Kyrk ýylda ýazylan kitap - 30

Özi-de ol žurnalist awtor bilen tanyşmak isleýärmişin.
—Özem namaz dagam okaýan aýal maşgala. . .
Men Hojaberdä “Saragt galasyna” ýap-ýaňy Amannazar Ilamanowyň beren
bahasyny, özümiňem şol baha bilen ikelläp ylalaşýandygymy aýtdym.
—Be-eý, men oňa tanyşdyraryn diýip sözem beräýipdim. . . Ol namaz okaýan halal
maşgala. . .
—Sen şol halal maşgala: “Awtor “Saragt galasyny” däl-de, namaz okamagy
maslahat berýär” diýäý, Hojaberdi.
Hojaberdi ýylgyrdy.
Maý, 1998. Mary.
Atamyrat Atabaýew bilen Aşgabatdan Mara maşynly gitdik. Ýol uzak bolansoň, 4-5
sagadyň dowamynda başy agyrdylmadyk gürrüň galmady. Öňi bilen-ä, Atamyradyň 50
ýaşynyň dolmagy myhasybetli çapdan çykan ullakan kitaby—“Saýlanan eserleri” barada
gep açdyk. Ol kitabyň “Garaşsyzlyk ganatym” diýen adyndan başlap, oňa giren “nobatçy”,
“bir günlük” goşgularyny men gaty tankyt etdim. Ol döwre, syýasata salgylansa-da, tankyt
bilen, umuman ylalaşdy.
—Heý, poetik kitaba, onda-da agramly şahyryň kitabyna “Garaşsyzlyk ganatym”
diýen “çeper höwesjeň” at dakylarmy? Öňki SSSR-iň hemme respublikalaryna
garaşsyzlyk berildi. Ol taryhy ýagdaý. Ýöne, bizden başga ýerde “Garaşsyzlyk aldyk”
diýip, gije-gündiz gygyryp ýören ýok. Beýtmek sen ýaly şahyra-ha asla-da gelşenok. . .
323
—Kitabyň adyny-ha Orazgeldi Aýdogdyýew goýdy. . .
—Bisowat Aýdogdyýew kitaby näbilýämiş? Awtor sen ahyryn.
—Aý, mejbur etdi-dä. Razylaşmasamam, kitap çykmaz öýdüp gorkdum.
Atamyrat gürrüňdeşini ýeňmek üçin tutaryk tapmaga ökdedi. Şony bilýänem
bolsam, men dilimi saklamadym.
—Umuman, döredijilik adamlarynyň, senden başlap, köpüsi soňky on ýylda
ýaranjaňlyk baryny görkezdi. Şeýdibem, edebiýatçylaryň hemmesini ile masgara etdiňiz.
Diňe bir ýaranjaňlyk däl, üstesine, bigaýratlyga-da ýüz urýaňyz. . .
—Mysal üçin?
—Mysal kän. Iň soňkusyny aýdaýyn. Öň, günde-günaşa telewizorda çykyş edip,
Prezidenti öwýärdiňiz. Prezident gonorar tölemegi ýatyrdy welin, sizem telewizorda çykyş
etmegi bes etdiňiz. Sen, Gowşut Şamyýew, Sapar Öräýew, Daşgynow, Diwangulyýew. . .
Ol mertlik däl. Diýmek, siz Prezidenti çyn ýürekden öwmeýär ekeniňiz, ony, diňe berýän
puly üçin öwýär ekeniňiz. Bu bigaýratlyk dälmi? Birneme mert bolagada, gonorar
tölemese-de, ony öwübermeli ahyryn.
—Seniň beýle pikiriň nädogry, Atajan.
—Näme üçin nädogry?
—Hem-ä biz uly ile wejera bolup ýaranjaňlyk etmeli, hemem onuň üçin pul hem
almaly däl! Beýtsek, biz iki gezek ýaranjaň bolýarys. Gonorary keseni üçin öwgini goýan
bolsak, biz namart däl. . .
Garaz, şol gezek men Atamyrady ýeňip bilmedim.
Maý, 1999.
Eseri müň sany akylsyz okyjyny sylaman ýazmaly däl-de, ýekeje-de bolsa, akylly
okyjydan çekinip ýazmaly.
*
Ýaranjaňlar dogulmadyk bolsa, şöhratparazlar hem döremezdi ýa-da tersine.
*
Geň zat: Aleksandr Makedonsiniň döwründen ozal parslar öz eneleri bilen şerigat
işini edýär ekenler. Häzirki Owganystanyň territoriasynda ýaşap geçen arahoslar hem
biziň eramyzdan ozalky 1-nji müňýyllygyň ortalarynda Merkezi Aziýanyň, şu mahalky
Gazagystanyň territoriýasynda ýaşan sogdiýler bolsa ene-atalary garrasa öldüripdirler.
Ol barada Ilýa Şifman “Aleksandr Makedonskiý” (Leningrad, ”Nauka”, 1988) diýen
kitabynda şeýle ýazýar: “Ýanbermez serkerde, parasatly döwlet işgäri, ähli halklaryň bir
maşgala birikmegini arzuw eden Makedonskiý medeniýetli gahryman hökmünde-de çykyş
edýär. Ol arahoslar bilen sogdiýlere ene-ata garranda öldürmän, eklemelidigini, parslara
bolsa ene bilen zyna işini kylmagyň nädogrudygyny düşündirýär”.
