Kyrk ýylda ýazylan kitap - 06

respublikalarynda,esasanam,Türkmenistanda soňky 20-25 ýyllykda doglanoglanlaryň
köpüsi
harby
gulluga
alynmaga-da
ýaramaýar.
Alynsa-da,harby
gulluk
etdirilmän,koplenç,işçi batalýonlarynda gurluşukda işledilýär. Olaryň köpüsi näsag,bir
topary neşebent.Şonuň üçinemdöwlet hem partiýa ýolbaşçylarymyz respublikamyzyň
dünýä ösüşinde eýeleýän 78-nji ornuny(BMG-niň maglumaty) birneme gowulandyrmagyň
gamyny iýmeli. Fiziki hem aň derejesi juda pes,diňe pagta ýygmakdangaýry zada
ýaramaýan 12-13 çaga dogurýanaýala “Gahryman ene” adyny dakyp ýörmän,3-4 sany
sagat çaga terbiýeleýän enäniň pozisiýasyny goldamaly. Hemme meselede galp hem gury
sana kowalaşa-kowalaşa,ozalam biz medeniösüş derejesiniň soňky basgançaklaryna çenli
gelip ýetdik. Bu meseledejogapkärçiligiň esli böleginiň medeniýet işgärleriniň,öňi bilenem
ýazyjy-şahyrlaryň üstüne düşýändigini bellemeli. Gaýtamýazyjylaryň käbirleri ýokardan
inderilen permany berjaý edýän köşk şahyrlaryna meňzäp,medeniýetimiziň görlüpeşdilmedik derejede ösendigini nygtaýarlar. Ýogsam,ol ykdysady hem medeni derejesi
dünýäde tas segseninji orna baran ülkämize“aýy dostlugyny” görkezmekden başga zat däl
ahyryn.
Öz döwrüniň barometri hasaplanýan ýazyjylar jemgyýetiň kän meselesine örän
batyrgaýlyk bilen aralaşar ekenler. Mihail Şolohowyňkazaklaryň bähbidinigoramak meýli
bilen,kellesini etegine salyp,I. W. Staline ýazan hatlaryny ýatlalyň.Häzirbeýleki
respublikalaryň ýazyjy-şahyrlary hem öz halklarynyň aladasyüçin açyk göreşe çykdylar.
Türkmenistanyň ýazyjylary bolan biz nädýäris? Biz halk bähbidine gezek gelende çetde
durýarys,“Namartja olam—sagja olam” edýäris.Döwlet ýolbaşçylarynyň göwnüne
degmekden çekinýäris. Häzir magtalýan döwür bolmasa-da,olary magtamakdanam
uýalmaýarys. Şeýdibem,3 otagly jaýymyzyň 4 otagly bolmagynyň ýa-da “Halk ýazyjysy”
diýen ady almagyň aladasyny edýäris.Köp halatlardaýazyjylaryň käbiri ikiýüzlilik
etmekdenem çekinmeýär—kalbynda bir zat saklap,dilinde başga zat diýýär. Bu hem
türkmeniň milli buýsanjyny kemsidýän täze häsiýet boldy.
Men ýene şol amurly meselä dolanyp,wajyp problemadyr öýdýän bir meseläme
siziň ünsüňizi çekmekçi. Käbir ýoldaşlaryň tekrarlamagyna görä,respublikamyzda işçi
güýji artykmaçlyk edýärmiş-de,işsizlik döräp barýarmyş. Şonuň üçinem ol meseläni
türkmenleri Amur oblastyna göçürmek ýoly bilen çözmelimişin. Birinjiden-ä,bizde izçi
güýji artykmaçlyk edýär diýmegiň özi düýpden esassyz. Ikinjiden bolsa,biziň öndürýän
pagtamyz Iwanowo,Reutowa ýaly şäherlere iberilip,ol ýerde onlarça müň adamynyň işsiz
galmazlygyna,fabrikleriňboş durmazlygyna şert döredýär. Şeýle bolsa-da,biz öz
adamlarymyzy Amur oblastyna doňuz bakmaga iberip,işsizlik meselämizi çözmelimişik.
Beýle hereketi “doganlyk—dostlyk”,“internasionallyk” diýen ýaly pagtabent sözlerbilen
kebşirlemegi gaçybatalga edinsegem,hernäçe timarlasagam,onuň asyl manysy
gülkünçlikden özgermeýär. Şeýle hem biziň öz edýän hereketimiz özümizde senagat
kärhanalarynyň döremezligine,işçiler synpynyň ösmezligine getirýär. Milli işçiler
synpynyň döremeginiň garşysyna şeýle matlaply işler alnyp barylýan ýerde bolsa milli
medeniýetiň,milli,ykdysadyýetiň,milli buýsanjyň ösüşi togtaýar. Nämemiş,türkmenler
ýokary hünärli işçi bolmaga ukypsyzmyş,gany çarwa,daýhan ganymyş. Şonuň üçinem
Amura doňuz bakmaga gidibermelimiş.
