мүмкін ғой. Ал қалаға, өкімет қармағына келгенде, олардан момын,
олардан тəртіпті халық жоқ. Сондықтан күздің қара суығында ел аралап,
уақыт оздырып жүргеннен гөрі, сайланатындар мен сайлаушыларды қалаға
шақырып алып, жылы жерде отырып басқарғанды дұрыс көрген.
Қазанның аяқ шенінде əр рудың атқамінерлері қалаға қарай ағыла
бастады. Бұлардың арасында үкірдайлық, зəңгілік, елубасылық шеннен
үміткерлер де, сайлаудың қызығын өз көздерімен көргісі келген былайғы
қызыл ауыз қыздырмалар да көп еді. Дауысқа түсетін кандидаттардың Шиамбыға əкеле жатқан сый-сыяпаты, тарту-таралғысы да аз емес. Алды атан
түйе бастатқан, күміс жамбы, сəйгүлік аттар қостатқан сан «тоғыз»
сыйлықтар əкеліп жатты. Əсілі, Маншың өкіметінің салтында, ұлықтардың
қарауындағы халықтан сый-сыяпат алуы — пара алған болып
есептелмейтін. Ол тек бағынышты жұрттың Еженханға қаншалық
берілгендігін, ұлықтарды қаншалық құрмет тұтатынын əйгілейтін, заңды
нəрсе деп қаралатын-ды. Сондықтан жергілікті Маншың төрелері ешкімнен
жасырып жатпай-ақ тападай тал түсте түйені түгімен, төрт түлік малды
үйір-үйірімен, көпе-көрінеу асап, қылғып жұта беретін. Тамағымызға
тұрып қалар-ау деп ойлайтын біреуі болсашы.
Əлде өз ауылдары Шəуешекке тиігі тұрған соң арқасын кеңге салды ма,
жұрттың бəрінен кейін қозғалған Керімбай болды. Оның бұл сапар
басқалар сияқты бақталасы жоқ. Төртуылдан үкірдайлық орынға бірден-бір
кандидат өзі ғана. Жақында түгел Төртуылдың ру басылары, ақсақалдары
бас қосып, сол жиында бір ауыздан осылай деп шешкен-ді. Керімбай
қадірлі ақсақалдың алдынан өтпек болып, Сымайылға мезіреті жасап көріп
еді, кəрі зəңгі жаңа лауазымнан үзілді-кесілді бас тартты.
– Менің заманым өтті. Алжыған қарт бурадай күлге шөгетін күн туды.
Өлерімнің шағында енді мені қайтадан атқа мінгізіп қайтесіңдер. Жауатаң
баласы, бұл реткі жол сенікі, — деп Керімбайға табан тіреген.
Сонан соң бұл елден сайланатын зəңгілер мен елубасылар жайы сөз
болғанда, Сымайыл тағы бір батагөйлік кесім айтты.
– Үлкен ұлық алдында, жат-жаланың көзінше, қалаға барған соң билікке
таласып, біріңнің етегіңді бірін ашып жүрмеңдер. Мұндайда ер намысы
ғана емес, ел намысы сынға түседі. Осы бүгін бəтуаға келіп, əр рудан зəңгі,
елубасылыққа ыңғайы бар, халық қамын ойлайтын бір-бір адамды атапатап беріңдер. «Атасыздың аузы зор, енесіздің емшегі зор» дегізбей, басбасыңа би болып, құрық əкетуді қойындар, түге! — дей келіп, БайғараЖауғаш, Баймұрат-Құтымбет, Шөтік, Кенжеғұл, Шоқан кісілеріне өз
адамдарын күшпен ататтырған... Басқалар бөгеліңкіреп қалғанда, кəрі зəңгі
əдейі көш бастап, өзі бұл жолы орнынан түсетінін айтып, Қараменденің
ендігі зəңгілігіне бертінде атқа мініп, көзге түсіп жүрген жас жігіт
Көксегенді ұсынған. Осыдан кейін өзге ру басылары да күлкіл, күмілжуді
қойып, өз адамдарын атап-атап берген-ді. Сонымен Төртуыл жағы ағайын
арасындағы сөздерін күні бұрын бітіріп, алдағы сайлауға сақадай сай отыр
еді.
