Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Тағдыр - 19
Total number of words is 4113
Total number of unique words is 2326
36.0 of words are in the 2000 most common words
50.5 of words are in the 5000 most common words
58.0 of words are in the 8000 most common words
— деді Демежан ыңғайсызданып.
– Оқа емес... баяғы палуан Бөке жоқ қой қазір. Кейінгі жастар қайдан
танысын. Бойымда күш-қайраттың барында осы елдің намысын жыртқан,
үкілеп арысқа салар азаматының бірі едім. Қазір күш қайтты, ауру
айналдырған көп күйкі шалдың бірі болдым. Енді мен кімге керекпін? —
деп Бөке көмейіне кептелген өксікті басып, аз бөгелді. — Оны қойшы,
сенің алдына шағынайын деп келгем жоқ, Демежан қалқам. Осы өзің
бастаған жана тірлікке біз қалай кірісеміз, соны сұрайын деп келдім.
Сақалыңды сатпа, еңбегіңді сат, несібені көктен тілеме, жерден тіле дегенің
көкейіме қонады. Бірақ егін салатын жер, оны көгертетін су керек қой. Оны
бізге кім беріп тұр? Ойға түссең ойратың, қырға шықсаң халдайың қысады
екі бүйірден. Арқырап жатқан екі өзен — Абдыра мен Қараүңгірдің
алыстан сарынын естігеніміз болмаса, халдайлар оның суынан бізге бір
тамшы татырмайды... Сонда біз егінді қайда саламыз?
Мұның айтып отырғаны — жаңалық емес, Демежанның да көптен
жазылмай, шилі боп жүрген жарасы ғой. Сол жараның аузын біреу қанын
шығара тырнап алғандай, қабағын кіржитіп, төмен қарап кетті. Не деу
керек? Аңғарлы Бөке шындықты айтып отыр. Айтты-айтпады, қазаққа ең
алдымен құнарлы жер бөліп бермей тұрып, жаңағы өзендерден тоған толы
су алып бермей тұрып, құр егін сал деп қыстағаннан не түседі?
Демежанның көздегені де — əркімнің əр сайға жүрдім-бардым шашып
тастаған, таздың шашындай ойдым-ойдым егіні емес, бүкіл халықтың осы
кəсіпке тұтас ден қойып, бет бұруы емес пе еді. Ендеше бұл елдің жітігі
мен саяғын жекелеп қуам деп сандалмай, үйірімен, тобымен қайыру керек
екен-ау!
– Мəселенки, менің өз басым қолғанатқа жарлы адам емеспін, — деді
Бөке оның ойын бөліп. — Бірақ, керегі не, үш балам үш жерде байдың
малын бағып, күн көріп жүрген жайы бар. «Жаман да болса ұлың зор
тусын» деп, солардың үшеуі де өзіме тартқан, қара күш жағына ешкімнен
сорлы емес. Егер маған жер-су тиіп, балаларымның басын қосып, егін
салдырсам, қартайғанда бүйтіп қап арқалап жүрмей, қолымды жылы суға
малып отырмас па едім. Қайтейін, «іш қазандай қайнайды, күресуге дəрмен
жоқ» дегеннің кері біздікі.
Шыны ма, əлде жай ел қарасы ма, оның сөзін басқалар да қостап,
қуаттаған болып жатыр.
– Бөке-ay, ондай күн туса қара жердің қыртысын айналдырмаймыз ба?
– Онда бүйтіп көрінгеннен кеусен сұрап жүрер ме едік?
– Сол егін салатын жер мен суға ділгір болып отырған жоқпыз ба, —
десіп жамыраған дауыстар əр тұстан естіліп қалды.
Бұл кезде Демежан да əлдебір тəуекелге бекіп, оқыс бір шешімге бел
байлағандай еді.
– Егер армандарын жер мен су болса, ол жақын жылдарда қолдарына
тиеді, — деді отырғандарды жағалай шолып өтіп. — Бірақ жеме-жемге
келгенде осы сөздеріңнен айнып кетіп жүрмейсіңдер ме?
Жұрт тағы шу ете қалды.
– Құдай сақтасын. Өз несібемізден қашатын жын ұрып кетті дейсің бе
бізді?!
– Тек «мына жер сенікі» деп көзімізге бір көрсетші. Ар жағын өзімізге
қоя бер.
– Шіркін-ай десейші, біздің де бір ақ нанға бүйіріміз шығып, тоятын күн
болар ма екен?! — десіп гулесіп кетті.
– Ендеше, сертіміз осы болсын. Келесі жылы көктемде Абдыраның
жоғарғы алқабынан егін салып, тоған қаза бастаймыз. Жұрт осы бастан
себетін тұқымын. құрал-жабдығын сайлап, əзір отырсын. Қардың шеті
жылт етісімен бүкіл ел болып осы шаруаға кірісеміз. Менің бұл сөзімді
өздеріңдей жоқ-жітік ағайынға осы бастан құлақтандырып, айта жүріңдер,
— деді Демежан.
Жиналған жұрт көңілдене дабырласып, орындарынан тұра бастаған.
Бөке қабын бөктеріп, атына мінгелі жатыр екен. Демежанмен қоштасып
тұрып:
– Сенін, жақсы лепес жарлығыңды бүгіннен бастап жалпақ елге
жаямын, шырағым. Жаман ағаңның осы атқа мінгені — мінген... Ендігі
қалған ғұмырымды сенің жаршың, қостаушың болып өткізермін, құдай
бұйырса! — деп азамат сертіндей бір оқшау сөз айтты.
Демежан кеусен алуға келген ағайындарын таратып, үйге қарай бет
алған. Жол бойы жаңағы Бөке туралы ойлаумен болды. Соған байланысты,
Байсерке түсті есіне. Төртуылдың маңдайына біткен екі палуанның екі
түрлі жолға түскеніне қайран қалды. Бөкенікі ештеңе емес-ау, кедейлік ер
жігіттің қолын байлады, ауру меңдетті. Тұрмыстың тауқыметінде жүріп,
көзін енді ашқан секілді... Ал енді Байсеркенікі не сонда? Ұрлықбарымтамен қайда барам, не бітірем деп жүр екен? Əнегүні арманда
қалғанын айтып, өкінуіне қарағанда, одан жақын арада ұрлықты қоятын
кісінің түрі байқалмайды. Жұмыққа жығып бердің деп, анада бұған қырын
қарап қалып еді. Содан бері бұл жаққа ат ізін салуды қойды... Ал жаңағы
Бөкеге берген уəдесі ертең қазақтың «ұзын құлағы» арқылы дүйім елге
жайылатыны сөзсіз. Ендігі сын салмағы мұның өзіне түседі... Тəуекел!
Түбінде осы жер мен су үшін халдайлармен бір айқаспай қала алмас. Ал
айқасатын болсаң, халықтың құлдыққа əлі еті үйренбей тұрғанда, асау
кезінде қимылдап қалу керек...
Ол қақпаға кіре бергенде байқады: үйге алыстан тағы біреулер келген
секілді. Ауланың ішіне жүкті түйе шөгеріліп, күміс ер-тұрманды аттар
байланып қалыпты. Демежан «бұлар кім болды екен» деп, қазан-аяқ
маңында жүрген қызметші əйелден сұрап еді, ол да жарытып жауап айта
алмады.
– Білмедім. Осы жаңа ғана қасында екі-үш адамы бар, бір дəу бəйбіше
келіп түсті. Үкірдайдың өзі алдынан шығып, қолтығынан сүйеп түсіргеніне
қарағанда, өте сыйлы адам болуы керек, — деді ақырын үн қатып.
Демежан ішке кіріп, төргі үйде қымыз ішіп отырған көп адамды
көргенде бір-ақ білді. Келген қонақ — Сымайылдың бəйбішесі Айтолқын
екен. Қасында баласы Күдері, тағы басқа бұл жете танымайтын екі-үш
адам бар. Еркектер жағы жапырлай орнынан тұрып, қол беріп амандасты
да, төрде Керімбаймен тізелес отырған ақ бөрте семіз бəйбіше Айтолқын
қасына келген Демежанды қоғадай иіп əкеліп, маңдайынан сүйді.
– Дені-қарның сау, аман-есен жүрсің бе, айналайын? Көтерген жаңа
шаңырағын маң далада тым алыстан көрінеді екен. Еңсесі əмсе биік
болсын! — деп аналық тілек айтты.
Айтолқын — исі Төртуыл сыйлайтын үлкен шаңырақта отырған қадірлі
адам. Бұрын да еркек орнында жүретін, аса адуынды кісі еді. Сымайыл
зəңгі өлгеннен бері бүкіл билікті өз қолына алған қалпы бар. Керімбайдан
жолы үлкен, жеңге есебінде болған соң, қазір де ештеңеден тайынбай еркін
сөйлеп отыр. Осыдан бірнеше күн бұрын қалаға мал айдатып барып, содан
оралып келе жатқан беті көрінеді. Ел жайлаудан түсе Күдерінің алыстағы
қайын жұртына кісі жіберген екен. Олар да сондай бір хабарды көптен
күтіп отырса керек: «Біз дайынбыз, енді көп соза бермей, аманатын алсын»
деп сəлем айтыпты. Содан құдаға апаратын жыртыс, тағы сол сияқты
толып жатқан керек-жарақты түгендеп алып келе жатқан жайы бар.
Еркексіз жесір əйелдің көрген күні құрсын да... Бала-шаға, ағайын-туыс
жағы болғанымен, олар айтқанды ұқсата алмас деп, қалаға əдейі өзі
барыпты.
Айтолқын осының бəрін асықпай баппен баяндап келді де, ақырында
қасында отырған Керімбайға салмақ сала сөйледі.
– Біз де қарға да болса халықпыз. Қападан қайтар жолда өзіңмен
ақылдасайын деп əдейі бұрылғаным... Енді сол келінді ел Барлыққа
көшкенше алып келсек деген ойымыз бар... Біздің де қарап отырғанымыз
— осы бір жалғыз бала. «Шын жыласаң соқыр көзден де жас шығады» деп,
жаугершілікте екі баладан бірдей айрылып, аңырап қалғанда, қырық тоғыз
мүшелімде құдай бере салған құлыным ғой бұл. Осы баланың тойын елжұрт болып бірге өткізейік. Зəңгі болса бұл қызыққа жете алмай кетті.
Ендігі елдің иесі де, басшысы да өзіңсің. Мына Ажар екеуін бас құда боп
барып, менің келінімді қолыма түсіріп беріңдер, — деді əр сөзін мірдің
оғындай шегелеп.