Şifman beýle maglumaty gadymy grek ýazyjysy hem taryhçysy Plutarhyň
ýazgylaryna salgylanmak bilen getirýär.
*
“Çap edlmese-de, ýazmaly. Bir mahal, belkem, öleniňden soň çap bolar” diýýärler.
Ýazylan eser her ýazyjynyň (geniler muňa girmeýär) öz döwründe çap edilmeli.
Sebäbi her döwrüň özüne kybapdaş ýazyjysynyň bolşy ýaly, şol ýazyja kybapdaş hem
okyjysy bolýar. Şu gün ýazylan kitap ertirki okyjyny şu günki okyjyny gyzyklandyryşy
324
ýaly derejede gyzyklandyrmaz. Çünki ýazyjynyň ýazyşy, goýýan problemasy, dili,
oýlanyşy öz döwürdeşine golaý. Men öz çaklamamyň dogrudygyna şu gün beýik
Petrarkanyň 500 ýyl mundan ozal ýazyp giden “Nesillere hat” diýen eserini okanymda,
ýene bir gezek göz ýetirdim.
01. 01. 99.
Türkmen telewideniýesi bisowat hem ýaňra adamlaryň tribunasyna öwrüldi. Düýn
gowy geýnüwli epeý adam, uniwersitetiň mugallymy tomaşaçylara akyl öwredýän kişi
bolup, şeýle diýdi: “Muştumzor imperiýa bolan SSSR-iň hut ýykylan güni “kommunizm”,
“sosializm” diýen boş düşünje türkmen halkynyň kalbyndan çykyp gitdi. Çünki türkmen
halky ogul öýermek isleýärdi, gyz çykarmak isleýärdi” Bu gülkinç kesgitleme okyjy üçin
düşündiriş hem talap etmeýär welin, şol akylly oratora: “SSSR döwründe ogul öýermek,
gyz çykarmak türkmene gadagan edilen bolsa, seniň özüňi nireden aldylarka?” — diýesiň
gelýär.
Şu gün bolsa, daşarda gezim edip ýörkäk, goňşym şeýle epizody gürrüň berdi:
“Ýaňy telewizory açsam, ekranda bir garry aýal samrap otyr. Töwereginde-da ululy—
kiçili 5-6 sany kündük bar. “Be, bu kempir kündük ýasaýarmyka?” diýen sowal kelläme
geldi-de, diň salyp durdum. Ol aňkasy aşan garry iň soňunda-da, agzyna salnyp berlen
gepi aýtdy: “Bagtymyzy garaldan SSSR ýykylyp, serdarymyz garaşsyzlyk alyp berenden
soň, maňlaýymyz açyldy. Ynha, türkmeniň öz eý gören kündügem gaýdyp geldi. ” diýen
sözleri begene-begene gaýtalady. Ýeri, SSSR ýykylmanka, seniň kündügiňi eliňden alyp
giden barmy!” diýip, goňşym başyny ýaýkady.
1997.
Rus ýazyjylarynyň gündeliklerini okaýaryn. Haýran galaýmaly. Hatda Beýik
Watançylyk urşunyň “haý-haýly” (1942-43) mahallarynda-da kitap yzyna-kitap çap
edilýär eken. Ýazyjylar, hudožnikler örän köp işläpdirler. Döredijilik adamlarynyň
ýaşaýyş ýagdaýyna-da döwlet derejesinde göz-gulak bolnupdyr. Şol döwürde-de
ýazyjylaryň köpüsi diňe gonoraryň hasabyna ýaşap bilipdir. Bizde welin, häzir ýurtda gohgalmagal, ykdysady opurylşyk ýok mahaly hem döredijilik adamlarynyň ýaşaýyş derejesi
uruş döwründäkidenem has pese düşdi. Gonorar ýatyryldy. Beýle ýagdaý hiç ýerde ýok.
Hatda ykdysady taýdan mätäç diýlip dünýä derejesinde resmi yglan edilen Täjigistanda
hem ýagdaý has gowy. Gonoraram bar, kitabam çykýar, ýazyjylara hut Prezidentiň özi
gönümel hemaýat edýär. Azerbeýjandan gelen şahyr dostum ýazyjylaryň köpüsiniň
Prezident stipendiýasyny alýandygyny aýtdy. Bizde döredijilik adamlaryna hemaýat
etmäge doly mümkinçilik bolsa-da. . . Bu ýörite oýlanyp tapylan syýasat. Halkyň aň
derejesi pese düşdügiçe, ylmy, çeper döredilik ýok edildigiçe, ýurdy dolandyrmak ýeňil
düşýär. . . Talantly kinorežissýor tanşymyň “Jennet” bazarynda kolbasa satyp
durandygyny gördüm. Örän talantly bir prozaçynyň “Jygyllykda” çigit satýandygyny
görenler maňa gürrüň berdiler. Bizde şahslar şeýdip ýok edilýär. Bizde oýlanyp biläýjek
adamlaryň aňyna palta urulýar. Elbetde, beýle ýagdaý kimdir biri üçin bähbitdir-dä. Şu
gün şahyr Ahmet Gurbannepesow dogduk obasy Akdaşaýaga göçüp, ekin -dikin bilen
meşgullanaýmasa, ýagdaýynyň kyndygyndan zeýrendi.
22. 09. 99.
325
BIZIŇ ILLERDE
(Maryda ýazylan goşgy).