59
Amura göçüp giden türkmen hojalyklarynyň ýaşamak,çagalaryny ene dilinde
okatmak,howa şertine uýgunlaşmak meselesinde eýýäm kynçylyk çekip başlandyklaryňyn
habary gelýär. Biziň“göçürmek” syýasatymyzyň düýpden galpdygyny,nädorydygyny
praktika tassyklaýar. Şeýle-de bolsa,ol meselede meni milletçilikde,“syýasy
düşünjesizlikde” aýyplamak üçin“dostluk aýdymçylary” bolan käbir türkmen žurnalistiniň
eýýäm galamyna ýapyşyp durandygynyöňünden bilýärin. Şonuňüçinem bitarap
adam,geografiýa ylymlarynyň doktory,professor N. Glazowskiniň “Nowyý mir”
žurnalynyň 1987-nji ýylyň 7-nji sanyndaky çykyşyndan mysal getirmekçi.“Wariant
pereseleniýa
çasti
naseleniýa…
zawedomo
I
wredniý
po
ekonomiçeskim,sosialnym,etiçeskim i prirodnym soobraženiýam”.
Mundanbaşga merk gerekmi!
Şol mesele bilen baglanyşyklyýene bir gülkünç ýagdaý ýüze çykdy.Geçen ýyl
“Türkmenistanyň Amur oblastyndaky günleri” diýen dewiz bilen respublikamyzyň bir
topar ýazyjysy,artisti şol ýerdäki“täzetürkmenlere”,has takygy “gelmişeklere” medeni
hyzmat etmäge gitdiler. Edilen ullakan çykdajyny,ýitirilen wagty,elbetde,dostlukdoganlygyň üstüne atdyk. Amura gidip-gelen ýazyjylaryň biri “Nowyý mir” ýaly abraýly
žurnalda çykyş eden alymyň ähli zady öňünden duýandygyny boýun aldy,“Gowusy,meni
gepletme” diýip,baş ýaýkady.
Eýsem,Türkmenistanyň öz topragynda önýän pagtany öz guran fabriklerindeişläp,ol
fabriklere-de diňe milli aýal-gyzlary işe alsaň,mesele iki taraplaýyn bähbit berjek ahyryn.
Güýçli himiki dökünler ulanylýan gowaça meýdanlaryndaertirden-agşama işlemegiň
adam organizmi üçin örän zyýanlydygyny alymlar bir eýýäm tassykladylar.
Türkmenistan pagtany köp öndürmese,öz güzeranynam görüp bilmez diýen galat
bahanany tutaryk ediniphem halkymyzy aldaýarys,hemem öz günämizi ýuwmak
isleýäris.Eýsem,türkmeniňmaňlaýyna ýazylan diňe pagtamyşynmy? Bir gektar ýere ekilen
gowaçadan 3 müň manada çenli arassa girdeji alynýan bolsa,bir gektar ýere ekilýän gök
önümden 20 müň manada çenli girdeji gelýär. Emma biz ony halkdan gizleýäris.Ýeke
hana pagta öndürmeýän Ermenistan ýa-da Gruziýa,eýsem,bizden pes ýaşaýarmy?
Ýogsam,şol
iki
respublikanyň
ikisinde-de
gaz
hemçykanok,nebitem.Iň
gowusy,Türkmenistan ýaly baý toprakly ülkäni häzirki zaman talapynda deňli-derejeli
aýlar ýaly aňly-başly milli kadrlarymyz ýok diýäýeliň.
Kadr meselesine gezek gelende,sadadan-sada bir mysala ýüzleneýin. Milli döwletiň
paýtagtydygyna garamazdan,Aşgabat şäheriniň ähli ýerindäki suw,gazýet,moroženoýe
satýan dükanjyklaryňýekejesinde-de milleti türkmen bolan satyjy görmersiňiz. Indi,gelgel,türkmenler şol işe-de ukypsyzmyka? Oňa garamazdan,şol dükanjyklaryň töwereginde
eli uly sübseli zir-zibil süpürýänleriň hemmesi türkmen aýallary. Hany,biziň milli
buýsanjymyz?
Boris
Ýelsin
RSFSR-iňmilli
gazanjynyň70
milliard
manadynyň
Bütinsoýuz“gazanyna” her ýyl mugt taşlanyp durlandygyny eýýäm telimgezek
nygtady.“Literaturnaýa Rossiýa” gazýeti bolsa,hersanynda diýen ýaly,Russiýa beýleki
respublikalary eklejek bolup,özi gedaý galdy diýen pikiri gaýtalaýar.Biz näme üçin
hakykaty aýtmaga çekinýäris? Ermenistan respublikasynyň Ýokary Soweti ermeni
halkynyň bähbidini arap,SSSR-iň Prezidentiniňpermanyny ret edip bilýär. Emma biziň
60
Ýokary Sowetimiz welin,“uly doganymyzyň” göwnüne degmejek bolup,öz hakymyzy
özümize-de iýdirip bilenok.
Merkezi gazýetlere üns berseň,žurnalistler hälimi-şindi biziň millimertebämizi
kemsitmäge
ýykgyn
edýärler.