«Мына апамыз жас кезінде қандай кербез кісі болды екен?! — деп
ойлады Демежан Айтолқынның бұл өлкеде жоқ киім үлгісіне, əлі еті қаша
қоймаған жұмыр білегіндегі күміс білезік пен осы күнге дейін саусағынан
тастамай жүрген алтын сақиналарына көз жіберіп. — Бəсе, Күдерінің
бойындағы даналық əкесінен жұқса, ақындық пен сұлулыққа құштарлық
анасынан дарыған екен ғой. Егер осындай ел аналары болмаса, біздің
əкелеріміз не істей алар еді?».
Қонағының сөзін қалт етпей, зер сала тыңдаған Керімбай оның бұлай
міндет арта сөйлегенін бекер дей алған жоқ. Алдындағы қымыздан жұта
түсіп, аз ойланып отырды да:
– Жөн-жөн... дұрыс-ақ, жеңеше. Бұл келісінде де, айтқан сөзінде де қапы
жоқ. Бүйтпесең, сен Айтолқын болармысың?! — деді шын сүйінген
раймен. — Бірақ бұл мəселе жөнінде өз айналаңа, жақын қайындарыңа
ақыл салдың ба? Көксеген зəңгі не айтады? Жақын жанашырың тұрғанда,
мына жақтан біздің барып кіріскеніміз олардың шамына тиіп жүрмей ме?
Бұл Керімбайдың ағайын арасындағы ала ауыздықты еске алып, кейін
қалың Қараменденің өкпесіне қалмау үшін əдейі арылып алғысы келгені
еді. Бірақ Айтолқынның жауабы əзір екен, бөгелместен сөйлеп кетті.
– Е, тəйір деген... Айт пен тойда ақсақал атанып, жау келгенде жас бала
болып қалатын ағайын көп қой қашанда. Оларды көрмей-білмей отыр
дейсің бе. Бəрі де, кезінде Сымайылға сеніп кеткен көрбала той өңшең.
Былайша мал жинауға пысық болғанымен, сөз ұстап, суырылып шығар
біреуі жоқ... Арғы беттегі құдаларға бару үшін, осындағы орыс елшісінен
қағаз алу керек екен. Менің əлгі Көксеген қайным сол қағазды алып
бермей, əлі күнге дейін созып жүр.
Мына сөзді естігенде, Демежан қысылып қалды. Қап, тарс есінен
шығып кетіпті-ау. Сол қағаз жөнінде Күдеріге берген уəдесі бар еді.
Шаруабасты болып жүріп, ұмытып кеткенін қарашы.
– Жақсы апа, — деді Айтолқынды жалпы жұрттың қойған атымен атап.
— Консулдан ол қағазды алу менің міндетім еді. Мен ұмытып кетіппін ғой.
Оған қам жемеңіз. Алла бұйырса, енді екі-үш күнде қолдарыңызға тиеді.
– Рақмет, айналайын... Кеше өзіңмен тел қозыдай жарасып бірге жүрген
Қайынбайым тірі болса, мен бұл жетімдікті көрер ме едім, — деп
Айтолқын көзіне жас алды.
Керімбай манадан бері бəйбішесі Ажармен қас-қабақ арқылы ұтысып,
сөз арасында бірер қайырым тіл қатысып отырған-ды. Ақыры бір шешімге
келгендей бойын тіктеп, соңғы байлауын айтты.
– Көп уайымдама, жеңеше. Кешегі Сымайыл зəңгінің аруағы разы болу
үшін, аянып қалар жайымыз жоқ. Бұл тойға біз де бір кісідей ат салысайық.
Не қызметіне де əзірміз, — деп Айтолқын жаққа еңсеріле бұрылды да, —
бірақ сенің көзіне жас боп көрінгенімізбен, Ажар екеуміз де шау тартып
қалдық қой. Былтырдан бері науқас айналдырып, менің де мəнісім болмай
жүр... Қызық жастардікі екен, жолды сол жастарға берейік. Біздің
орнымызға мына Демежан мен Бибі барсын, бас құданың бірі болып. Тойдуманға шал-шауқанды сүйрелеп қайтесің. Түбі осы жігіттің етегінен
ұстасаңдаршы, — деп ендігі салмақтың Демежанға түсетінін аңғартты.
Сонымен, бұл мəселе де шешіліп қалған. Əкесінің ұйғаруы бойынша,
Демежандар аяқ астынан жол жүретін болды. Айтолқын сол күні жаңа үйге
айтып сойылған малдың етінен жеп, Керімбай мен Ажардың қасында
өткен-кеткенді еске алып, шер тарқатып жатты да, ертеңінде асығыс
аттанып кетті. Сымайылдың ауылы қазір Арқарлыда, күзекте отыр екен.
Енді бір жұмадан кейін бəрі сол ауылда бас құрамақ болып, уəде байласты.
Сол күні түс əлетінде Керімбай мен Ажарда Сарыөлендегі ауылға
қайтуға жиналды. Ал Демежанның орыс консулы Борнеманға жолығу үшін,
бүгін кештетіп Шəуешекке жүруі керек еді. Сонымен, бəрі бір мезгілде
аттанбақ болып, еркектердің киініп далаға шыққанына да біраз уақыт
өткен. Əйелдер жағы ырғалып-жырғалып қозғалғанша, əкелі-балалы екеуі
əрнені əңгіме қылып, лапастың астындағы аласа орындыққа барып отырды.
Керімбайдың баласына айтпақ сөзі бар секілді. Мұз астындағы ағыс тəрізді
іштегі арпалысқан ой толқыны жүдеу жүзінен ап-айқын білініп тұр.
– Жас кезімізде осынау өмірдің шет-шегі жоқ, тіпті таусылмайтындай
көрінуші еді. Сөйтсек, оның өзі қамшының сабындай, екі айналуға
келмейтін тым қысқа нəрсе екен ғой, — деді Керімбай əлден уақытта терең
тыныс тартып. — Ойлап отырсам, сол келте ғұмырдың өзі алды-артына
қарайлауға мұрша бермей, рахат-тыным таптырмай, алыс-жұлыспен өтіпті.
Осы елді қалай қатарға қосамын, қалай абырой табам, қалай жұрт билеймін
деп жүргенде, уақыт шіркін озып, бір күні кəрі қасқырдай шоңқиып
қалғаныңды бір-ақ біледі екенсің. Енді қанша су ішерлігіміз бар, ол жағы
құдайдың еркінде... Өзің де іштей сезетін шығарсын, мен олай-бұлай боп
кетсем, ендігі жүк ауыры саған түседі. Соған осы бастан мойындап, етекженіңді жинай бер, балам.
Демежан бірдеме айтуға оқталып еді, əкесі сөзімді бөлме дегендей
қолын көтеріп, тоқтатып тастады. Тереңнен тебіреніп шыққан, құлаққа
жағымды, күмбірлеген қоңыр үні тыңдаушысын еріксіз ұйытып əкетердей.
– Адам қартайған сайын өмірден сырт буын тартып, жана заман, жаңа
ықылымның көп қитұрқы-қалтарысын дəл аңғара бермейді екен. Қарт
адамның бағыт-бағдардан тез жаңылатыны да содан. Бұрын сенің кейбір
қылығыңды ата салтына жатпайтын, оғаш, жат көруші ем. Шалыс
басқанымды енді байқап отырмын. Бет алысын түзу екен... Заманына қарай
адамы. Бəлкім, бұл заманның тілін сен табарсың. Қараңғы халқыңды жана
бір қырқаға сен шығарарсың. Илайым солай болғай! — деп ой шылбырын
шумақтағандай аз-кем бөгелді. — Бірақ сенің жолың да тым оңай болмас.
Əркім өз лағын текешік қойғысы келетін, алты бақан, ала ауыз елің —
мынау. Ежелгі салты бойынша, қазақты адам орнына санамайтын, керауыз,
керден халдайларың — анау. Түбінде осы екі оттың ортасында шыжықтай
шыжғырылатын сен боласың ба деп қорқам... Бұрын мен əкелік
айбарыммен болса да, саған қалқан сияқты едім. Қорыққанын сыйлайтын
жұрт Керімбайдың баласы деп, сенен де ығып жүретіндей еді. Менің көзім
жұмылса, тағдырдың талқысына сен қаласың ба, қайдан білейін?! Əке
малы балаға мал болмаса, əке ақылы да балаға ақыл болып жарытпайды.
Құдай өз көкірегіне берсін. Тек, бір ғана айтарым: найзаның ұшына
алдымен ілініп, оққа кеудеңді алдымен тосып, тым қызбаланып кетпе. «Бай
— бір жұттық, батыр — бір оқтық» деген сөз бар... Өзіңді сақта, балам...
Осы мансабы құрғырға да тым бой ұрып кетпеші. Мен, шынымды айтайын,
сол мансаптан ешбір рахат көргем жоқ.
– Қасымда халық бар ғой. Тағдырдың басқа салғанын сол халықпен
бірге көремін де, — деді Демежан.
– Сол халқың қорған болуға жараса... Халық кейде үріккен жылқы
секілді, жолында тұрсаң өзіңді таптап өтуі мүмкін... Ағайын арасы
бұзылды ғой. Күңкілдеп жүрген күншілдердің де төбесі көрініп қалды. Не
дейін, алдыңа қойған мақсатыңа ақылын мен айлаң сай болсын, балам.
– Жарайды, көке... Осы айтқан сөзіңіз өмір бойы жадымда болар, — деді
Демежан. Одан ары тағы бірдеңе айтқысы келіп еді, тамағына əлдебір
түйіншек кептеліп, сөйлеуге мүмкіндік бермеді.
Көп кешікпей Сарыөлеңге қайтатындар мен қалаға жүретіндер қатар
атқа қонып, екі айрық жолға түсті. Бұл əке мен бала арасындағы ақырғы
əңгіме, соңғы бір сырласу екенін осы сəт екеуі де білген жоқ еді.
VII
Арада бір жұма өткенде, Жұмыққа құдалыққа баратын Төртуыл кісілері
ұзақ салқар топ құрап, Арқарлыдан аттанып кетті. Ер-əйелі, басшықосшысы аралас ұзын саны қырық-отыздан кем болмас. Демежан, Көксеген
бастатқан елдің атқа мінер ер-азаматтары бір лек болып алға түссе, соларға
құйрық тістесе: Айтолқын бастаған бəйбішелер, Бибі, Мөржандай жас
əйелдер келе жатыр. Ең соңында қызылды-жасылды киінген жігіт-желең —
күйеулер тобы бір бөлек. Күйеу жолдастарының арасында Шəуешектен
шыққан бірнеше татар жігіттері де бар еді. Өзінің гармоньшы, жыршы
серіктерін бастап келген — Күдерінің досы Ыбырай байбатша. Бір келкі
сəнді киініп, сəйгүлік аттар мінген осы соңғы топтың салтанаты тіпті
ерекше болатын.
Қазақ салтында құдалыққа бару жасанып жауға аттанудан кем түспейді.