Kesarkaçdyr oturymmyz—aslymyz,
Dowan aýtmyş, çyn türkmeniň asly biz.
Gowşut hanyň, Gurban Durdyň nesli biz,
Aňryňy duýarlar biziň illerde.
Garrylar ýigdeler, ýaşlar goçalar,
Dili senalydyr seýit, hojalaň.
Elleri tesbili dana gojalar,
Bir haka uýarlar biziň illerde.
Gezim etseň Bathyz, Pendi, Kişmany,
Egsilmezdir saçaklaryň aş-nany.
Ýakyn-ýady, dosty ýa-da duşmany
Sözlände duýarlar biziň illerde.
Tilkiýap, Amanýap, Akylýap, Şorýap,
Çarlakýap, Keseýap, Çörýap, Çepekýap.
Burkazýap, Samsykýap, Egriýap, Akýap...
Şeýle at goýarlar biziň illerde.
Kyrk çillede ýada salar ýazlary,
Ödenýazyň, Ýazgeldiniň sazlary.
Bugdaýreňk, maral gözli gyzlary,
Ýigitler söýerler biziň illerde.
Ýakyndan-alysa gidip-gelişe,
Tekemi, ärsary, saryk, buluja.
Molla Töre ahun, Yzzat Gylyja,
Kän sarpa goýarlar biziň illerde.
Barmagynda şorta sözüň sapagy,
Çary Gurbangylyç, Ata Köpegiň.
Reňbe-reň öwüsýän Merw şapagyn
Taryhy saýarlar biziň illerde.
Alysy —uzagy etmän bahana,
Myhman geliň Maru-Şahu-Jahana.
Şordepäň üzümi ýarar dahana,
Nar-nygmat iýerler biziň illerde.
Agzybir maşgala—“igmidir”, “guly”,
326
Parhyna bararlar pes bilen ulyň.
“Şu mahal”, “Şu wagt” bardyram welin,
“Şü pille” diýerler biziň illerde.
1988.
Eser her kimde bir hili täsir galdyrýar. “Artýom Wesýolynyň “Gan bilen ýuwlan
Russiýa” romanynyň soňuna Tejen Nepesow: “A. Wesýolyý—bogatyr, originalen” diýen
bellik edipdir. Maňa bolsa ol roman onçakly güýçli täsir etmedi. Roman belli bir
gahrymansyz, “biloňurgasyz”, üzlem-saplam, entek ýazylyp gutarylmadyk eseriň
materialy ýaly. Rus edebiýatyndaky, graždanlyk urşuna bagyşlanan köp eserleriň ýanynda
ol örän ejiz görünýär. Bu meniň pikirim. Belkem, Tejeniň bahasy dogrudyr.
1997.
Mahal-mahal ömrüň paýawlap barýandygy, ölüm hakda kän pikir edýärin. “Köpüň
ötüp, azyň galanda geçmişi küýseýärsiň” diýýärdiler welin, şol çyn eken. Häzir men şeýle.
Bir hepdelik, bir günlük hem bolsa geçmişime dolanasym gelýär. Asfalt düşelen göni
köçeli, birmeňzeş belent jaýly şäherlerden, egrem-bugram gumak ýolly, iki gyrasyny
sümsüleli leýlisaç tallar, gara ýaprak tutlar, üzüm gollary bezän Şorýaply, Çörýaply Gojuk
obasyna dolanyp gelýärin. Obada meniň tananlarymdan hiç kim dünýädenem ötmändir.
Ogurlyk-jümürligi bilmeýän, ony örän aýylgançlyk hasaplaýan, geroiniň, kokainiň adyny
hem eşitmedik sada daýhanlar, “Ehe-em” diýen ýasama ardynjyrama bilen gelinlere agza
ýaşmak aldyrýan agras gojalar, pyşyrdaşyp gepleşýän terbiýe gören edaly gyzlar, gara
zähmetiň pidasy ejem, mylaýym garry enem göz öňüme gelýär. Kyrkynjy ýyllaryň
aýaklaryndan bäri dünýäden öten ýaşu-garry obadaşlarymyň hemmesi ýadymda. Elbetde,
olaryň hiç birine-de indi gabat gelmerin... Gojukdan çykyp, Moskwanyň edil merkezindäki
Twer bulwaryna barýaryn. Dünýäniň çar künjünden ýygnanan student ýoldaşlaryma-da
(olar diri bolsalaram) indi gabat gelmekden gelmezlik ýakyn. Ýöne, barybir, men olary
ýadymdan çykarmaýaryn. Küýseýärin. Kamron Hakim (Amerikada), Jon Okaý (Ganada),
Monguş (Tuwada), Gazimbek Bagandow (Dagystanda), Gaussu Diawara (Sudanda),
Puriwdorž (Mongoliýada), Pawlo Mowçan (Kiýewde), Erwin (Krymda), , Emil Amit
bilem Ruslan Kireýew (Moskwada), Muhammetjan Ahmedow (Daşkentde),Dairbek
Gazakbaýew (Gyrdyzystanda), Elmira, Kulak, Braýko...
“Köpüň ötüp, azyň galanda geçmiş küýselýär” diýýärdiler welin, şol çyn eken.
Üstesine-de, biziň geljegimizden geçmişimiz gowy ýaly. . .
sent. 1999.
Metbugatda berilmeýän söz azatlygy gybat azatlygyna öwrülýär.