Biz-ä
internasional
respublika
bolan
bolup,baýlygymyzyňagramlybölegini,şol sanda her ýylda 90 milliard kubometr gazymyzy
merkeze mugt diýen ýaly iberýäris.Şonda-da merkezi gazýetleriň biziň milli
buýsanjymyzy kemsidip bilseler armanlary ýok.Sözüm gury bolmazy ýaly,onlarça
mysaldan diňe birine ýüzleneýin: “I do sih por respubliki Sredneý Azii nahodýatsýa na
dotasuýah na obşegosudarstwennogo býudžeta,kotoryý wyplaçiwaýutsýa im glawnym
obrazom za sçýotslawýanskih respublik Soýuza SSR”.Men by setirleri “Moskowskiý
komsomoles” gazýetiniň 1990-njy ýylyň 24-nji oktýabryndaky “Russiýa Aziýa
respublikalary nämä gerek?” diýen makalasyndan aldym.
Şeýle töhmetleri eşidibem biz dymýarys. Dogry,S. Nyýazow soňky gurultaýda eden
çykyşyndabizde jan başyna 20 million kubometr gaz öndürilýändiginiahyr agzap geçdi.
Ondan soň hökümet başlygynyň orunbasary A. Çaryýew hem pagtamyzyň,gazymyzyňgaty
arzan berilýändigini nygtady. Ýöne häli-häzirlikçe-hä,merkez ol çykyşlara ünsem berenok.
Orta Aziýany ekleýän hasap edýän 140 million ilatyň ýolbaşçysy B. Ýelsiniň
kisesinden merkeze 70 milliardmanat gidýän bolsa,bary-ýogy 3 milliondan gowrak ilatly
Türkmenistandan diňe tebugy gazyň hasabyna ýylda 150 milliard manadyň mugt
gidýändiginden ýoldaş Ýelsin bihabardyr öýdýärsiňizmi?Ondanam başga 1 million 400
müň tonna pagtaýygnap,jan başyna pagta öndürmekde Soýuzda birinji ýerde durýan
Türkmenistan özbaşdak respublika diýlip at berilse-de,daşary ýurtlar bilen gönümel söwda
etmeli bolanda bize diňe 30 müň tonna,onda-da tabşyrykdan artyk öndürilýän hasyldan
şonçasyny satmaga rugsat edýändiklerini Ýelsin bilýän däldirmi? Üstesine-de,şojagaz 30
müňden gelýän walýutanyňam ullakan bölegi bize rehimdarlyk edip,öz pagtamyzy
özümizesatdyrmaga ejaza berýän ýoldaş Maslýukowyň kisesinde galýar ahyryn.Oňa
garamazdan,kim şerraý bolsa,halwa şoňa berilýän ýaly.
“Pagta halkyň baýlygy” diýýärler. Şonuň üçinem ýeri sandan çykarsa-da,onuň tonna
sanyny artdyrdygymyzça,heşelle kakýarys.Tonna artdygyça,abraýymyzam artýandyr
öýdýäris. Emma özbek garyndaşlarymyz geçen ýyl pagtanyň mukdaryny 1 million tonna
çenli azaldyp,onuň ýerine ilatyň saglygyna ýardam edýän gök önüm,bag-bakja
ekdiler.Bize gerek abraý,bize gerek baýlyk özbeklere derkar dälmikä?
Bir meseläni ýagşy niýet,bähbit üçin tankyt etseňem,“Tankyt etmek aňsat,işi
düzetmek kyn” diýmek ýoň bolupdyr. Aýdýan zatlarymyň täzelik däldigine akyl
ýetirsemem,berjaý edilmedik köne teklibiň täze teklibe öwrülýändigini nazarda
tutup,kemçiligi düzetmegiň,milli buýsanjy pugtalandyrmagyň mümkingadar ýollaryny
salgy bermekçi: 1. Pagta monokulturasynyň tutýan meýdanyny mümkin boldugyça
azaltmaly. 2. Öz “işsizlerimize” iş tapylar ýaly pagtany özümiz işlemeli.
3. Respublikamyzyň territoriýasynda mata dokaýan fabrikler açyp,oňailkinji
nobatdaýerli milletiň aýal-gyzlaryny işe almaly.
Pagtany çygrymyzyň çatdygyndan köp öndürmäge dyrjaşyp,Moskwanyň öňünde
ýaranjaňlyk edýän ýolbaşçylarymyz gowaçanyň türkmen halkynyň ganyna bejerip
bolmajak kesel goşýandygyna,geljek nesillerimiziň saglygyny hem öňünden weýran
edýändigine düşünmelidirler.Pagta sebäpli zäherlenen türkmen topragy ýene 10-15 ýyldan
61
hiç hili hasyl öndürmäge-de ýaramasa gerek.Aňyrsy kesgitli wagtdan tebigi gazymyz hem
gutaransoň,biz kime gerek. Şu mahal milliardlarça manadymyzy mugt alyp duran
pursatynda-da “Biz sizi ekleýäs. Siz ýal ýagysy” diýiptöhmet atyp duran “ uly
doganymyz” tebigi baýlygymyz tamam bolansoň,bize bir döwüm çörek emlärmi?
Niýetimizi ýagşa tutup,”doganymyza” öňünden ynanalyň.Ýöne oňa garamazdan,“Dostdost,mamla —rast” diýen pähimdenugur alaga-da,hasaplaşyklyja ýaşalsa,neneň bolarka?