Ол — екі жастың жай ғана өте шығатын той-думаны емес, бүкіл елдің
мерекесі. Оның ар жағында ел намысы, ру арасындағы бəсеке, бақталастық
жатыр. Қазекең өмір бойы тірнектеп мал жиып, дəулет құрап жүреді де,
осындай ас пен тойда ағыл-тегіл бір шашылады. Қалыңсыз қыз болса да
кəдесіз қыз жоқ. Қазақта «жетім қыздың тойындай» деген де сөз бар.
Демек, жетім қыздың да өзіне лайық тойы болады... Ал мына тойдың жөнжосығы тіпті бөлек. Кезінде бір рудың көсемі, түгел Төртуылдың құрметті
ақсақалы атанған Сымайыл зəңгінің əлпештеген жалғыз ұлы Жұмықтың
атақты биі Тасболаттың қызын алғалы бара жатыр. Оның үстіне, жай ауыл
арасы емес, кəдімгідей шекара асып, өзге бір патшалыққа келе жатқаны
тағы бар.
Бұл құдалықтың да өзіндік тарихы бар еді. Осыдан он шақты жыл бұрын
теріскейдегі Жұмық пен Ертіс Төртуылы арасында үлкен бір қақтығыс
болады. Жесір дауынан басталған араздықтың аяғы екі жақтың кезек
барымта алысуына соғып, көршілес екі елдің арасы қатты шиеленіседі.
Ақыры екі жақ бітімге келер тұста Ертіс Төртуылының дауын Жапабай
болыс қуғанда, Жұмықтың сөз тізгінін осы Тасболат би ұстаған екен. Содан
екі жаққа да бұрмай, əділ төрелік айтатын төбе би керек болады да, екі
елдің ортақ ризашылығымен, күнгейден ара ағайын ретінде Сымайыл
зəңгіні шақыртыпты. Басында Тасболат билікті Сымайылға берерін берсе
де, қанына тартып кетпес пе екен деп, төбе биге сеніңкіремей жүрсе керек.
Алайда Сымайылдың қара қылды қақ жарған əділ үкімін естігенде, Жұмық
жағы қатты разы болады. Дау біткен соң Тасболат Сымайылды өз аулына
қонаққа шақырып, мол сый-сыяпатпен аттандырған екен. Тіпті онымен де
қоймай:
– Біздің қазақ бұрын «қанына тартпағанның қары сынсын» деуші еді.
Сен сол үрдісті бұздың, Сымайыл зəңгі. Атаның ғана емес, адамның ұлы
екенсің. Көптің көңілінен шыққан бұл əділдігің кейінгі ұрпаққа үлгі боп
қалар... Бұдан былай қанымыз араласып, түбімізді сүйек айыратын болсын,
— деп өзінің жеті жасар кенже қызы Айжанды Сымайылдың сол кезде
сегізге кеп қалған жалғыз ұлы Күдеріге атастырыпты.
Кейін екі жақ құдандалы жақын адамдар ретінде алыс-беріс жасап
тұрады. Сымайыл келінімнің қалыңмалы деп, Тасболат ауылына бірнеше
дүркін жылқы айдатады. Бірақ Күдері он төртке толып, енді баламды
қайнына ұрын жіберем, есік көрсетем деп жүргенде, Сымайыл ол арманына
жете алмай дүниеден өтеді. Тасболат құдасының орнына бір келіп құран
оқып қайтқан соң, бұл жаққа ат ізін салған жоқ. Əлде араға түскен
шекарадан қорынды ма, соңғы жылдары құдалардың барыс-келісі азайып,
аралары тіпті суысып бара жатқандай еді... Енді, міне, құдалық қайта
жаңғырып отыр. Бұл жолы екі жақ қыз ұзату тойын, ұрын бару, есік көру
секілді бұрын өтелмей қалған, толып жатқан ырым-тойларды қоса қабаттап
бір-ақ өткізуді ұйғарысқан. Жұмық қызының қалыңмалы əлдеқашан
төленіп бітсе де, Айтолқын бəйбіше осы жолы да құдаларына құр барғысы
келмей, тағы бір үйір жылқы айдатып, екі атан түйеге ілу, киіт, жыртыс
артып, мол жоралғы, қапысыз дайындықпен келе жатқан себебі де сол еді.
Бұлар Тарбағатай жонымен тіке асатын төте жолды жақсы білгенімен,
қазір тау үстірті елсіз йен екенін, əрі биік асулардың суытып кеткенін еске
алып, бұрыс та болса жазықпен, ел ішімен жүруді қолайлы көрген.
Салтанатты, дулы топ тау бөктерімен шығысқа қарай суыт жүріп отырып,
ара қонып Күзуінге жетті де, үшінші күні кіші бесін шамасында, Шіліктіде
отырған Тасболат аулының тура үстінен шықты. Барып қаламыз-ау деген
күн мөлшері алдын ала белгіленіп, осыдан он бес күндей бұрын құдаларға
жаушы жіберілген-ді. Кезеңге шыға бергенде-ақ, ойпаңдағы қалың
ауылдың күтініп, дайын отырғаны белгілі боп қалды: қаз-қатар тігілген ақ
үйлер, сол үйлердің арасында аттылы-жаяу сапырылысқан адамдар.
Сірə, жан-жағын биік таулар қоршаған қазан шұңқыр Шілікті жазығы
түстіктегі Тарбағатайдан құлаған, батысындағы Маңырақ пен
шығысындағы Сауыр-Сайқан жайлауларынан түскен қалың елдің күн
суытқанша бір-екі ай отыратын тұрақты күзек жұрты, жайлы қонысы болса
керек. Айнала төңіректе көз жетер жерге дейін ығы-жығы қонған аппақ
ауылдар, құжынаған қой, үйір-үйір жылқы көрінеді. Алда келе жатқан
үлкендер ауылға бір шақырымдай қалғанда ат басын тежеп, алды-артын
жинап алды да, күйеулер тобын бір кезең астында қалдырып, өздері
қарбаласып жатқан қалың ауылға қарай тіке тартты.
Мана өрісте кездескен жылқышылардың бірі сүйінші сұрау үшін
ауылына шаба жөнелген-ді. Сол барып хабарлаған болар, бұлар жақындай
бергенде алдарынан екі салт атты шығып, қонақтарды басқа үйлерге
қарағанда сəн-салтанаты бөлек, оқшауырақ тігілген ақ үйлерге қарай
бастап жүрді. Ат байлайтын керме басында да кілең бір əлекедей жаланған
жас жігіттер тұр екен. Əрқайсысы құдалардың шылбырынан ұстап,
қолтығынан демеп, қошеметпен түсіріп жатты.
Үлкендер үйге кіруге бет алғанда, алдарынан үкілі шымылдық керіп,
қызылды-жасылды киінген бір қызық шоғыр ауылдан ұзай берген. Бұлар —
күйеулерді қарсы алуға шыққан қыз-келіншектер тобы еді. Демек, күйеу
сорлыға дайындалған сын-сағаттар басталды деген сөз. Енді күйеудің
атына міну, күйеу атымен күл тасу, қоржын сөгу, қалыңдықпен қол
ұстатып, шаш сипату секілді таусылмайтын ырым-кəделерден жастар жағы
көз ашпайды.
Айтолқын бастатқан үлкендер құдаларға арнап тіккен ою-өрнекті, мол
жасаулы, сегіз қанат, екі ақ үйге бөлініп түскен. Алыстан ат соғып келген
жолаушылар аяқтарын соза көсіліп, төрдегі жүк үстінен құлатылған құс
жастықтарға шынтақтай жайғасты. Тас түскен жеріне ауыр. Енді бұлардың
міндеті осымен аяқталды десе де болады. Бұдан былайғы той тауқыметі,
қонақ күту — үй иелерінің мойнында. Əрине, бұл ел де намысты қолдан
бергісі келмейді. «Шіркін, пəленше-екеңнің қыз ұзатқан тойының
салтанаты-ай» дегізіп, өздерінше бір көсіледі.
Естулерінше, Тасболат — үш ұлы үш ауыл болып отырған, жал-қүйрығы
бүтін, өрен-жаранды, дəулетті кісі. Тек осыдан екі-үш жыл бұрын
бəйбішесі қайтыс болып, үлкен шаңырақтағы кіші ұлының қолына қарап
қалған көрінеді. Өзінің алғыр шешендігімен, ел берекесін ойлаған қамқор
қорымалдығымен өз ортасына жаққан, халықтың қадірлі адамы деседі.
Сымайыл өлген соң, бидің ержеткен ұлдары бұрынғы құдалықты
мойындағысы келмей, бір қиырда жатқан жетім күйеуді олқысынып,
қарындастарын осы маңдағы жуан ауылдардың біріне ұзатқысы келгенде,
балаларына қатаң тыйым салып, ақ батаны аттамай сертте тұрып қалған —
Тасболаттың өзі екен. Соны естігелі Айтолқын бастатқан Төртуыл
кісілерінің сырттай кəрі биге деген ықылас-құрметі тіпті арта түсіп еді.
Қонақтар жайғасып болып, күтуші жігіттер енді қымыз құюдың қамына
кірісіп жатқанда, кенет есік жақтағылар кейін серпіліп, жол босатып, «Би
келе жатыр» деген сыбыс естілді. Көп кешікпей киіз үйдің есігі серпе
ашылып, ішке бір топ адам кірді. Ең алдында ұзын бурыл сақалды, еңсегей
ірі денесі сəл еңкіш тартқан, басына пұшпақ бөрік киіп, үстіне мəуті шапан
жамылған Тасболат бидің өзі. Соңында ер-əйелі аралас тағы бірнеше
жастау адамдар бар. Қонақтар да жапа-тармағай орындарынан тұрған.
Тасболат ең алдымен құдағиы Айтолқынды құшақтап, сонан соң Демежан,
Көксеген қатарлы жігіттермен де төс түйістіріп, амандасып шықты.
Соңына ерген ұлдары мен келіндері де соны қайталады.
Бұл — алғашқы бет көрісу салтанаты ғана. Қазақтың көш-құлаш амансəлемі жайғасып отырған соң барып басталады. Бұл жолы да солай болды.
Тасболат самбырлап қатты сөйлейтін адам екен. Айтолқынның сол жақ
қатарынан орын алып, үй ішіне жағалай көз салып өтті де:
– Қалай, қадірлі құда-құдағилар, алыс жолдан арып-шаршамай, аманесен жеттіңіздер ме? Ел-жұрт, ауыл-аймақ, бала-шаға тегіс аман ба? — деп
ұзақ шұбыртып, қонақтардан амандық сұрады.
Төртуыл кісілерінің арасында Айтолқыннан үлкені жоқ. Жол да, сөз реті
де — сол кісінікі.