*
Ozal ministr bolup işlän hem “täze baýa” öwrülen köne tanşym myhmançylyga
çagyrdy. Daşarda gurlan stoluň üstünde nahar, nazy-nygmatlar taýyn duranam bolsa:
“Içerinem göräý!” diýip, ol meni bir ýyl mundan ozal guran iki gat jaýyna aýlamaga
başlady. Aşaky gatda bäş otag, ýokarkyda—dört. Ýöne ýökarky gatdaky otaglaryň biri
takmynan 70 kwadrat metr. “Şu tutularam Amerikadan getirtdim” diýip, “täze baý” ilkinji
gapyny açanda habar berdi. ”Bular gaty gymmatdyr”-diýip men öwünmek isläp duran öý
eýesiniň göwnüni götermek isledim. ”Gymmat. Gymmat” diýse-de ol tutaýlaryň bahasyny
welin aýtmady.
327
Otaglaryň hemmesini bezeýän, ýörite buýrulyp dokadylan, teke halylarynyň
gyrasyndan sähel görüňýän gyzylymtyl parketler hem skandinawiýa ýurtlarynyň birinden
getirdilipdir. Men beýle ajaýyp parketi graf Şeremetýewiň mülkündäki krepostnoý
muzeýiň zallarynda görendigimi ýatladym. Ol parketleriň her bölejigi biziň işçilerimiziň
iki-üç günki gazanjyndan pes däldir diýsemem, nädogry bolmasa gerek.
Otaglarda keçe ýa-da palas ýok. Ýokarky gata çykýan basgançagam, gapylaryň
gyralary-da ölçelip dokadylan halylar bilen bezelen. Her işigüň üstünde ýokary hilli,
özboluşly haly eňsi asylgy. Potoloklardaky lýustralar bu jelegaýlaryň önümi däl. Örän giň
aşhanadan başlap, otaglaryň hemmesi-de biri beýlekisine meňzemeýän Ýewropa mebelleri
bilen geregindenem artyk edilip doldurylan. Ýokary gatdaky 70 kw. metr bardyr diýip
çaklan otagymyň bir tarapy Parižiň kaşaň restoranlaryndaky ýaly mähnet bir bufet bilen
ýapylypdyr. Üýtgeşik aýnaly bufetde iň gymmat bahaly araklaryň, daşary ýurt
konýaklarynyňam şaýly gupba geýdirilen balzamlaryň, wiskileriň, winýaklaryň,
dükanlarda görülmeýän üýtgeşik gaply piwolaryň 40-50 çüýşesi goýlupdyr.
—Öz içjegiňi saýla!—diýip, öý eýesi öwünýän ýaly bolup ýylgyrdy.
—Saýlaýsam, çüýşeleriň biriniň ýeri oýular durar-a. . .
—Biri kemelse, aşakgaky ýerzeminden ikisini getirip goýaýmaly. Bufetdäkileri
nusgalyk üçin saklaýaryn.
“Ekskursiýa” gutaryp barýaka:
—Nesip etsin! Gowy jaý edinipsiň!—diýdim. —Muny gurmak üçin ömürboýy
ýygnanyňy-ha harçlamaly bolansyň?
—Özümden-ä bir köpügem çykanok, —diýip, maňa “janyny” ynanýan “täze baý”
syryny açdy. —Işdeş ýoldaşlarymyň eden sowgady diýsemem bolýar. . .
Ana, “özünden bir köpük çykarman” guran binasyny tanyş-bilişlerine
görkezmekden utanmaýan adamlar bizde döwlet işlerine ýolbaşçylyk edýärler. Şol
adamlar halk köpüliginiň, Prezidentimiz aýtmyşlaýyn “garamaýaklaryň” öz çagajyklaryna
hepdede bir gezek etli nahar iýdirmäge ýagdaýynyň ýokdugy barada oýlanýandyr
öýdýärsiňizmi?
1995. Aşgabat.
Dili gowy bilýän adamlar hem, geplände säwlik goýberýär. Şahyr Ata Atajanow
käbir sözleri aýdanda, harplaryň (sesleriň) ýerini çalşyrýardy: ýorgana derek ýoGRan,
ýigrenýäne derek ýiRGenýän diýýärdi. Ýazyjy Hydyr Derýaýew “arkaýyn” sözünde
basymy ikinji bogna geçirip “arka-aýyn”, “garaňka” derek “gara-aňky” diýýärdi.
Meniň bir tanşym “ýumurtga” “ymyrta”, “howla” “höwli” diýýär. Ondan beteri-de
bolýar.
Men ýaşyl bilen gök reňki saýgarmakda bulaşýaryn. Şonuň üçinem, hatda,
Muammar Kaddafiniň “Zelýonaýa kniga” diýen kitabyny türkmem diline geçirenimde
“Gök kitap” (ýaşyl bolmaly) diýip, nädogry terjime edipdirin.
*
Allatagalalla her asyrda bir gezek penjesini talantdan dolduryp, ýeriň ýüzüne
sepeläp göýberýän ýaly. Şonuň üçinem mahal-mahal her halkda, adaty adamlardan
tapawutlanýan bir beýik şahs dünýä inýär. Şu asyr hakda oýlanýaryn: ýewreýlerde Albert
Eýnşteýn, ruslarda Mihail Şolohow, başgyrtlarda Mustaý Karim, ermenilerde Grant
328
Matewosýan, litwalarda Eduardac Meželaýtis, daglylarfa Resul Gamzatow, gyrgyzlarda
Çingiz Aýtrmatow, türkmenlerde Weli Muhadow. . .