Осылайша Төртуылдың өз жиыны тарап, Керімбай бастатқан біраз адам
ертеңдер қалаға жүреміз деп отырғанда, ауылға Демежан келіп қалды.
Көктемде Бибіні əкеп салғаннан кейін, жаз бойы шекара жұмысында жүріп,
елге келіп отырған беті осы. Бибі де ел жайлаудан қайтар шамада
төркінінен оралған-ды. Келіншегі олжалы қайтыпты. Құрман қажы төрт
түліктің əрқайсысынан атап-атап, қызына енші берген көрінеді. Сол
еншінің басы етіп, дəл аттанарда:
– Қызым, сенен тарайтын жұрағат бұл ауылға жиен атанады. Жиеннің
нағашысынан алатын «қырық шұбар тайы» деген болады. Екі ел
арасындағы шекара қиындап, жиендердің келіп-кетіп тайларын мінуге
мұршасы болмай жүре ме... Мынау — менің сол болашақ жиендеріме
мінгізгенім болсын, — деп, құрамында менсіз қырық қара байталы бар
қысырақтың үйірін қызынын алдына салыпты.
«Күлшелі бала сүйменді». Сөйтіп, сəн-салтанатпен артынып-тартынып,
екінші рет ұзатылып келген Бибіні Керімбай ауылы хан көтере қарсы алып
еді. Келіншектің өзі де мəз, қағанағы қарық, сағанағы сарық. Тек, атаененің де, Демежанның көңілінде бір ғана қаяу бар. Үй болып, отау
тіккендеріне үшінші жылға айналса да, жаңағы нағашы атасы берген
қырық сəйгүлікті мінетін жиендердің төбесі əзірше көрінбей келеді.
Демежан келген күні Керімбай оны оңаша шақырып алып, бір мəселе
жөнінде ақыл салды.
– Қаладан өзің де көріп-біліп келген шығарсың. Басқа елдер Ши-амбыға
тоғыз-тоғыздан сый-сыяпат апарып жатқан көрінеді. Біз не істейміз? Жеп
үйренген ауыз, тойымы жоқ түпсіз көмей бізден де бірдеңе дəметпейді
дейсің бе. Не апарғанымыз мақұл? Мал айдатамыз ба, əлде күміс жамбы,
асыл тастар сіңімді ме? — деді салалы саусақтарымен енді-енді бурыл
шала бастаған шоқша сақалын сауып отырып.
Демежан ойланып қалды. Сұңғыла əке қазақ, жөніне жүйрік
болғанымен, қаладағы ұлық жайын баласынан ұққысы келетін сияқты.
– Дəл қазір Ши-амбыны тарту-таралғымен таңырқата алмайсыз, көке.
Қазірдің өзінде оның қала сыртындағы зəйімкесі төрт түлік малға толып
кетті деп естідім, — деді Демежан қабағын кірбең шалып.
– Əй, балам-ай, тамағы тесік жан иесінің жемге қызықпайтынын
көрмедім-ау. «Бүркіт аңды өзі үшін алады, тазы иесі үшін алады» дейді.
Бірақ екеуінің де ойлағаны — қу құлқынның қамы, — деп Керімбай терең
тыныс тартты. — Ши-амбының қара қасқа атқа көптен көзі түсіп жүр еді.
Соны бас етіп, бір үйір жылқы атасам, азырқанып жүрмей ме?
– Басқа не апарсаңыз да өз ықтиярыңыз, бірақ қара қасқа атқа тимеңіз,
— деді Демежан. — Қара қасқа көрер көзге тым бадырайып көрініп тұрады
ғой. Жəне ол ас пен тойда ел намысын қорғап жүрген ат емес пе. Ұлыққа
малыңызды қисаңыз да, намысыңызды қолдан бермеңіз.
«Менің осы балам бұрын тым қарабайырлау сияқты еді... Биыл қазақ
жөніне қатты жетіліп, есейіп қалыпты-ау» деп Керімбай баласына сүйсіне
қарады.