Biz häzir günemamyzy ýykma-ýykylma dolýandyrýanymyz üçin,şu mahaldan gelljek
asyrlarda ýaşamaly nesillerimiziň aladasyny etmeli.Gazdan,nebitdengelýän girdejiniň
haýsydyr bir möçberini halkara banklaryna geçirip,tebigatyň bize eçilen baýlygyndan
nesillerimiziňem öz paýyny goýup gitmeli.Eger biziňýolbaşçymyz şeýtmegi başarsa,onuň
öz abraýy hem bir gez galardy welin,iň esasam,tutuş dünýäniň öňünde türkmeniň milli
buýsanjy beýgelerdi.Biz öz öňbaşçymyza akyl öwretmekçi däl. Onuň özünde-de akyl
ýeterlikdir.Oňa
garamazdan,belkem,onuň
özüniňem
kellesinde
aýlap
ýören
pikirlerini,ýagny çäksiz tokaýyň eýesi bolan Boris Ýelsiniň S. Nyýazowa ýekeje sosnanyda tölegsizbermeýändigini,bizden merkeze mugt diýen ýaly gidýän gazyň her 1000
kybometriniň dünýä bazarynda 92 dollara durýandygyny,ABŞ-nyň Ýakyn Gündogar
döwletlerinden satyn alýan nebitiniňbelli bir möçberini öz ýurdunyň ýerzeminlerinde
bukup (Megerem,wagty gelende ýene yzyna ýa-da başga ýurtlara satmakniýeti bilendir?)
goýýandygyny ýatlatmakçy bolýarys.
“Bu
zatlaryň
milli
buýsanja
näme
dahyly
bar?”
diýmegiňizem
mümkindir.Gaz,nebit,pagta,garaz,respublikanyň topragynda önýän ähli baýlyk milli
buýsanç bilen gönüden-göni baglanyşykly. Olary dogry peýdalanmak,peýdalanmazlyk
hem milli buýsanja utgaşýar. Ilatymyzy nadanlyk derejesineýetirip barýan pagta
meselesindemilli buýsanjy goramaly ýazyjylar bolanbiz halkyň tarapyny çaldykmy?
Ýok.Gaýtam,biziň käbirimiz telestudiýanyň ýyljajyk jaýynda oturup,aňzakly dekabryň
aýaklarynda-da mekdep okuwçylaryna ýüzlenip: “Pagta biziň bagtymyzdyr. Ony gar
astynda galdyrman ýygnaň!” diýip,hyýanatçylykly wagyz geçirdik. Eýsem,bu ýagdaý
käbir ýazyjyda milli buýsanjyň ýoklugyna,olaryň ertirki neslimiziňgoragynda
durmaýandyklaryna şaýatlyk etmeýärmi näme?
Şu mahala çenli-hä bize duşan ideologiýa ýolbaşçylary hem düýnki güni bilen
ýaşaýan,inisiatiwasyz adamlar boldy. Olar milli medeniýeti ösdürmäge,tutuş halkyň
ezeneginden götermäge derek öz regional toparjyklaryny döretdiler,şolara boş at
hemşöhrat alyp bermegiň aladasyny etdiler,çeper höwesjeň derejesindäki aýdymça “Halk
artisti”,ortadan pes ýazyja “Halk ýazyjysy” diýen at dakanlary bilen milli medeniýetiň
ösmegine ullakan goşant goşandyrys öýtdüler. Ideologiýa işini,köplenjem,medeniýetden
başy çykmaýan ykdysadyýetçi ýa-da pioner guramaçylary alyp bardylar.Şeýle
bolansoň,olardan nämä garaşjak? Mysal üçin,Türkmenistanyňhökümet ýolbaşçysynyň
medeniýet boýunça orunbasary öz bilim alan hünäri boýunça nebitçi inžener. Men oňa
edebiýatdan ýa-da sungatdan asla baş çykarýan däldir diýip bilmen. Ýönehäzir şahyr
Baýram Jütdiýewi ýa-da edebi tankytçy Jora Allakowy Gumdaga eltäge-de,nebit
çykarmak boýunça inžener edip belläýsek,nebitçiler ol çözgüde niçiksi gararkalar? Emma
medeniýetiň ykbalyny welin nebitçä-de,suwça-da,agronoma-da ynanyp ýörüs. Bu gaty geň
hem düşnüksiz zat. Ýöne şol düýpden başga hünärli adamlaryň medeniýete ýolbaşçy edilip
bellenjek bolnanda: “Men bu işi başarman. Meniň başga hünärim bar” diýip,hödürlenýän
62
wezipeden ýüz öwürmeýänleri welin has-da düşnüksiz.Şonuň üçinem hökümet
ýolbaşçysynyň
medeniýet
boýunça
orunbasary
Magtymgulynyň
akademiki
neşiriniçykarmagyň
aladasyny
etmäge
derek
Magtymgulynyňýubileýine
gelenmyhmanlaryň haýsysyny haýsy myhmanhanada ýerleşdirmeli diýen maýda meseläni
çözmäge wagt sarp edýär. Bu ýagdaý maňa Mark Tweniň “Şazada hem gedaý” diýen
eserindäki sada gahrymanyňuly döwlete ýolbaşçy edilip bellenende,hökümetiň beýik
permanlarynyň aşagyna basylmaly döwlet möhüri bilen hoz döwüp oturyşyny ýatladýar.