1999.
Şu gün Gökdepede merhum şahyr Kerim Gurbannepesowyň 70 ýyllyk ýubileýini
bellediler. Dag eteginde gurlan köp adamly dabarada şahyrlardan başga-da Kaka Salyh
ikimiz hem çykyş etdik. Şahyr bilen bolan duşuşyklary ýatladyk. Men “Taýmaz baba”
poemasyndan 40-50 setiri ýatdan aýtdym. Märeke bizi oňat garşylady.
18. 10. 99.
Kaka Salyh meniň “Ýekegöz” hekaýamyň ikinji wariantyny galamly okanyndan
soň, şu gün yzyna gaýtardy. Bähbitli bellikler edipdir. Esasanam, ol meniň türkmen dilinde
“agsaýan” ýerlerimi ýerlikli “tutupdyr”. Ol hekaýanyň telim ýerinde “rusça”, “rusça
pikirlenme” diýen ýazgy galdyrypdyr. .
Men ömrümde ýeke hekaýany-da rusça ýazmandym. Aslynda meniň rus dilini
bilşim çeper eser ýazmaga dalaş ederden juda pes. Dogry, gazýet makalasyny ýa-da
edaranyň guraksy resminamalaryny ýazmak elimden gelmänem duranok. Ýöne rus dili ene
dilime zeper ýetirer ýaly derejede aňyma guýlandyr öýtmeýärdim. Elbetde, otuz ýyl
gowrak ruslaryň arasynda ýaşamagym, rus dilli edarada kän ýyllap işlemegim dilime öz
täsirini ýetiren bolarly.
12. 10. 99.
Efiop knýazynyň ogly Abram Gannibal rus şahyry Aleksandr Puşkiniň gönümel
babasy bolmaly. Puşkin “Beýik Pýotryň araby” diýen romanyny ýazmak bilen öz
babasynyň obrazyny ebedileşdirdi. Şahyryň babasynyň haýsy milletdigi bütin dünýä
äşgärkä-de, Gannibalyň häzirki ýaşap ýören nesilleri bolan tigreler ýa-da saholar beýik
şahyry öz taraplaryna “çekjek” bolup azara galmaýarlar. Eger şeýdiläýse, dünýäniň
medeniýetli bölegi olaryň üstünden gülerdi.
*
Hatda dowzaha girmek üçinem öňünden alada etmeli.
*
Durmuşy söýmeli. Ýöne söýginiň ýany bilen durmuşdan goranyş galkanyny hem
götermeli.
*
Ýaranjaň erkegiň aýaly ýaranjaňdyr ýa-da binamysdyr. Ýogsam, olar bir öýde
ýaşamazdylar.
*
Häzir Russiýada iň ýörgünli ýazyjy Ýuriý Polýakowyň “Kozlýonok w moloke”
diýen täze romanyny okadym. Roman gowy. Ýöne onuň mende has düýpli täsir
galdyrmagyna sebäp bolan zat awtor, türkmen durmuşyny gowy bilýän ýaly, Sapar
Öräýewiň, Gözel Şagulyýewanyň, Orazgeldi Aýdogdyýewiň obrazlaryny döredendigi
boldy.
15. 11. 99.
Tejen Nepesow hudožnik Yzzat Gylyjowyň kakasy, 20-nji asyr türkmen
magaryfynyň başlangyjynda duranlaryň biri Annagylyç ahun Subhanberdi oglunyň ömri
hem oňa görkezilen görgüler hakynda makala ýazdy. Emma makalany çap eden “Edebiýat
we sungat” gazýetiniň redaksiýasy materialda Yzzat Gylyjowyň ady agzalýan ýeri bar
329
bolsa, aýryp taşlapdyr. Sebäbi türkmen taryhynda iň beýik hudožnik Yzzat Gylyjowyň ady
hem metbugatda, radio-telewideniýede agzalmagy gizlin gadagan edilen döredijilik
adamlarynyň sanawynda bar eken. Ýöne saýlanyp duran beýikligi iliň gözünden gizläp
bolarmyka?
*
Ýygralyga, utanjaňlyga ýugrulan söýgi hakyky söýgüdir.
*
Ýaramaz hem mekir adamlaryň ýürek gapysy açary ýiten posly gulp bilen
ýapylandyr.
*
“Janymdan eziz Watanym! Gözümiň göreji Türkmenistanym! Saňa dönüklik etsem,
ömrüm kül bolsun!” diýip, öňünden şerraýlyk edýänleriň gykylygyny eşidenimde men öz
Watanymdan utanýaryn. Şeýle ýeňil adamlaryň Watanydygy üçin Watanyma nebsim
agyrýar.
*
Ýazyjy Hydyr Derýaýewiň ogly, çaga lukmany, medisina ylymlarynyň dokrory,
professor Eziz Derýaýewiň “Saglyk bolsun!” diýen ylmy-populýar kitabyny okadym.
Kitapda aşagyny çyzan bäş sany abzasymy size hödürleýärin:
1. Eger adam mugt naharlanýan bolsa, ol pula derek öz saglygyndan töleýär.
2. Tebigat peýdasyz zatlara dözmezçilik etmeýär.
3. Sagat çagadan sagat ene-ata ösüp ýetişýär.
4. Her bir adamyň islendik arzuwy berjaý edilýän bolsa, onda adamlar bir-birini ýok
ederdi.