Осының ертеңінде сайлауға қатысатын Төртуыл кісілері де қалаға қарай
бет түзеді. Бұл күндері Шəуешектегі татар, өзбек, ұйғыр байларының қоражайлары тұс-тұстан ошарылған қыр қазағына толып кеткен.
Əрқайсысының өз еліне келіп сауда істеп, ырғын пайда тауып қайтатын
таныс саудагерлері бар. Соларды біраз шығындатып, қарымта қайтаратын
кез осы. Бай саудагерлер қазақтың өз малын өзіне сойып беріп, тұшпара,
мəнті, палауларын жасап дегендей, тəтті-дəмдісін ауыздарына тосып, біраз
күн əуреге түседі. Төртуыл кісілері ат-көліктерін шеткері Қарасу
бойындағы Түсіп-ажы дейтін ұйғыр байының қорасына қалдырды да,
өздері жаңағыдай таныстарының үйіне бес-оннан бөлініп түсті.
Аймақ əміршісі Ши-амбы да тұс-тұстан шұбырып, қала көшелерін керіп
бара жатқан қыр қазағын ұзақ сарылтып, қамап отырғысы келмеді. Сайлау
өтердің алдында əрқайсысына уақыт белгілеп, төрт үкірдай елдін ру
басыларын қабылдады. Қасына тілмаштыққа Демежанды ғана алып, төр
алдында, хан тағы секілді күлгін сары пүлішпен қапталған биік тақтада
Ши-амбының өзі отыр. Он жақ бұрыштағы дөңгелек үстелдің басында
хатшылық міндет атқаратын көзілдірікті кəрі қытай жайғасыпты. Одан
төмен залдың екі бүйірінде қаз-қатар тізілген орындықтар.
Ең алғашқы кезекті іргелес отырған жақын ел — Төртуылға беріп еді.
Бұлар болашақ үкірдай, зəңгі, елубасылары бар жиыны отыздай адам екен.
Бұл ел үкірдайлыққа ұсынатын кандидаты біреу ғана болғандықтан,
бөлініп-жарылмай топырлап бір-ақ кірген. Ішке енген беттерінде
тымақтарын қолына алып, үлкен ұлыққа сəл бүгіліп тəжім етті де,
ошарылып тұрып қалды. Төртуыл ішінде Ши-амбының жақсы танитын
адамдары Сымайыл мен Керімбай ғана болатын. Сымайыл бұл топтың
арасынан көрінбейді. Ал Керімбай басқалардан бір адым озыңқырап,
маңдайы қасқайып, ең алдында тұр. Маншың өкіметінің салтында, аймақ
əміршісінің алдына кірген қарашы халық намаз оқығандай тізерлеп
отырып, маңдайын жерге үш рет тигізіп, бас ұруы керек еді. Мыналарға
ондай тəртіпті ешкім үйретпеген бе, тізелері бүгілмей, жай бас иіп, тəжім
етумен ғана шектелді.
«Қазақтар ұлық түгіл, құдайға құлшылық етіп те жарытпайды деуші еді,
сол рас екен, — деп ойлады Ши-амбы, — ештеңе етпес. Үйренеді ғой...
Əзірше асаусып тұрғаны шығар. Өз күні үшін ұлыққа бас ұрмай қайда
барады?»
Осы сəтте алда тұрған Керімбайдың саңқ еткен даусы естілді.
– Уа, ұлы мəртебелі Ши-амбы! Сау-сəлемет барсың ба? Сайлауға
қатысатын Төртуыл елінің игі жақсылары саған сəлем беру үшін, құзырыңа
келіп тұр, — деді оның бетіне тура қарап.
Салт бойынша, аймақ əміршісі өз орнында тапжылмай отыруы керек еді.
Бірақ жаңағы сөздердің балғамен ұрғандай айбынды естілгені соншалық,
Ши-амбы орнынан қалай тұрып кеткенін өзі де аңғармай қалды. «Қой,
қазақпен қазақша көріспесе болмас, — деді ішінен. — Əйтпесе, мүлде тіл
табыса алмай қалармыз».