– Шүкір, ел-жұрт аманшылық, сол өзіңіз көрген қалпында, Биеке. Біздің
елдің игі жақсысы өзіңізге дұғай-дұғай сəлем айтты, — деп Айтолқын көп
атынан жауап қатты да, — сіздің үйде қойып кеткен қоймамыз, аманат
қалдырған алтынымыз бар ғой. Енді, міне, дəм бұйырып, сол
алтынымызды алғалы келдік, — деп бұйымтайын қоса айтып, жадырай
күлді.
– Жөн-жөн... Айтқаныңыздың бəрі жөн, құдағи. Аманатқа қиянат
жасамай, біреудің адамын бағып отыру бізге де оңай дейсіз бе.
Келгендеріңіз дұрыс болған, —деп Тасболат та күле сөйлеп, жылы шырай
танытты.
Тек, осы тұста бет-əлпеті əкесінен аумайтын, жас мөлшері қырықтар
шамасындағы, бидің үлкен ұлы Рақыш əзілге сүйеп бір сөз тастады:
– Кейінгі жылдары сіздер жақтан тырс еткен дыбыс естілмей, хабарошарсыз кеткенге құдалар бұл жақтың жолын ұмытқан шығар деп, алаңдап
жүруші едік. Қайта шекара асып, жол тауып келген екенсіздер, — деген.
Былай қалжың түрінде, зілсіз айтылса да, астарында ептеген кекесін, өкпе
жатқаны да байқалып қалды.
Жасы кіші буынмен Айтолқынның айтысып жатар қисыны жоқ. Бірдеңе
айтсаңдаршы дегендей жалт етіп, төрде отырған серіктеріне қараған. Мына
жақта Демежан да дайын отыр екен:
– «Игіліктің ерте-кеші жоқ» демей ме бұрынғылар. Құдаларыңыз екі
күннің бірінде ат сабылтып, екі ауылдың арасын тоздырмаса, алтынымыз
сенімді қолда деп сенген шығар. Миуа бағы бабымен пісіп жетілсін деп
күтіп жүріп, үзіп алатын кезде ғана келген шығар. «Құда мың жылдық»
дейді ғой, Рақа. Сіз бен біздің араласатын да, сыйласатын да кезіміз əлі
алда емес пе, — деді Рақышқа жылы жүзбен күле қарап отырып.
Бұл сөз Тасболаттың да құлағына жағып кетті білем, қарқылдай күліп,
масайрап қалды.
– Əй, бəрекелді! Жақсы айттың, құда бала. Сөз жүйесін тапса, мал иесін
табады... Қарындасты ұзату оңай дейсің бе, менің балаларым əлден-ақ
ұрынарға қара таппай, іштері қоңқылдап жүр, — деп кəрі тарлан
баласының тіктеу айтылған жаңағы сөзінен де зіл қалдырмай жуып-шайып
жіберді.
Сонан соң құдаларына қасында отырған ұлдары мен келіндерін бірбірлеп таныстырып шықты. Бидің Рақыш, Қабыш, Əбіш деген үш ұлы бар
екен. Бəрі де көкжал бөрідей еңселі, ірі жігіттер. Ал олардан төменірек
жайғасқан ажарлы, жас əйелдер — келіндері.
– Ауыл арасы шалғай. Бұрын көп араласпағанға, таныссын, білсін деп
жатырмын. Мені қойшы, мен осы отырған бəріңе де қонақпын ғой... Жаңа
айтылған мың жылдық құда-құдағиларыңыз осылар... Түбінде, сұрап
келген бұйымтайларыңызды да осылар тындырады, — деп үй ішін ду
күлдірді.
Осы сəтте Айтолқын бəйбіше де өз тарапынан қасындағы серіктерінің
аты-жөндерін атап, жөн-жобасын түсіндіріп жатты. Манадан бері келген
құдалар арасында көрінекті ақсақал кісі болмағанға үй иелері ептеп
олқысынып отырған сынайлары бар еді. Демежанның аты аталғанда, бəрі
де селт етіп, бастарын көтеріп алды. Қазақтың «ұзын құлағы» оның атын
бұл елге де жайып болған сияқты. Тасболаттың өңі жыли түсіп, жөн сұрау
қайтадан басталып кетті.
– Е-е, жөн-жөн. Керекеңнің баласымын де... Алыстан жақсы атыңды көп
естуші ек, ел-жұртқа аңыз боп жүрген Демежан құда сен екенсің ғой...
Керімбай үкірдайдың дені-қарны сау, күйлі-қуатты жүріп жатыр ма? — деп
кəрі би айрықша ілтипат білдірді.
– Əкеміз аман-есен. Сізге дұғай-дұғай сəлем жолдады. Өзі ел ішінін
жұмыстарынан босай алмай, орнына мені жіберді, — деді Демежан да
шешіле түсіп. — Күйеу балаңыз Күдері — исі Төртуылдың қара
шаңырағында отырған бала ғой. Мына Бибі екеуіміз сол ініміздің
қуанышын атқарысуға əдейі келдік.
– Жөн-ақ. Рақмет, шырағым. Өзің құдалығыңның сыртында, біздің елге
əрі күйеу емессің бе. Бибі де — біздің қызымыз ғой. — деп төменірек
отырған Бибіге назар аударды. — Қалай, қажының аулымен хабарласып
тұрасыңдар ма?
– Өте жиі болмағанмен барыс-келісіміз бар. Қажының өзі биыл жайлау
үстінде келіп қайтты, — деді Демежан.
Бұл кезде қонақтардың алдына көлдей дастарқан жайылып,
сылдырмақты үлкен күміс тегенеден қымыз құйыла бастаған. Дастарқан
үстінде аткөпір бауырсақ төгіліп, бірнеше жерден сары май, жент, ірімшік
қойылыпты. Күрең бауырсақтың арасында шақпақ қанттар мен сықпа
құрттар ағараңдайды. Алыс жолдан қарындары ашып, оптығып келген
қонақтар жүрек жалғап, шөл басып дегендей, қунап қалды. Тасболат
қасындағы Айтолқынның кесесін өзі əперіп, қызмет көрсетіп отыр.
– Əңгімелеріңіз жарасып, сіздің бабыңызды табатын үлкен құдағиыңыз
болса жоқ. Байғұс «Айжанымның қызығын көрсем-ау» деп жүруші еді,
оған жете алмай кетті. Неге асыққанын білмеймін, мені артына тастады да,
жеңсіз көйлек киіп алып жөнелді, — деді би бір сөздің кезегінде. — Бір
есептен сіздің алдыңызда кеткен Сымайыл зəңгіде арман жоқ, Айеке.
Жалғанда ер адамға қартайғанда қосағынан айрылып, сопайып жалғыз
қалған қиын болады екен.
– Неге? Осыншама бала-шағаңыз тұрғанда, сізді жалғыз деп кім айтады?
— деп Айтолқын өзінше жұбаныш айтқан болды.
– Шүкір, бала-шаға бар ғой. Бірақ олардың өз тілеуі өзінде. Қасқабағына қарап, жарым сөзден жай түйетін, өзіңнің ата жолдас, қу кəріңдей
қайдан болсын, — деп Тасболат бір сот нарау тартып, баяу күрсінді. —
Менің бабымды табатын бас күтушім — Айжан шырағым еді ғой. Оны да,
міне, маңдайыма сыйдырмай алып кеткелі отырсыңдар.
Жұрт қымыз ішіп болып, дастарқан жиыла берген мезгілде есіктің
көзіне қысырдың бір семіз жабағысын əкеліп, қонақтардан бата сұраған.
Осыдан кейін Тасболат көп бөгелген жоқ:
– Тойымызды алдағы сəрсенбінің сəтіне қалдырып отырмыз. Оған дейін
əлі үш-төрт күн бар. Осында қонақасыларыңызды жеп, сауық-сайран
құрып, аунап-қунап жатыңыздар... Ал мен ауыл-аймақты бір шолып
келейін, — деп далаға шығып кетті.
Бұл кезде кеш батып, қонақтар отырған үйге аспалы ондық шамдар
жағыла бастаған. Үлкендер арасында бір сəт байсалды тыныштық орнады.
Бүгінгі кештің думан-тамашасы күйеулер түскен отау үйлер жаққа аунаған
секілді. Сол маңнан көңілді күлкі, ер-əйелдің жамыраған жас дауыстары
естіледі. Оқта-текте гармонь үніне қосылған əнде шырқалып қалады. Бұл
отырғандардың ішінде əлі келінді көрген ешкім жоқ. Осыдан біраз жыл
бұрын, онда Сымайылдың тірі кезі, Айтолқын қасына Күдеріні ертіп,
болашақ келініне үкі таға келгенде, Айжан əлі онға да толмаған ойын
баласы еді. Күдері де сол шамалас-тұғын. Болашақ күйеу мен қалыңдық —
екі үйдің еркесі асыққа таласып, қырқысып қалғанда, бүкіл ел екеуінің
мінезін қызықтап, мəз болып күлгені бар еді. Қазір сол Айжан да бойжетіп,
он сегізге толып, толықсып отырған шығар. Қандай боп өсті екен? Көру
керек еді.
Айтолқын үйдегілерге осыны айта келіп, бір мезетте төменірек жастар
арасында отырған Бибіге бұрылды да:
– Келін, сен қанша дегенмен осы елдің қызысын ғой. Төркін жұртында
саған емін-еркін жүре беруге болады. Сен барып білші, отау үйлерде не
– Оқа емес... баяғы палуан Бөке жоқ қой қазір. Кейінгі жастар қайдан
танысын. Бойымда күш-қайраттың барында осы елдің намысын жыртқан,
үкілеп арысқа салар азаматының бірі едім. Қазір күш қайтты, ауру
айналдырған көп күйкі шалдың бірі болдым. Енді мен кімге керекпін? —
деп Бөке көмейіне кептелген өксікті басып, аз бөгелді. — Оны қойшы,
сенің алдына шағынайын деп келгем жоқ, Демежан қалқам. Осы өзің
бастаған жана тірлікке біз қалай кірісеміз, соны сұрайын деп келдім.
Сақалыңды сатпа, еңбегіңді сат, несібені көктен тілеме, жерден тіле дегенің
көкейіме қонады. Бірақ егін салатын жер, оны көгертетін су керек қой. Оны
бізге кім беріп тұр? Ойға түссең ойратың, қырға шықсаң халдайың қысады
екі бүйірден. Арқырап жатқан екі өзен — Абдыра мен Қараүңгірдің
алыстан сарынын естігеніміз болмаса, халдайлар оның суынан бізге бір
тамшы татырмайды... Сонда біз егінді қайда саламыз?