5. Öňi bilen adamynyň özi öz saglygynyň aladasyny etmeli, Ýöne halkyň saglygyny
gorap, ony gowulandyrmaýan jemgyýetiň hem hiç bir zat babatda öwünmäge haky
ýokdur.
*
Şu gün Tirkiş Jumageldiýew bilen duşuşdym. Ol maňa Çingiz Aýtmatowyň “Tawro
Kassandra” (“Kassandranyň tagmasy” ýa-da “Şum habar” diýip terjime etseň nähili
bolarka?) diýen täze romanyny berdi. Okap başladym.
24. 11. 99.
Her gün ertirden agşama okap ýa-da ýazyp bolmaýar. Kä günler okasyňan gelmeýär,
ýazasyňam. Aşgabadyň teatrlarynda sulhuň alyp, gaýtadan göräýer ýaly spektakl ýok. Ady
bar, özi ýok döredijilik soýuzlarynda gurultaý, plenum, çekişme geçirmek gadagan edildi.
Şol özi ýok guramalaryň biri bolan Türkmenistan Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň
birinji sekretary Atamyrat Atabaýewiň aýtmagyna görä, serdarymyz öz orunbasary O.
Aýdogdyýewe: “Iki ýazyjynyň başyny jemläýme!” diýip, görkezme beripdir. Telewizorda
ünsüňi çekäýjek gepleşikler ýok. Çeper höwesjeňleriňem ähli aýdymy—ýekeje—“esasy”
aýdym. Şonuň üçinem rus dilinden başy çykýan-çykmaýan adamlar (hatda uzak obalardada) Moskwanyň programmalaryny görýärmişler. Käte gabat gelýän ýazyjylar “Men-ä
türkmen telewideniýesini köp ýyl bäri umumanam görmeýärin”-diýýär. Döredijilik
adamlarynyň hemmesiniň diýen ýaly keýpi ýok, —kitaplary çap edilmeýär. Hatda Sapar
Öräýew, Baýram Jütdiýew ýaly “Köşk şahyrlarynyňam” ýüzleri salyk.
330
25. 11. 99.
Edepli adamlardan eşidenlerimden:
Barmaly wagty anyk bellenen toýa gijä galma.
Çagyrylmadyk adamy ýanyň bilen toýa alyp barma.
Juda çykalgasyz bolmasaň, çaga-çugaňy toýa eltme.
Haýyş edilmese, özüň sorap, toýda söz sözleme.
Toýda iň soňky adam gaýdýança eglenme.
Ýogalan adam ýakyn garyndaşyň ýa-da eziz dostuň bolmasa, ýas ýerinde uzak
oturma.
Ýakyn garyndaşyň dünýäden ötse-de, cakgal-murtuňy telim günläp syrman ýörme.
Ýakynyň ýogalanda-da, ony-muny samrap, şerraýlyk edýän ýaly, sesli aglama.
Medeniýetli erkek adam joraby bilen aşaky içki geýimini öz aýalyna-da
ýuwdurman, özi ýuwar.
Köýnek ütüklenende ýeňiniň egninden goşaryna çenli epim goýulmaýar.
Boýnuň juda gysga (bokur) bolsa, köýnegiň iň ýokarky iligini ildirme hem galstuk
dakynma.
Jorabyň bilen köwşüň mydam tämiz bolsun.
*
27-28 –nji noýabrda Aşgabatda arasy kesilmän diýen ýaly, ýagyş ýagdy.
1999.
Orta Aziýa ýurtlary Russiýa bilen birikdirilenden soň, ýyl hasaby milada, ýagny
Iususyň (Isa pygamberiň) dogulmagyndan başlanýan hasaba geçipdirler. Aýlaryň atlary
hem şeýle bolupdyr. Emma hepde günlerniň atlary bolsa öňküligine, parsça dowam
edipdir. ”Ýekşenbe”, ”duşenbe”, ”sişenbe” türkmençe “bir gün”, ”iki gün”, ”üç gün”
diýmek bolýar. Resmi dokumentlerde, metbugatda hepde günleriniň atlary parsça ýazylsada, özüm-ä: “Ýekşenbede görşeli”, “Duşenbede duşuşaly” diýen gepleşik diline gabat
gelmeýärin. Onuň “Bazar güni görşeli”, “Birinji güni duşuşaly” diýen türkmençe nusgasy
ulanylýar. Şonuň üçinem halk köňçüliginiň peýdalanmaýan sözlerini resmi dilde hem
ulanmagyň geregi ýok ýaly bolup görünýär.
8. 12. 98.
Meniň ýokarky belligim hiç ýerde çap bolmady, özümden başga hiç kim ony
okamady. Emma adamlaryň pikiri gabat gelýändir-dä, birnäçe ýyl geçenden soň,
Türkmenistanda Aý atlary hepde günleriniň atlary üýtgedildi. Emma aý atlaryna
”Gurbansoltan”, “Magtymgugy” ýaly adam atlary dakylmagy örän ýerliksiz tapylan çäre.
Sebäbi olaryň ýanyna “aý” sözüni goşman: “Magtymguluda”, “Gurbansoltanda” agyr ygal
ýagdy” diýseň, ygalyň şol aýlarda ýagandygynyň manysy berilmeýär. Belkem, ygal
Magtymguly etrabynda, Gurbansoltan etrabynda ýagdy diýlip düşüniler. “Ýanwarda,
maýda ygal ýagdy” diýseň welin, hut şol aýlarda ygalyň ýagandygyny aňdyrýar. Sebäbi
ýanwar, maý aý adyndan başga hiç zat bilen baglaşmaýar. Emma aýlara dakylan täze
türkmen atlary, teýinde şahs atlary bolany sebäpli, hiç mahalam il arasynda ýörgünli
bolmaz.