Şeýle hem ol ýagdaý öz hünärine kybapdaş däl orna bellenýän adamynyň öz şahsy
buýsanjyny milli buýsançdan belentde tutýandygyna güwä geçýär.Şeýle ýolbaşçylardan
milli buýsanjy ösdürmekde bähbitli işe garaşmak bolarmyka?
Men bir ahwalata gabat geldim. Tötänden diýen ýaly Aşgabat şäheriniň demir
ýoldan gaýra tarapyna ýolum düşdi. Men ol ýere hiç mahalbaryp görmändim diýen ýalydy.
Meniň haýsy şäherde bolsamam,köçeleriň atlaryna ser salmak,ol adyň gelip çykyşy,näme
üçin hut şu köçä dakylandygy bilengyzyklanmak gylygym bar. (Köçe atlary bilen
gyzyksaň,hem güýmenje,hem gözýetimiň giňemegine peýdasy bolýar.) Birden meniň
nazarymkaşaň jaýyň gapdalynaowadan harplar bilen ýelmenen köçe adynda eglendi –
“Mamasewskiýköçesi”.Aňryrrakda ýene bir köçe—“Lemkulow köçesi”.Aşgabatda,ondada diňe türkmenleriň ýaşaýan raýonynda Mamasewskiý bilen Lemkulowyň ady dakylan
köçe bar ekeni.Men öz gözüme-de ynanmadym.Sebäbi Harby taryhy arhiwde
MamasewskiýbilenLemkulow diýen iki sany rus soldatynyň 1881-nji ýyldakyGökdepe
söweşinde
tekeleri
gyrmakda
aýratyn
“gahrymançylyk”
görkezendikleri
sebäpli,gymmatbaha serpaýlara myhasyp bolandyklaryny okanym hem olaryň atlaryny
depderime bellänim ýadyma düşdi.Öz ýaşaýan köçesiniň indi,megerem 70-80 ýyl
bärigöterýän adynyň kimiňkidigini bilmeýän,bilse-de,milli buýsançsyztürkmenler10-12
ýyl mundan ozal beýik Azadynyň adynyň köçä dakylanyna moňça bolup ýörler.Geň sowal
bar. Türkmeni gyrmakda edermenlik görkezen duşmanyň adyny kim türkmen şäheriniň
köçesine dakyp bilýär? Beýle ady70-80 ýyllap kim aýyrman saklaýar?Beýle ýagdaýşol
köçelere atlary dakylan ganhorlaryň gylyjyndan ölen neresse çagalaryň ruhuny depelemek
dälmi?
Milli buýsanjy ýok halkda abraýam bolmaýar,agramam. Beýle halk diňe boş
öwünmek bilen meşgullanýar. Türkmen halkynda boş öwünmek bilen ýaranjaňlyk
häsýetleriniň bolmandygyny geçen asyrlarda saý-sebäp bilen biziň topragymyzaaralaşan
daşary ýurtly synçylar belläp geçipdirler. Oňa garamazdan,soňky döwürlerde öwünjeňlige
ýüz urýarys.Hatda halk deputatlarynyň käbiri hem öňe çykyp,boş öwnüp durmakdan
utanmaýar. Olar bizde söwda kartoçkasynyň ýokdugy,dükanlarymyzda un,gant,çaý we ş.
m.harytlaryň bol-elindigi bilen öwünýärler. Şol harytlaryň bol bolmagy hem
ýolbaşçymyzyň halkymyzy örän dogry ýol bilen alyp barýandygy bilen baglymyşyn.
Birinjiden-ä,häzirki gahatçylyk mahaly käbir respublikalarda söwda kartoçkasyny
girizip,halkynyň ýagdaýyna mümkingadar ýardam etmäge synanyşýanlary ýerliksiz tankyt
etmegiň hajaty barmyka? Ikinjidenem,öwünýän deputatlaryň bol hasaplaýan harytlarynyň
ýekejesini-de biziň özümiz öndürmeýäris. Soňky mahallarda Türkmenistanyň Prezidentini
öwmäge tutaryk gözleýän adamlaryň sany köpeldi. Ýöne Prezidentimiz Prezidenti
öwýänleriň Prezidentiň dosty däldigine,Prezidenti tankyt edýänleriňen Prezidentiň
duşmany däldigine kemsiz düşünýändir öýdüp tama edýäris.
63
Milli buýsanjyň,milli medeniýetiň derejesiniöňi bilen kesgitleýän şert milli dildir.