Мұның айтып отырғаны — жаңалық емес, Демежанның да көптен
жазылмай, шилі боп жүрген жарасы ғой. Сол жараның аузын біреу қанын
шығара тырнап алғандай, қабағын кіржитіп, төмен қарап кетті. Не деу
керек? Аңғарлы Бөке шындықты айтып отыр. Айтты-айтпады, қазаққа ең
алдымен құнарлы жер бөліп бермей тұрып, жаңағы өзендерден тоған толы
су алып бермей тұрып, құр егін сал деп қыстағаннан не түседі?
Демежанның көздегені де — əркімнің əр сайға жүрдім-бардым шашып
тастаған, таздың шашындай ойдым-ойдым егіні емес, бүкіл халықтың осы
кəсіпке тұтас ден қойып, бет бұруы емес пе еді. Ендеше бұл елдің жітігі
мен саяғын жекелеп қуам деп сандалмай, үйірімен, тобымен қайыру керек
екен-ау!
– Мəселенки, менің өз басым қолғанатқа жарлы адам емеспін, — деді
Бөке оның ойын бөліп. — Бірақ, керегі не, үш балам үш жерде байдың
малын бағып, күн көріп жүрген жайы бар. «Жаман да болса ұлың зор
тусын» деп, солардың үшеуі де өзіме тартқан, қара күш жағына ешкімнен
сорлы емес. Егер маған жер-су тиіп, балаларымның басын қосып, егін
салдырсам, қартайғанда бүйтіп қап арқалап жүрмей, қолымды жылы суға
малып отырмас па едім. Қайтейін, «іш қазандай қайнайды, күресуге дəрмен
жоқ» дегеннің кері біздікі.
Шыны ма, əлде жай ел қарасы ма, оның сөзін басқалар да қостап,
қуаттаған болып жатыр.
– Бөке-ay, ондай күн туса қара жердің қыртысын айналдырмаймыз ба?
– Онда бүйтіп көрінгеннен кеусен сұрап жүрер ме едік?
– Сол егін салатын жер мен суға ділгір болып отырған жоқпыз ба, —
десіп жамыраған дауыстар əр тұстан естіліп қалды.
Бұл кезде Демежан да əлдебір тəуекелге бекіп, оқыс бір шешімге бел
байлағандай еді.
– Егер армандарын жер мен су болса, ол жақын жылдарда қолдарына
тиеді, — деді отырғандарды жағалай шолып өтіп. — Бірақ жеме-жемге
келгенде осы сөздеріңнен айнып кетіп жүрмейсіңдер ме?
Жұрт тағы шу ете қалды.
– Құдай сақтасын. Өз несібемізден қашатын жын ұрып кетті дейсің бе
бізді?!
– Тек «мына жер сенікі» деп көзімізге бір көрсетші. Ар жағын өзімізге
қоя бер.
– Шіркін-ай десейші, біздің де бір ақ нанға бүйіріміз шығып, тоятын күн
болар ма екен?! — десіп гулесіп кетті.
– Ендеше, сертіміз осы болсын. Келесі жылы көктемде Абдыраның
жоғарғы алқабынан егін салып, тоған қаза бастаймыз. Жұрт осы бастан
себетін тұқымын. құрал-жабдығын сайлап, əзір отырсын. Қардың шеті
жылт етісімен бүкіл ел болып осы шаруаға кірісеміз. Менің бұл сөзімді
өздеріңдей жоқ-жітік ағайынға осы бастан құлақтандырып, айта жүріңдер,
— деді Демежан.
Жиналған жұрт көңілдене дабырласып, орындарынан тұра бастаған.
Бөке қабын бөктеріп, атына мінгелі жатыр екен. Демежанмен қоштасып
тұрып:
– Сенін, жақсы лепес жарлығыңды бүгіннен бастап жалпақ елге
жаямын, шырағым. Жаман ағаңның осы атқа мінгені — мінген... Ендігі
қалған ғұмырымды сенің жаршың, қостаушың болып өткізермін, құдай
бұйырса! — деп азамат сертіндей бір оқшау сөз айтты.
Демежан кеусен алуға келген ағайындарын таратып, үйге қарай бет
алған. Жол бойы жаңағы Бөке туралы ойлаумен болды. Соған байланысты,
Байсерке түсті есіне. Төртуылдың маңдайына біткен екі палуанның екі
түрлі жолға түскеніне қайран қалды. Бөкенікі ештеңе емес-ау, кедейлік ер
жігіттің қолын байлады, ауру меңдетті. Тұрмыстың тауқыметінде жүріп,
көзін енді ашқан секілді... Ал енді Байсеркенікі не сонда? Ұрлықбарымтамен қайда барам, не бітірем деп жүр екен? Əнегүні арманда
қалғанын айтып, өкінуіне қарағанда, одан жақын арада ұрлықты қоятын
кісінің түрі байқалмайды. Жұмыққа жығып бердің деп, анада бұған қырын
қарап қалып еді. Содан бері бұл жаққа ат ізін салуды қойды... Ал жаңағы
Бөкеге берген уəдесі ертең қазақтың «ұзын құлағы» арқылы дүйім елге
жайылатыны сөзсіз. Ендігі сын салмағы мұның өзіне түседі... Тəуекел!
Түбінде осы жер мен су үшін халдайлармен бір айқаспай қала алмас. Ал
айқасатын болсаң, халықтың құлдыққа əлі еті үйренбей тұрғанда, асау
кезінде қимылдап қалу керек...
Ол қақпаға кіре бергенде байқады: үйге алыстан тағы біреулер келген
секілді. Ауланың ішіне жүкті түйе шөгеріліп, күміс ер-тұрманды аттар
байланып қалыпты. Демежан «бұлар кім болды екен» деп, қазан-аяқ
маңында жүрген қызметші əйелден сұрап еді, ол да жарытып жауап айта
алмады.
– Білмедім. Осы жаңа ғана қасында екі-үш адамы бар, бір дəу бəйбіше
келіп түсті. Үкірдайдың өзі алдынан шығып, қолтығынан сүйеп түсіргеніне
қарағанда, өте сыйлы адам болуы керек, — деді ақырын үн қатып.
Демежан ішке кіріп, төргі үйде қымыз ішіп отырған көп адамды
көргенде бір-ақ білді. Келген қонақ — Сымайылдың бəйбішесі Айтолқын
екен. Қасында баласы Күдері, тағы басқа бұл жете танымайтын екі-үш
адам бар. Еркектер жағы жапырлай орнынан тұрып, қол беріп амандасты
да, төрде Керімбаймен тізелес отырған ақ бөрте семіз бəйбіше Айтолқын
қасына келген Демежанды қоғадай иіп əкеліп, маңдайынан сүйді.
– Дені-қарның сау, аман-есен жүрсің бе, айналайын? Көтерген жаңа
шаңырағын маң далада тым алыстан көрінеді екен. Еңсесі əмсе биік
болсын! — деп аналық тілек айтты.
Айтолқын — исі Төртуыл сыйлайтын үлкен шаңырақта отырған қадірлі
адам. Бұрын да еркек орнында жүретін, аса адуынды кісі еді. Сымайыл
зəңгі өлгеннен бері бүкіл билікті өз қолына алған қалпы бар. Керімбайдан
жолы үлкен, жеңге есебінде болған соң, қазір де ештеңеден тайынбай еркін
сөйлеп отыр. Осыдан бірнеше күн бұрын қалаға мал айдатып барып, содан
оралып келе жатқан беті көрінеді. Ел жайлаудан түсе Күдерінің алыстағы
қайын жұртына кісі жіберген екен. Олар да сондай бір хабарды көптен
күтіп отырса керек: «Біз дайынбыз, енді көп соза бермей, аманатын алсын»
деп сəлем айтыпты. Содан құдаға апаратын жыртыс, тағы сол сияқты
толып жатқан керек-жарақты түгендеп алып келе жатқан жайы бар.
Еркексіз жесір əйелдің көрген күні құрсын да... Бала-шаға, ағайын-туыс
жағы болғанымен, олар айтқанды ұқсата алмас деп, қалаға əдейі өзі
барыпты.
Айтолқын осының бəрін асықпай баппен баяндап келді де, ақырында
қасында отырған Керімбайға салмақ сала сөйледі.
– Біз де қарға да болса халықпыз. Қападан қайтар жолда өзіңмен
ақылдасайын деп əдейі бұрылғаным... Енді сол келінді ел Барлыққа
көшкенше алып келсек деген ойымыз бар... Біздің де қарап отырғанымыз
— осы бір жалғыз бала. «Шын жыласаң соқыр көзден де жас шығады» деп,
жаугершілікте екі баладан бірдей айрылып, аңырап қалғанда, қырық тоғыз
мүшелімде құдай бере салған құлыным ғой бұл. Осы баланың тойын елжұрт болып бірге өткізейік. Зəңгі болса бұл қызыққа жете алмай кетті.
Ендігі елдің иесі де, басшысы да өзіңсің. Мына Ажар екеуін бас құда боп
барып, менің келінімді қолыма түсіріп беріңдер, — деді əр сөзін мірдің
оғындай шегелеп.
«Мына апамыз жас кезінде қандай кербез кісі болды екен?! — деп
ойлады Демежан Айтолқынның бұл өлкеде жоқ киім үлгісіне, əлі еті қаша
қоймаған жұмыр білегіндегі күміс білезік пен осы күнге дейін саусағынан
тастамай жүрген алтын сақиналарына көз жіберіп. — Бəсе, Күдерінің
бойындағы даналық əкесінен жұқса, ақындық пен сұлулыққа құштарлық
анасынан дарыған екен ғой. Егер осындай ел аналары болмаса, біздің
əкелеріміз не істей алар еді?».
Қонағының сөзін қалт етпей, зер сала тыңдаған Керімбай оның бұлай
міндет арта сөйлегенін бекер дей алған жоқ. Алдындағы қымыздан жұта
түсіп, аз ойланып отырды да:
– Жөн-жөн... дұрыс-ақ, жеңеше. Бұл келісінде де, айтқан сөзінде де қапы
жоқ. Бүйтпесең, сен Айтолқын болармысың?! — деді шын сүйінген
раймен. — Бірақ бұл мəселе жөнінде өз айналаңа, жақын қайындарыңа
ақыл салдың ба? Көксеген зəңгі не айтады? Жақын жанашырың тұрғанда,
мына жақтан біздің барып кіріскеніміз олардың шамына тиіп жүрмей ме?
Бұл Керімбайдың ағайын арасындағы ала ауыздықты еске алып, кейін
қалың Қараменденің өкпесіне қалмау үшін əдейі арылып алғысы келгені
еді. Бірақ Айтолқынның жауабы əзір екен, бөгелместен сөйлеп кетті.
– Е, тəйір деген... Айт пен тойда ақсақал атанып, жау келгенде жас бала
болып қалатын ағайын көп қой қашанда. Оларды көрмей-білмей отыр
дейсің бе. Бəрі де, кезінде Сымайылға сеніп кеткен көрбала той өңшең.