331
Hepde günlerine dakylan atlar hem edil şonuň ýaly. Pars dilinde hepde günleriniň
atlarynyň günüň tertip sany bilen baglaşdyrylandygyny ýokarda belläpdim. Rus dilinde
hem şeýle: “wtornik” (ikinji manyda), “pýatnisa” (bäşinji) manyda gelýär. Şonuň üçin
hem ol günleriň atlary öz halkynyň dilinde düşnükli hem ýörgünli.
2005.
Şu gün Tejen Nepesow, gaty zerur bolmasa, kitap okamaga wagty az sarp edip,
köpräk ýazmagy maslahat berdi. Ol pikiriň dogry bolmagam mümkin. Ýaşamak, işlemek
üçin ölçelip goýberilen wagtyň geçýändigini ölçeýän, sekuntlary, minutlary azaldyp
barýan köne sagat jykgyldap dur.
11. 10. 98.
Kä halatlarda ýalana çyndanam beter ynanylýar.
*
Oba baranymda, garyndaşym 9-njy klasda okaýan oglunyň öten agşam öýe gaty giç,
onda-da serhoş halda gelendiginden zeýrendi. Ol iki-üç sany klasdaşy bilen otyrka,
tötänden peýda bolan mugallymlarynyň biri hem olara içmäge “kömek edipdir”.
Nähili geň döwür! Biz mekdepde okaýarkak, mugallym obanyň iň sylanýan, iň
elýetmez adamydy. Ol edep-ekramyň, ýaşlara görelde almagyň nusgasydy. Mugallymyň
bilen arak içişmek-hä beýle-de dursun, bir saçak başynda uçraşsaňam, çemçäni eliňden
gaçyryp, aljyrar oturardyň.
3. 12. 99.
Ozallar men özümi bu dünýä gaty ir gelendirin öýdýärdim. Ýaranjaňlygyň,
kezzaplygyň häzir döwlet derejesine göterilmegi bilen indi men özümi by dünýä birneme
giç gelen hasaplaýaryn.
3. 12. 99.
Mydama ýalan sözleýän köne tanşyň käte hakykaty aýtsa-da ýalan ýaly bolup dur.
hem ters netje berýär
*
Döwlet baýdagynyň hususy jaýlaryň üstünde dikilmegi hökmanmyka? Ol gyt
bolmaly haryt diňe abraýly, halal ýerlerde, resmi jaýlaryň üstünde dikilmeli ýaly. Döwlet
baýdagy ogry-jümriniň, haram gazançdan baýdak satyn alyp, ony özlerini goramakda
peýdalanmak isleýän adamlaryň jaýynyň depesinde pasyrdasa, abraýy gaçýar.
*
Şeýlebir waka ýadyma düşýär. 1960-njy ýylda men täze ýazan goşgularymyň bir
toplumyny “Sowet edebiýaty” žurnalyna eltdim. Şahyr Mämmet Seýidow žurnalyň
poeziýa bölüminiň müdiridi. Ol toplumy üns bilen okanyndan soň, iki-üç sany goşgyny
saýlap aldy-da, galanlaryny maňa tarap süýşürdi.
—Bulary öz arhiwiňde goýaý!
Şahyryň soňky iki-üç aýyň dowamynda ýazan goşgularymyň arasyndaky iň gowy
görýän bir rubagymy almandygyna men geňirgendim. ”Düşünmedimikä?”—diýip içimi
gepletdim.
—Mämmet, şuny-ha men has-da gowy görýärdim welin—diýip, rubagyny şahyra
tarap süýşürdim.
Mämmet Seýidow rubaga gaýtadan göz gezdirdi-de ýylgyrdy.
332
—Şu rubagyny menem gowy gördüm.
—Onda näme üçin yzyna gaýtardyň?
—Sebäbi bu rubagy ozalam bir şahyrda bar—diýip, Mämmet ýene ýylgyrdy. —
Özem ol köne rybagy. Senem ony setirme-setir, sözme-söz gaýtalaýarsyň.
—Başga şahyrda bolmaga hiç haky ýok—diýip, men ynamly gepledin. — Muny
men ýatdanam bilýän.
—Seniň ony ýatdan bilýäniň meni begendirýär!—diýen müdir stolunyň tahylyny
çekdi-de, özüniň köne kitaplarynyň birini çykardy, gerekli sahypany açdy. —Hany, şuny
oka!. .
Şahyryň bäş-alty ýyl mundan ozal çykan kitabynda “meniň rubagym” bar eken. Özide, setirme-setir, sözme-söz gaýtalanýar.
—Bu nähili boldy-aýt!?—diýip, men zordan gepledim.
—Men şeýle bolanyna gaty begenýän. Diýmek, sen kitap okaýarsyň. Diýmek, sen
gowy bilen erbedi saýgarýarsyň. Şu rubagyny maňa getireniň-de gowy boldy. Ýogsam. .
Şahyr dogry aýdýardy. Ýeri, men rubagyny başga bir redaksiýa hödürlän bolsam. Ol
hem çap edilen bolsa. . . Men şol barada oýlandym.