Türkmenistanyň syýasy ýolbaşçylary şu mahala çenli-hämilliligiň asyl paýasy bolan milli
dilimize birjik-de sarpa goýman geldiler. Ýönebu meselede-de biz ýene Moskwanyň
syýasatyny ýa-da bizde ýolbaşçy bolup işleýän başga milletleriň wekillerini günälemäge
haksyzdyrys.Kähalatlarda başga milletlerden bolan ýolbaşçylarymyzyň türkmen dilini
oňly bilmeýändiklerinden zeýrenjek bolýarys.Emmaol onçakly dogry däl. Sebäbi özi
türkmen bolup,türkmen dilini oňly bilmeýänkadrlarymyz gitdikçe köpelýärkä,ene dili rus
ýa-da ermeni dili bolan adamlardan diňe türkmençe geplemegi talap etmek ýerlikli hem
däl ýaly. Biz özümizi,dilimizi nähili derejede hormatlaýan bolsak,başgalaram biziň
özümizi,biziň dilimizi şol derejede sylar. Men bir öwra respublikamyzyň Hökümetiniň
başlygy ýoldaş H. Ahmedowyň telewizordaçykyşyny diňledim.Eý,Hudaý! Asyl ol öz ene
dilinde geplände rus sözlerini goşman asla gepläp bilmeýän bolsa nädersiň! Şol çykyş hem
biziň milli buýsanjymyzy döwlet derejesinde hormatlamaýanymyzyň hakyky şaýady
dälmi?
Öz çagalary ene dilini bilmeýän türkmenleri Türkmenistanda ýolbaşçy işe çekmek
hem düzüw däl. Çünki öz çagalaryna türkmen dilini öwretmegiň aladasyny etmedik adam
türkmen halkynyň aladasyny edip,onuň buýsanjyna ýürekden buýsanar öýdýärsiňizmi?
Eger biz özbaşdak milli döwletdigimize sarpa goýýan bolsak,Aşgabat
uniwersitetiniň respublikamyzyň mekdepleri üçin mugallym taýynlaýan rus hem çet dili
fakultetlerinde müň ýyllyk taryhy bolanedebiýatymyz hakda,tutuş bäş ýylyň dowamynda
bary-ýogy 36 sagat sapak geçilermidi?
Milli buýsanç barada oýlansak,hyýalymyzda döwlet serhedindenem geçmeli
bolýarys. Ýöne biziň islegimiz amala aşmasy gaty çetin,türkmeniň öz ygtyýarynyň
çäginden daşda durýan mesele. Gürrüň rus patyşa samoderžawiýesiniň generallarynyň
diňe öz bähbitlerini arap,Eýran bilen serhedini,esasan,daglaryň üstünden
çekmegi,türkmeniň iň bereketli hem gözel topragy bolan Türkmensährany parslaryň
paýyna goýandygy hakda gidýär. Biz arasynda aýralykdagy keserdilip,iki bölege bölünen
halkymyzyň ykbalyny birikdirmek barada oýlanmaga-da milt edip bilmeýäris. Emma
geljekki nesillerimiziň arasyndan bizden has edenli,haswatanperwer gerçekler dörär diýen
umyt bilen Türkmensähralymeseläni soňagoýmaly bolýarys.
Diňe Türkmensähra türkmenleri däl,dünýäniň başga ýerlerinde ýaşaýan
ildeşlerimiziňem aladasyny etmeli. Bosgun bolup,Owganystandan Päkistana
gelensoň,horluk çekip ýören 400 öýli türkmeni Türküýäniň hökümetiniň diläp,Kone
welaýatyna göçürip getirendigini,ýer-suw bilen üpjün edendigini Ankarada
bolanymda,türk alymlary maňa gürrüň berdiler. Bu örän gowy hereket. Ýöne çet illi
türkmenleriň çyn hossary Türkmenistana näme boldy?!
Hakyky ýagdaý makalada mesele goýmakdan,elbetde,agyrdyr. Oňa biz az-kem
düşünýäris. Ýöneermeniler,ýewreýler öz ildeşlerini bir ýere jemlemek meselesini dünýä
möçberinde goýýarlaram,çözýärlerem.
Serhetden aňyrdaky türkmenler hakda gürrüň etsek,juda bir “wawwaly”
meseläniňem üstünden barylýar. Ol geçen uruşda ýesir düşen,barmak basyp sanaýmaly
türkmenlermeselesi.Biz näme üçin olaryň ata Watana dolanmak islegine ýardaam etmeli
däl?Olar hakda gürrüň edilse,derrewem “Watan dönügi” diýen aýylgançtagmany
64
ulanýarys.Men olara “ak guş” diýmeýärin. Ýöne olaryň hiç biriniňem öz peýwagtyna ýesir
düşmändigi hakda-da oýlanmak gerek.
17 ýa-da 18 ýaşyny hem doldurmanka,ýesir düşen,urlup-ýenjilip,gözüniň ody alnan
aç-ýalaňaç ýetginjegiňornunda özüňi hem goýup görmeli.Uruşda hemme adamynyň bagty
çüwüp durmaýar. Kim ýeke ok atmaga ýetişmänkä wepat bolýar.Kim telim ýyl görgi
görüp,müňlerçe ok atansoň ýesir düşýär. Käbirleri bolsa,urşa çagyrylsa-da,bir sebäp bilen
jeňe gatnaşman,ýeke ok hem atyp görmän,sag-salamatöýüne dolanyp gelýärde,weteranlara berilýän bähbitlerden peýdalanyp ömrüni ötürýär. Heňňamyň pelsepesi
şeýleräk.