Былайша мал жинауға пысық болғанымен, сөз ұстап, суырылып шығар
біреуі жоқ... Арғы беттегі құдаларға бару үшін, осындағы орыс елшісінен
қағаз алу керек екен. Менің əлгі Көксеген қайным сол қағазды алып
бермей, əлі күнге дейін созып жүр.
Мына сөзді естігенде, Демежан қысылып қалды. Қап, тарс есінен
шығып кетіпті-ау. Сол қағаз жөнінде Күдеріге берген уəдесі бар еді.
Шаруабасты болып жүріп, ұмытып кеткенін қарашы.
– Жақсы апа, — деді Айтолқынды жалпы жұрттың қойған атымен атап.
— Консулдан ол қағазды алу менің міндетім еді. Мен ұмытып кетіппін ғой.
Оған қам жемеңіз. Алла бұйырса, енді екі-үш күнде қолдарыңызға тиеді.
– Рақмет, айналайын... Кеше өзіңмен тел қозыдай жарасып бірге жүрген
Қайынбайым тірі болса, мен бұл жетімдікті көрер ме едім, — деп
Айтолқын көзіне жас алды.
Керімбай манадан бері бəйбішесі Ажармен қас-қабақ арқылы ұтысып,
сөз арасында бірер қайырым тіл қатысып отырған-ды. Ақыры бір шешімге
келгендей бойын тіктеп, соңғы байлауын айтты.
– Көп уайымдама, жеңеше. Кешегі Сымайыл зəңгінің аруағы разы болу
үшін, аянып қалар жайымыз жоқ. Бұл тойға біз де бір кісідей ат салысайық.
Не қызметіне де əзірміз, — деп Айтолқын жаққа еңсеріле бұрылды да, —
бірақ сенің көзіне жас боп көрінгенімізбен, Ажар екеуміз де шау тартып
қалдық қой. Былтырдан бері науқас айналдырып, менің де мəнісім болмай
жүр... Қызық жастардікі екен, жолды сол жастарға берейік. Біздің
орнымызға мына Демежан мен Бибі барсын, бас құданың бірі болып. Тойдуманға шал-шауқанды сүйрелеп қайтесің. Түбі осы жігіттің етегінен
ұстасаңдаршы, — деп ендігі салмақтың Демежанға түсетінін аңғартты.
Сонымен, бұл мəселе де шешіліп қалған. Əкесінің ұйғаруы бойынша,
Демежандар аяқ астынан жол жүретін болды. Айтолқын сол күні жаңа үйге
айтып сойылған малдың етінен жеп, Керімбай мен Ажардың қасында
өткен-кеткенді еске алып, шер тарқатып жатты да, ертеңінде асығыс
аттанып кетті. Сымайылдың ауылы қазір Арқарлыда, күзекте отыр екен.
Енді бір жұмадан кейін бəрі сол ауылда бас құрамақ болып, уəде байласты.
Сол күні түс əлетінде Керімбай мен Ажарда Сарыөлендегі ауылға
қайтуға жиналды. Ал Демежанның орыс консулы Борнеманға жолығу үшін,
бүгін кештетіп Шəуешекке жүруі керек еді. Сонымен, бəрі бір мезгілде
аттанбақ болып, еркектердің киініп далаға шыққанына да біраз уақыт
өткен. Əйелдер жағы ырғалып-жырғалып қозғалғанша, əкелі-балалы екеуі
əрнені əңгіме қылып, лапастың астындағы аласа орындыққа барып отырды.
Керімбайдың баласына айтпақ сөзі бар секілді. Мұз астындағы ағыс тəрізді
іштегі арпалысқан ой толқыны жүдеу жүзінен ап-айқын білініп тұр.
– Жас кезімізде осынау өмірдің шет-шегі жоқ, тіпті таусылмайтындай
көрінуші еді. Сөйтсек, оның өзі қамшының сабындай, екі айналуға
келмейтін тым қысқа нəрсе екен ғой, — деді Керімбай əлден уақытта терең
тыныс тартып. — Ойлап отырсам, сол келте ғұмырдың өзі алды-артына
қарайлауға мұрша бермей, рахат-тыным таптырмай, алыс-жұлыспен өтіпті.
Осы елді қалай қатарға қосамын, қалай абырой табам, қалай жұрт билеймін
деп жүргенде, уақыт шіркін озып, бір күні кəрі қасқырдай шоңқиып
қалғаныңды бір-ақ біледі екенсің. Енді қанша су ішерлігіміз бар, ол жағы
құдайдың еркінде... Өзің де іштей сезетін шығарсын, мен олай-бұлай боп
кетсем, ендігі жүк ауыры саған түседі. Соған осы бастан мойындап, етекженіңді жинай бер, балам.
Демежан бірдеме айтуға оқталып еді, əкесі сөзімді бөлме дегендей
қолын көтеріп, тоқтатып тастады. Тереңнен тебіреніп шыққан, құлаққа
жағымды, күмбірлеген қоңыр үні тыңдаушысын еріксіз ұйытып əкетердей.
– Адам қартайған сайын өмірден сырт буын тартып, жана заман, жаңа
ықылымның көп қитұрқы-қалтарысын дəл аңғара бермейді екен. Қарт
адамның бағыт-бағдардан тез жаңылатыны да содан. Бұрын сенің кейбір
қылығыңды ата салтына жатпайтын, оғаш, жат көруші ем. Шалыс
басқанымды енді байқап отырмын. Бет алысын түзу екен... Заманына қарай
адамы. Бəлкім, бұл заманның тілін сен табарсың. Қараңғы халқыңды жана
бір қырқаға сен шығарарсың. Илайым солай болғай! — деп ой шылбырын
шумақтағандай аз-кем бөгелді. — Бірақ сенің жолың да тым оңай болмас.
Əркім өз лағын текешік қойғысы келетін, алты бақан, ала ауыз елің —
мынау. Ежелгі салты бойынша, қазақты адам орнына санамайтын, керауыз,
керден халдайларың — анау. Түбінде осы екі оттың ортасында шыжықтай
шыжғырылатын сен боласың ба деп қорқам... Бұрын мен əкелік
айбарыммен болса да, саған қалқан сияқты едім. Қорыққанын сыйлайтын
жұрт Керімбайдың баласы деп, сенен де ығып жүретіндей еді. Менің көзім
жұмылса, тағдырдың талқысына сен қаласың ба, қайдан білейін?! Əке
малы балаға мал болмаса, əке ақылы да балаға ақыл болып жарытпайды.
Құдай өз көкірегіне берсін. Тек, бір ғана айтарым: найзаның ұшына
алдымен ілініп, оққа кеудеңді алдымен тосып, тым қызбаланып кетпе. «Бай
— бір жұттық, батыр — бір оқтық» деген сөз бар... Өзіңді сақта, балам...
Осы мансабы құрғырға да тым бой ұрып кетпеші. Мен, шынымды айтайын,
сол мансаптан ешбір рахат көргем жоқ.
– Қасымда халық бар ғой. Тағдырдың басқа салғанын сол халықпен
бірге көремін де, — деді Демежан.
– Сол халқың қорған болуға жараса... Халық кейде үріккен жылқы
секілді, жолында тұрсаң өзіңді таптап өтуі мүмкін... Ағайын арасы
бұзылды ғой. Күңкілдеп жүрген күншілдердің де төбесі көрініп қалды. Не
дейін, алдыңа қойған мақсатыңа ақылын мен айлаң сай болсын, балам.
– Жарайды, көке... Осы айтқан сөзіңіз өмір бойы жадымда болар, — деді
Демежан. Одан ары тағы бірдеңе айтқысы келіп еді, тамағына əлдебір
түйіншек кептеліп, сөйлеуге мүмкіндік бермеді.
Көп кешікпей Сарыөлеңге қайтатындар мен қалаға жүретіндер қатар
атқа қонып, екі айрық жолға түсті. Бұл əке мен бала арасындағы ақырғы
əңгіме, соңғы бір сырласу екенін осы сəт екеуі де білген жоқ еді.
VII
Арада бір жұма өткенде, Жұмыққа құдалыққа баратын Төртуыл кісілері
ұзақ салқар топ құрап, Арқарлыдан аттанып кетті. Ер-əйелі, басшықосшысы аралас ұзын саны қырық-отыздан кем болмас. Демежан, Көксеген
бастатқан елдің атқа мінер ер-азаматтары бір лек болып алға түссе, соларға
құйрық тістесе: Айтолқын бастаған бəйбішелер, Бибі, Мөржандай жас
əйелдер келе жатыр. Ең соңында қызылды-жасылды киінген жігіт-желең —
күйеулер тобы бір бөлек. Күйеу жолдастарының арасында Шəуешектен
шыққан бірнеше татар жігіттері де бар еді. Өзінің гармоньшы, жыршы
серіктерін бастап келген — Күдерінің досы Ыбырай байбатша. Бір келкі
сəнді киініп, сəйгүлік аттар мінген осы соңғы топтың салтанаты тіпті
ерекше болатын.
Қазақ салтында құдалыққа бару жасанып жауға аттанудан кем түспейді.
Ол — екі жастың жай ғана өте шығатын той-думаны емес, бүкіл елдің
мерекесі. Оның ар жағында ел намысы, ру арасындағы бəсеке, бақталастық
жатыр. Қазекең өмір бойы тірнектеп мал жиып, дəулет құрап жүреді де,
осындай ас пен тойда ағыл-тегіл бір шашылады. Қалыңсыз қыз болса да
кəдесіз қыз жоқ. Қазақта «жетім қыздың тойындай» деген де сөз бар.
Демек, жетім қыздың да өзіне лайық тойы болады... Ал мына тойдың жөнжосығы тіпті бөлек. Кезінде бір рудың көсемі, түгел Төртуылдың құрметті
ақсақалы атанған Сымайыл зəңгінің əлпештеген жалғыз ұлы Жұмықтың
атақты биі Тасболаттың қызын алғалы бара жатыр. Оның үстіне, жай ауыл
арасы емес, кəдімгідей шекара асып, өзге бір патшалыққа келе жатқаны
тағы бар.
Бұл құдалықтың да өзіндік тарихы бар еді. Осыдан он шақты жыл бұрын
теріскейдегі Жұмық пен Ертіс Төртуылы арасында үлкен бір қақтығыс
болады. Жесір дауынан басталған араздықтың аяғы екі жақтың кезек
барымта алысуына соғып, көршілес екі елдің арасы қатты шиеленіседі.