—Myny meniň özüme getirmegiň sende hiç-hili müýn ýokdugyna güwä geçýär—
diýip, Mämmet Seýidow meni köşeşdirjek boldy.
Şeýle ýagdaýlaram bolaýýar. Men ýokarky wakany ýatlamak bilen, başga bir
awtoryň seniň aňyňda galan setirleriniň ýa-da pikirleriniň wagtyň geçmegi bilen, “özüňkä”
öwrüläýýän pursatlaryna-da gabat gelinýändigini nygtamakçy bolýaryn.
Biz Edebiýat insitutytynyň 4-nji kursunda okaýarkak şeýle bir waka boldy. Ýaşuly
rus şahyry Wasiliý Žurawlýow belli rus şahyry Anna Ahmatowanyň 30-njy ýyllarda ýazan
bir goşgusyny 70-nji ýyllarda öz adyndan çap etdirdi. Ol biçäre ogurlykda aýyplanyp,
masgara hala salyndy. Hatda “Izwestiýa” gazýeti-de ol ogurlyk barada ýazdy. Soňra, W.
Žurawlýow metbugatda çykyş edip, okyjylardan, Anna Ahmatowanyň ruhundan örünç
sorady hemem “öz ogurlygynyň” nähili ýagdaýda dörändigini düşündirdi. Wasiliý
Žurawlýowda ýaş şahyr döwürlerinden başlap, gaty gowy gören goşgularyny, kimiň
ýazandygyna garamazdan, öz şygyrlaryny hem ýazýan bir uly depdere göçürmek endigi
bar eken. Ol Anna Ahmatowadan “ogurlan” goşgusyny hem şol depdere göçüripdir-de,
awtorynyň adyny ýazmagy hen unudypdyr, 30-40 ýyl geçenden soň bolsa awtorynyň ady
ýazylmadyk eseri özünüňkidir öýdüp çapa beripdir. Redaksiýa hem ol goşgynyň
Žurawlýowyňky däldigini bilmändir.
Men beýle ýagdaýyň bolup biljekdigine ynanýaryn. Sebäbi ýetmiş ýaşan hem
ýaşlara halypalyk edip ýören belli şahyryň ýekeje goşgy üçin, onda-da ogurlygynyň
üstüniň açyljakdygyna mese-mälim akyly ýetip durka, öz-özüni masgaralamak
islemejekdigi belli zat ahyryn.
Men bulary beýan etmek bilen, özümi “goramak” isleýändigimi hem boýun alaýyn.
Şu gündelikde-de kagyza geçirilen käbir pikirler, käbir setirler, göwnüme bolmasa, kimdir
biriniňki bolup, uzagyndan “özümüňkä” öwrülen ýaly bolup dur. Şol gaýtalanýan
pikirleriň üstünden baran okyjy meni “gatybir ökde ogrudyr” öýdüp çaklamasyn-da,
“Täzelik ýatdan çykarylan könelikdir” diýen paýhasy ýatlap, çalaja ýylgyraýsyn. Şol
ýylgyryşyň manysy meniň ruhuma ýeter.
Dek. 1999.
333
Entek ölüp görmesemem, ölümiň manysyna düşünýärin. Ýöne ýaşap ýörsem-de,
ýaşaýşyň manysyna welin düşünmeýärin.
*
Tebigat özüniň beren diş, gulak, göz, güýç-kuwwat, akyl-huş ýaly zatlaryny,
köplenç halatda, adam heniz dirikä gaýtaryp alýar. Bu ýagdaý ulanmaga beren guralyny
sen entek işiňi bitirmänkäň, yzyna alyp gidýän goňşynyň karam hereketi ýaly bolýar.
*
Ýetip bolunmajak bagta ýetmäge ymtylýan adam bagtsyzdyr.
*
Akyldarlaryň arasynda ýaşaýan kişi öz bagtyýardygyny bilmeýän bagtyýardyr.
*
Hudaýyň biziň aramyzda ýaşamaýanlygy-da, gowy zat. Ýogsam ýaranjaňlar ony-da
biabraý ederdiler.
*
Bir gezek, obada üzüm dalbarynyň saýasynda çaý içip otyrkak, bedeni gurap çakyr
süňke öwrülen, 89 ýaşyndaky Aýnagözel gelnejem: “Men ylgap ýören gulpaklyja
gyzjagazkam. . ” diýip, çagalyk wakasyny ýatlajak boldy welin, ol göýä asla bolmajak
zady aýdan ýaly, 10-12 ýaşly gyz çowlugy: “Waý, ene, senem gulpakly gyzjagaz
bolduňmy!?”—diýip, ör-gökden geldi.
GYLYÇ MÜLLI—MATAMYNYŇ MAGTYMGULY PYRAGA
ÖÝKÜNMELERINE ÖÝKÜNILIP TEJEN NEPESE IBERILEN
GOŞGY
Çöller aglady
Şum pelek öwrüldi bir gara daşa,
Mesgenim—zaw, dere, çöller aglady.
Damjasy ogşaýyp ganly gözýaşa,
Soňudagdan inen siller aglady.
Duşman gapyl basdy, pursady peýläp,
Zynabazlar gyrnak edindi saýlap.
Käbe, kybla, balasyny ýat eýläp,
Zyndanda oturgan gullar aglady.
Ilim-günüm ýagşa tutdy pälini,
Emma ki, ters kyldy Taňry ýoluny.