Ýene bir zat.Şöl ýesir düşen ýetginjekleriň hatarynyň öňünde iki ýana gezmeläp:
“Watanyňyza gaýdasyňyz gelýän bolsa,biz garşy däl. Gidiberiň. Ýöne baranbadyňyza size
dönük hökmünde temmi beriljekdigini,gözüňiziň Sibirde açyljakdygyny,siz zerarly dogangaryndaşlaryňyzyňam türmä düşjekdigini öňünden biliň. Şonuň üçinem siziň iliňize
dolanmagyňyzy öz garyndaşlaryňyzam isläp duranok. Indi sizde Watanam
ýok,hossaram…” diýýän wagyz-nesihatçyny hem göz öňüne getirip görüň.
Geçen ýyl Türkiýede bolanymda,Adana şäherinde ýaşaýan bir türkmeniň bardygyny
eşidip,tanyşlarymyň kömegi bilen onuň öý telefonynyele saldym.Salam- helik alyşdyk.
Çaky,känýyllar bäri arassa türkmençe gepleýäne-de sataşmadyk,dili çalgyrt bolup giden
ýaşulynyň tolgunýandygy bildirdi. Ol özüniň aslynyňGyzylarbatdandygyny,adynyň Myrat
Hazarydygyny aýtdy. Myrat aga ertir sagat 17-ä meni öýüne myhmançylyga
çagyrdy,belleşilen wagtda meniň yzymdan geljekdigini aýtdy. Ol telefonda hoşlaşanda:
“1946-njy ýyldan bäri türkmene-de sataşamok” diýdi. Menem ýat ýerde,şeýle ykbally
ildeşime sataşjakdygyma az begenmedim.Emma meniň oňa garaşyp,“Sürmeli”
myhmanhanasynyň gapysynda geçiren iki sagat wagtym puç boldy. Ildeşim
gelmedi,ýaşaýan otagymyň telefonyny ozalýazyp alanam bolsa,jaň hem etmedi. Emma
duşuşygyň başa barmanyna örän gynansam-da,gelmäni ýa-da jaň etmäni üçin Myrat
agadan gaty görmedim.Sebäbiagzyndan süýt ysy gitmänkä urşa girip,ýesir düşüp,dogduk
mekana-da gelip bilmän,1948-nji ýylda haýsydyr bir ýol bilen Türkiýä aralaşan Myrat
HazarynyňSowet Soýuzyndan gelen ýazyjy bilen duşuşandan soň,biziň gazýetlerimizde
çap boljak “Watan dönügi bilen duşuşyk” diýen makalanyňgözüniňöňüne gelendigi
bellidi.
Ýok,Myrat aga! Duşuşaýanam bolsak,men siz hakdaol tetelli makala ýazmazdym.
Sebäbi Ene Mekandan aýrylyp,otdan-ýalyndan geçip,“dönük” lakamyny almak üçin Odere
ýetilmänine men gaty ynanýaryn. Watana gelip bilmän,dogan-garyndaşlaryň ýüzüni
görmäge zar bolup,ýat illerde mysapyrçylyk çekip ýörmek…
Indi köpi geçip,azy galan,iň bolmanda,jesediniň Ene topraga düşmeginiň inçe
tamasyny edip ýören ildeşlerimize ýardam edilse,gan-hun geçmekde-de giňgursaklyk edeedegelen halkymyzyňmilli buýsanjyna zeper ýetmejegihak zat…
Men bu makalamda kän gepiň başyny agyrtdym. Milli busanç bilen baglanyşykly
başy agyrdylmaly mesele entegem köp. Şonuň üçinem halkymyzyň agysyny aglamaly
ýolbaşçylarymyzyň milli buýsanjynyň mundan by ýana-da ösjekdigine umyt baglap,okyjy
bilen hoşlaşýaryn.
Dek. 1990.
“Edebiýat we sungat”
65
EDEBI ÝAŇSYLAMALAR.
Goşjan diýdi: “Tagta bizi
Garşy aldy batga bilen.
Menem diýdim: “Zeleli ýok,
Aýrarsyň-da çotga bilen”.
Ýöne Tagtaň batgasyna
Ýigrenç bilen garamaň siz.
Ondan gaçyp ýöremäň siz”.
S. Öräýew.
Heý-de ýigrenç bilen garap bolarmy?
Tagtaň batgasyny ýürekden söýýäs!
Ýüzümize,gözümize sürtýäris,
Dulumyzda ony haltalap goýýas.
Tagtaň batgasyndan gaçyp “ýörýänler”,
Adam däldir,haýwandyr ýa akmakdyr.
Tagtaň batgasyndan gaçyp ýöremek,
Sapar Öräň mertebesin ýykmakdyr.
Şoň üçin batgadan sowlup geçene:
“Akmak bolma,adam bolawer!”-diýýäs.
Aýagyndan tutup,zyňýas palçyga,
Penjeläp,agzyna şor palçyk guýýas.
Şabadyň suwundan müň paý gowy diýp,
Günde iki gezek batga bulanýas.
Arman,tomus batgasy ýok Tagtanyň,
Tomus düşse,günümiz kyn,elenýäs.