Ақыры екі жақ бітімге келер тұста Ертіс Төртуылының дауын Жапабай
болыс қуғанда, Жұмықтың сөз тізгінін осы Тасболат би ұстаған екен. Содан
екі жаққа да бұрмай, əділ төрелік айтатын төбе би керек болады да, екі
елдің ортақ ризашылығымен, күнгейден ара ағайын ретінде Сымайыл
зəңгіні шақыртыпты. Басында Тасболат билікті Сымайылға берерін берсе
де, қанына тартып кетпес пе екен деп, төбе биге сеніңкіремей жүрсе керек.
Алайда Сымайылдың қара қылды қақ жарған əділ үкімін естігенде, Жұмық
жағы қатты разы болады. Дау біткен соң Тасболат Сымайылды өз аулына
қонаққа шақырып, мол сый-сыяпатпен аттандырған екен. Тіпті онымен де
қоймай:
– Біздің қазақ бұрын «қанына тартпағанның қары сынсын» деуші еді.
Сен сол үрдісті бұздың, Сымайыл зəңгі. Атаның ғана емес, адамның ұлы
екенсің. Көптің көңілінен шыққан бұл əділдігің кейінгі ұрпаққа үлгі боп
қалар... Бұдан былай қанымыз араласып, түбімізді сүйек айыратын болсын,
— деп өзінің жеті жасар кенже қызы Айжанды Сымайылдың сол кезде
сегізге кеп қалған жалғыз ұлы Күдеріге атастырыпты.
Кейін екі жақ құдандалы жақын адамдар ретінде алыс-беріс жасап
тұрады. Сымайыл келінімнің қалыңмалы деп, Тасболат ауылына бірнеше
дүркін жылқы айдатады. Бірақ Күдері он төртке толып, енді баламды
қайнына ұрын жіберем, есік көрсетем деп жүргенде, Сымайыл ол арманына
жете алмай дүниеден өтеді. Тасболат құдасының орнына бір келіп құран
оқып қайтқан соң, бұл жаққа ат ізін салған жоқ. Əлде араға түскен
шекарадан қорынды ма, соңғы жылдары құдалардың барыс-келісі азайып,
аралары тіпті суысып бара жатқандай еді... Енді, міне, құдалық қайта
жаңғырып отыр. Бұл жолы екі жақ қыз ұзату тойын, ұрын бару, есік көру
секілді бұрын өтелмей қалған, толып жатқан ырым-тойларды қоса қабаттап
бір-ақ өткізуді ұйғарысқан. Жұмық қызының қалыңмалы əлдеқашан
төленіп бітсе де, Айтолқын бəйбіше осы жолы да құдаларына құр барғысы
келмей, тағы бір үйір жылқы айдатып, екі атан түйеге ілу, киіт, жыртыс
артып, мол жоралғы, қапысыз дайындықпен келе жатқан себебі де сол еді.
Бұлар Тарбағатай жонымен тіке асатын төте жолды жақсы білгенімен,
қазір тау үстірті елсіз йен екенін, əрі биік асулардың суытып кеткенін еске
алып, бұрыс та болса жазықпен, ел ішімен жүруді қолайлы көрген.
Салтанатты, дулы топ тау бөктерімен шығысқа қарай суыт жүріп отырып,
ара қонып Күзуінге жетті де, үшінші күні кіші бесін шамасында, Шіліктіде
отырған Тасболат аулының тура үстінен шықты. Барып қаламыз-ау деген
күн мөлшері алдын ала белгіленіп, осыдан он бес күндей бұрын құдаларға
жаушы жіберілген-ді. Кезеңге шыға бергенде-ақ, ойпаңдағы қалың
ауылдың күтініп, дайын отырғаны белгілі боп қалды: қаз-қатар тігілген ақ
үйлер, сол үйлердің арасында аттылы-жаяу сапырылысқан адамдар.
Сірə, жан-жағын биік таулар қоршаған қазан шұңқыр Шілікті жазығы
түстіктегі Тарбағатайдан құлаған, батысындағы Маңырақ пен
шығысындағы Сауыр-Сайқан жайлауларынан түскен қалың елдің күн
суытқанша бір-екі ай отыратын тұрақты күзек жұрты, жайлы қонысы болса
керек. Айнала төңіректе көз жетер жерге дейін ығы-жығы қонған аппақ
ауылдар, құжынаған қой, үйір-үйір жылқы көрінеді. Алда келе жатқан
үлкендер ауылға бір шақырымдай қалғанда ат басын тежеп, алды-артын
жинап алды да, күйеулер тобын бір кезең астында қалдырып, өздері
қарбаласып жатқан қалың ауылға қарай тіке тартты.
Мана өрісте кездескен жылқышылардың бірі сүйінші сұрау үшін
ауылына шаба жөнелген-ді. Сол барып хабарлаған болар, бұлар жақындай
бергенде алдарынан екі салт атты шығып, қонақтарды басқа үйлерге
қарағанда сəн-салтанаты бөлек, оқшауырақ тігілген ақ үйлерге қарай
бастап жүрді. Ат байлайтын керме басында да кілең бір əлекедей жаланған
жас жігіттер тұр екен. Əрқайсысы құдалардың шылбырынан ұстап,
қолтығынан демеп, қошеметпен түсіріп жатты.
Үлкендер үйге кіруге бет алғанда, алдарынан үкілі шымылдық керіп,
қызылды-жасылды киінген бір қызық шоғыр ауылдан ұзай берген. Бұлар —
күйеулерді қарсы алуға шыққан қыз-келіншектер тобы еді. Демек, күйеу
сорлыға дайындалған сын-сағаттар басталды деген сөз. Енді күйеудің
атына міну, күйеу атымен күл тасу, қоржын сөгу, қалыңдықпен қол
ұстатып, шаш сипату секілді таусылмайтын ырым-кəделерден жастар жағы
көз ашпайды.
Айтолқын бастатқан үлкендер құдаларға арнап тіккен ою-өрнекті, мол
жасаулы, сегіз қанат, екі ақ үйге бөлініп түскен. Алыстан ат соғып келген
жолаушылар аяқтарын соза көсіліп, төрдегі жүк үстінен құлатылған құс
жастықтарға шынтақтай жайғасты. Тас түскен жеріне ауыр. Енді бұлардың
міндеті осымен аяқталды десе де болады. Бұдан былайғы той тауқыметі,
қонақ күту — үй иелерінің мойнында. Əрине, бұл ел де намысты қолдан
бергісі келмейді. «Шіркін, пəленше-екеңнің қыз ұзатқан тойының
салтанаты-ай» дегізіп, өздерінше бір көсіледі.
Естулерінше, Тасболат — үш ұлы үш ауыл болып отырған, жал-қүйрығы
бүтін, өрен-жаранды, дəулетті кісі. Тек осыдан екі-үш жыл бұрын
бəйбішесі қайтыс болып, үлкен шаңырақтағы кіші ұлының қолына қарап
қалған көрінеді. Өзінің алғыр шешендігімен, ел берекесін ойлаған қамқор
қорымалдығымен өз ортасына жаққан, халықтың қадірлі адамы деседі.
Сымайыл өлген соң, бидің ержеткен ұлдары бұрынғы құдалықты
мойындағысы келмей, бір қиырда жатқан жетім күйеуді олқысынып,
қарындастарын осы маңдағы жуан ауылдардың біріне ұзатқысы келгенде,
балаларына қатаң тыйым салып, ақ батаны аттамай сертте тұрып қалған —
Тасболаттың өзі екен. Соны естігелі Айтолқын бастатқан Төртуыл
кісілерінің сырттай кəрі биге деген ықылас-құрметі тіпті арта түсіп еді.
Қонақтар жайғасып болып, күтуші жігіттер енді қымыз құюдың қамына
кірісіп жатқанда, кенет есік жақтағылар кейін серпіліп, жол босатып, «Би
келе жатыр» деген сыбыс естілді. Көп кешікпей киіз үйдің есігі серпе
ашылып, ішке бір топ адам кірді. Ең алдында ұзын бурыл сақалды, еңсегей
ірі денесі сəл еңкіш тартқан, басына пұшпақ бөрік киіп, үстіне мəуті шапан
жамылған Тасболат бидің өзі. Соңында ер-əйелі аралас тағы бірнеше
жастау адамдар бар. Қонақтар да жапа-тармағай орындарынан тұрған.
Тасболат ең алдымен құдағиы Айтолқынды құшақтап, сонан соң Демежан,
Көксеген қатарлы жігіттермен де төс түйістіріп, амандасып шықты.
Соңына ерген ұлдары мен келіндері де соны қайталады.
Бұл — алғашқы бет көрісу салтанаты ғана. Қазақтың көш-құлаш амансəлемі жайғасып отырған соң барып басталады. Бұл жолы да солай болды.
Тасболат самбырлап қатты сөйлейтін адам екен. Айтолқынның сол жақ
қатарынан орын алып, үй ішіне жағалай көз салып өтті де:
– Қалай, қадірлі құда-құдағилар, алыс жолдан арып-шаршамай, аманесен жеттіңіздер ме? Ел-жұрт, ауыл-аймақ, бала-шаға тегіс аман ба? — деп
ұзақ шұбыртып, қонақтардан амандық сұрады.
Төртуыл кісілерінің арасында Айтолқыннан үлкені жоқ. Жол да, сөз реті
де — сол кісінікі.
– Шүкір, ел-жұрт аманшылық, сол өзіңіз көрген қалпында, Биеке. Біздің
елдің игі жақсысы өзіңізге дұғай-дұғай сəлем айтты, — деп Айтолқын көп
атынан жауап қатты да, — сіздің үйде қойып кеткен қоймамыз, аманат
қалдырған алтынымыз бар ғой. Енді, міне, дəм бұйырып, сол
алтынымызды алғалы келдік, — деп бұйымтайын қоса айтып, жадырай
күлді.
– Жөн-жөн... Айтқаныңыздың бəрі жөн, құдағи. Аманатқа қиянат
жасамай, біреудің адамын бағып отыру бізге де оңай дейсіз бе.
Келгендеріңіз дұрыс болған, —деп Тасболат та күле сөйлеп, жылы шырай
танытты.
Тек, осы тұста бет-əлпеті əкесінен аумайтын, жас мөлшері қырықтар
шамасындағы, бидің үлкен ұлы Рақыш əзілге сүйеп бір сөз тастады:
– Кейінгі жылдары сіздер жақтан тырс еткен дыбыс естілмей, хабарошарсыз кеткенге құдалар бұл жақтың жолын ұмытқан шығар деп, алаңдап
жүруші едік. Қайта шекара асып, жол тауып келген екенсіздер, — деген.
Былай қалжың түрінде, зілсіз айтылса да, астарында ептеген кекесін, өкпе
жатқаны да байқалып қалды.
Жасы кіші буынмен Айтолқынның айтысып жатар қисыны жоқ. Бірдеңе
айтсаңдаршы дегендей жалт етіп, төрде отырған серіктеріне қараған. Мына
жақта Демежан да дайын отыр екен:
– «Игіліктің ерте-кеші жоқ» демей ме бұрынғылар. Құдаларыңыз екі
күннің бірінде ат сабылтып, екі ауылдың арасын тоздырмаса, алтынымыз
сенімді қолда деп сенген шығар. Миуа бағы бабымен пісіп жетілсін деп
күтіп жүріп, үзіп алатын кезде ғана келген шығар. «Құда мың жылдық»
дейді ғой, Рақа. Сіз бен біздің араласатын да, сыйласатын да кезіміз əлі
алда емес пе, — деді Рақышқа жылы жүзбен күле қарап отырып.
Бұл сөз Тасболаттың да құлағына жағып кетті білем, қарқылдай күліп,
масайрап қалды.
– Əй, бəрекелді! Жақсы айттың, құда бала. Сөз жүйесін тапса, мал иесін
табады... Қарындасты ұзату оңай дейсің бе, менің балаларым əлден-ақ
ұрынарға қара таппай, іштері қоңқылдап жүр, — деп кəрі тарлан
баласының тіктеу айтылған жаңағы сөзінен де зіл қалдырмай жуып-шайып
жіберді.
Сонан соң құдаларына қасында отырған ұлдары мен келіндерін бірбірлеп таныстырып шықты. Бидің Рақыш, Қабыш, Əбіш деген үш ұлы бар
екен. Бəрі де көкжал бөрідей еңселі, ірі жігіттер. Ал олардан төменірек
жайғасқан ажарлы, жас əйелдер — келіндері.
– Ауыл арасы шалғай. Бұрын көп араласпағанға, таныссын, білсін деп
жатырмын. Мені қойшы, мен осы отырған бəріңе де қонақпын ғой... Жаңа
айтылған мың жылдық құда-құдағиларыңыз осылар... Түбінде, сұрап
келген бұйымтайларыңызды да осылар тындырады, — деп үй ішін ду
күлдірді.
Осы сəтте Айтолқын бəйбіше де өз тарапынан қасындағы серіктерінің
аты-жөндерін атап, жөн-жобасын түсіндіріп жатты. Манадан бері келген
құдалар арасында көрінекті ақсақал кісі болмағанға үй иелері ептеп
олқысынып отырған сынайлары бар еді. Демежанның аты аталғанда, бəрі
де селт етіп, бастарын көтеріп алды. Қазақтың «ұзын құлағы» оның атын
бұл елге де жайып болған сияқты. Тасболаттың өңі жыли түсіп, жөн сұрау
қайтадан басталып кетті.
– Е-е, жөн-жөн. Керекеңнің баласымын де... Алыстан жақсы атыңды көп
естуші ек, ел-жұртқа аңыз боп жүрген Демежан құда сен екенсің ғой...
Керімбай үкірдайдың дені-қарны сау, күйлі-қуатты жүріп жатыр ма? — деп
кəрі би айрықша ілтипат білдірді.
– Əкеміз аман-есен. Сізге дұғай-дұғай сəлем жолдады. Өзі ел ішінін
жұмыстарынан босай алмай, орнына мені жіберді, — деді Демежан да
шешіле түсіп. — Күйеу балаңыз Күдері — исі Төртуылдың қара
шаңырағында отырған бала ғой. Мына Бибі екеуіміз сол ініміздің
қуанышын атқарысуға əдейі келдік.
– Жөн-ақ. Рақмет, шырағым. Өзің құдалығыңның сыртында, біздің елге
əрі күйеу емессің бе. Бибі де — біздің қызымыз ғой. — деп төменірек
отырған Бибіге назар аударды. — Қалай, қажының аулымен хабарласып
тұрасыңдар ма?
– Өте жиі болмағанмен барыс-келісіміз бар. Қажының өзі биыл жайлау
үстінде келіп қайтты, — деді Демежан.
Бұл кезде қонақтардың алдына көлдей дастарқан жайылып,
сылдырмақты үлкен күміс тегенеден қымыз құйыла бастаған. Дастарқан
үстінде аткөпір бауырсақ төгіліп, бірнеше жерден сары май, жент, ірімшік
қойылыпты. Күрең бауырсақтың арасында шақпақ қанттар мен сықпа
құрттар ағараңдайды. Алыс жолдан қарындары ашып, оптығып келген
қонақтар жүрек жалғап, шөл басып дегендей, қунап қалды. Тасболат
қасындағы Айтолқынның кесесін өзі əперіп, қызмет көрсетіп отыр.
– Əңгімелеріңіз жарасып, сіздің бабыңызды табатын үлкен құдағиыңыз
болса жоқ. Байғұс «Айжанымның қызығын көрсем-ау» деп жүруші еді,
оған жете алмай кетті. Неге асыққанын білмеймін, мені артына тастады да,
жеңсіз көйлек киіп алып жөнелді, — деді би бір сөздің кезегінде. — Бір
есептен сіздің алдыңызда кеткен Сымайыл зəңгіде арман жоқ, Айеке.
Жалғанда ер адамға қартайғанда қосағынан айрылып, сопайып жалғыз
қалған қиын болады екен.
– Неге? Осыншама бала-шағаңыз тұрғанда, сізді жалғыз деп кім айтады?
— деп Айтолқын өзінше жұбаныш айтқан болды.
– Шүкір, бала-шаға бар ғой. Бірақ олардың өз тілеуі өзінде. Қасқабағына қарап, жарым сөзден жай түйетін, өзіңнің ата жолдас, қу кəріңдей
қайдан болсын, — деп Тасболат бір сот нарау тартып, баяу күрсінді. —
Менің бабымды табатын бас күтушім — Айжан шырағым еді ғой. Оны да,
міне, маңдайыма сыйдырмай алып кеткелі отырсыңдар.
Жұрт қымыз ішіп болып, дастарқан жиыла берген мезгілде есіктің
көзіне қысырдың бір семіз жабағысын əкеліп, қонақтардан бата сұраған.
Осыдан кейін Тасболат көп бөгелген жоқ:
– Тойымызды алдағы сəрсенбінің сəтіне қалдырып отырмыз. Оған дейін
əлі үш-төрт күн бар. Осында қонақасыларыңызды жеп, сауық-сайран
құрып, аунап-қунап жатыңыздар... Ал мен ауыл-аймақты бір шолып
келейін, — деп далаға шығып кетті.
Бұл кезде кеш батып, қонақтар отырған үйге аспалы ондық шамдар
жағыла бастаған. Үлкендер арасында бір сəт байсалды тыныштық орнады.
Бүгінгі кештің думан-тамашасы күйеулер түскен отау үйлер жаққа аунаған
секілді. Сол маңнан көңілді күлкі, ер-əйелдің жамыраған жас дауыстары
естіледі. Оқта-текте гармонь үніне қосылған əнде шырқалып қалады. Бұл
отырғандардың ішінде əлі келінді көрген ешкім жоқ. Осыдан біраз жыл
бұрын, онда Сымайылдың тірі кезі, Айтолқын қасына Күдеріні ертіп,
болашақ келініне үкі таға келгенде, Айжан əлі онға да толмаған ойын
баласы еді. Күдері де сол шамалас-тұғын. Болашақ күйеу мен қалыңдық —
екі үйдің еркесі асыққа таласып, қырқысып қалғанда, бүкіл ел екеуінің
мінезін қызықтап, мəз болып күлгені бар еді. Қазір сол Айжан да бойжетіп,
он сегізге толып, толықсып отырған шығар. Қандай боп өсті екен? Көру
керек еді.
Айтолқын үйдегілерге осыны айта келіп, бір мезетте төменірек жастар
арасында отырған Бибіге бұрылды да:
– Келін, сен қанша дегенмен осы елдің қызысын ғой. Төркін жұртында
саған емін-еркін жүре беруге болады. Сен барып білші, отау үйлерде не
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Тағдыр - 20
- Parts
- Тағдыр - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4058Total number of unique words is 230935.8 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4000Total number of unique words is 233835.6 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4018Total number of unique words is 237734.8 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4073Total number of unique words is 215637.1 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.1 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4099Total number of unique words is 233335.1 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4139Total number of unique words is 242332.6 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words55.1 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4014Total number of unique words is 222335.4 of words are in the 2000 most common words49.4 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4087Total number of unique words is 230935.7 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4110Total number of unique words is 235634.9 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4129Total number of unique words is 224234.2 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words55.8 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4023Total number of unique words is 235332.5 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4045Total number of unique words is 229736.0 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3999Total number of unique words is 228635.3 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4042Total number of unique words is 224035.2 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.8 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4126Total number of unique words is 241133.8 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words55.6 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4095Total number of unique words is 231335.5 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4065Total number of unique words is 223935.6 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3998Total number of unique words is 234733.5 of words are in the 2000 most common words47.3 of words are in the 5000 most common words54.6 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4113Total number of unique words is 232636.0 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4124Total number of unique words is 228035.1 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4151Total number of unique words is 232637.4 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words58.3 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4067Total number of unique words is 231535.3 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4093Total number of unique words is 233434.2 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words55.2 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4092Total number of unique words is 234934.4 of words are in the 2000 most common words47.7 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4035Total number of unique words is 229633.8 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4084Total number of unique words is 231434.2 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4052Total number of unique words is 234934.2 of words are in the 2000 most common words48.5 of words are in the 5000 most common words55.3 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3991Total number of unique words is 232034.8 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4126Total number of unique words is 224635.4 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4081Total number of unique words is 232134.9 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4156Total number of unique words is 228336.8 of words are in the 2000 most common words51.4 of words are in the 5000 most common words59.9 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4198Total number of unique words is 240733.2 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words55.0 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4055Total number of unique words is 220134.9 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4108Total number of unique words is 232936.1 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4073Total number of unique words is 225936.7 of words are in the 2000 most common words52.5 of words are in the 5000 most common words60.3 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4075Total number of unique words is 228635.8 of words are in the 2000 most common words49.1 of words are in the 5000 most common words55.8 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4023Total number of unique words is 233334.0 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words55.4 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4080Total number of unique words is 238334.8 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words58.8 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4134Total number of unique words is 234136.6 of words are in the 2000 most common words51.2 of words are in the 5000 most common words59.2 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4101Total number of unique words is 232835.0 of words are in the 2000 most common words49.1 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4203Total number of unique words is 233134.0 of words are in the 2000 most common words47.7 of words are in the 5000 most common words54.7 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4112Total number of unique words is 234535.9 of words are in the 2000 most common words51.4 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4142Total number of unique words is 234336.6 of words are in the 2000 most common words52.5 of words are in the 5000 most common words60.6 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4182Total number of unique words is 243034.8 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words
- Тағдыр - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 1229Total number of unique words is 90541.0 of words are in the 2000 most common words53.9 of words are in the 5000 most common words60.9 of words are in the 8000 most common words