“Çotgalasaň bizi kemsitmek bor” diýp,
Eli çotgalynyň alýas çotgasyn.
Goşjanyňam asla görmers ýüzüni,
Eger çotgalaýsa Tagtaň batgasyn.
Tagtaň batgasyna erbet garýanlar,
Ozal-ahyr hökman gözünden tapar.
Goşjana-da ýaryn berersiň diýip,
Ýollan batgamyzy kabul et,Sapar!
(Tagtalylaryň Sapar Öräýewe ýazan hatyndan).
*
“Mert bol!” diýip,Merdan dakdym adyňa .
H. Nurmyradow,“Ogluma”
66
Merdanlaram gerek,mertlerem gerek,
Dogry edipsiň Merdan dakyp adyna.
Ondanam haýbatly atlar bar welin,
Belki,olar düşen däldir ýadyňa.
Batyr dakan bolsaň,gahryman bordy,
Ady näme bolsa,şo bormuş çaga.
“Bagşy” dakan bolsaň,aýdym diňlärdik,
“Kosmos” dakan bolsaň,uçardy göge.
Döwlet bilen uzak ýaşasyn ogluň,
Adynyň kemi ýok,bolamok küpür.
Ikimiz dek goşgujyk-ha ýazmaz-da,
“Şahyr” at dakmansyň,şoňa müň şükür!
*
Bir mahalky saçlak gyzyň aýdymy.
“Men çözläýin,sen ör saçyň,
Örüp-çözüp irmez eller”
Gowşut Şamyýew.
Ýigrimi ýyl mundan ozal sataşyp,
Başdan aýlap urduk işi-pişäni.
Ol örüp ýetişse,men saç çözledim,
Şeýdip geçirdik biz gündiz-gijäni.
Bagtly bir pursata ýetendirs öýtdük,
Gara saçy örsek ýa-da çözlesek.
Deň-duşlar sorasa kärimiz hakda,
Ol diýdi: “Saç örmek”.
Menem: “Çözlemek”.
Işlemedik,aýlyk-günlük almadyk,
Saçörmek,çözlemek çörek,çaýymyz.
Gije-de oýansak,saça ýapyşdyk,
Şeýdip geçdi ýyllarymyz,aýymyz.
Kynçylygam hiç-de,açlygam hiç-de,
Çözlänimem hiç-de,örenem hiç-de.
Arman,tokmak ýaly saçdan aýrylyp,
“Kel aýal” adyny aldym kyrk ýaşda.
*
“Gyýylmaly günler gelse gyýylyň!”
B. Jütdiýew.
67
Şahyr pendi asyl bolmaz biderek,
Ajygan mahalyň iýmeli çörek.
Toýda aglamasyz,ýasda gülmesiz,
Gaty suwsan bolsaň,suw içmek gerek.
Aýdylmadyk bolsa şeýle pähimler,
Walla,ähli zady bulaşdyrardyk.
Köwüş diýp aýaga telpek geýerdik,
Şeýdip,şahyrlaram gülüşdirerdik.
Ýogsam,bizde akyl barmy,aň barmy!
Pişik bize görünerdi şir bolup.
Gyýylmaly günler gelse gyýylman,
“Selbinýaza” gygyrardyk hor bolup.
*
“Daragtyň ýagşysyn miweden soraň,
Her ýeten agaja nar diýip ýörmäň”
G. Hojanýazow.
Sutkada ýigrimi bäş sagatlap ýatmaň,
Tapawudyn biliň köşk bilen çatmaň.
Gazanyna ýeke çümmük duz atman,
Bişirlen nahara şor diýip ýörmäň.
Saýgaryň aýagy,agyzy,eli,
Saýgaryň tokaýdan bir çöpsüz çöli.
Asmandan däl,ýerden ýagaýsa doly,
Ýagan zady bilmän,gar diýip ýörmäň.
Açaýmasa yssy-sowguň arasyn,
Görmek gerek ol nadanyň çäresin.
Aňlamazlar şahyrlardan sorasyn,
Ýöne garpyz görüp,nar diýip ýörmäň.
REPLIKA
Döwlet Annamyradowyň ýygyndysyndaky “Söýgi sallançagy” goşgular toplumyny
okap,şu replikany ýazmaga mejbur boldum. Gep kitabyň umumy durky hakyndadälde,awtoryň “Baýyr bilen ýöräp barýan çalaja” diýip başlanýan eserine “nusga” edip alan:
“Daglaryňüstünden daglar görünýär.H. Kulyýew” diýen sözleri hakda.
“Daglaryň üstünden daglar görünýär” diýen setire ýüzlenmek soňky mahallarda
türkmen poeziýasyndadäbe öwrüldi.Dogrudanam,ol örän gowy setir.Onybaşga
şahyrlaryňnusga hökmündealmagy-da gowy zat.Emma biziň adynyň gapdalyndan
68
“professor” diýip ýazmagy halaýanalymlarymyz,edebi tankytçylarymyz agzalan setiriň
aslynyň sehinli şahyrymyz Halyl Kulyýewiňki däl-de,Puşkiniňem halypasy,rus klassygy
Žukowskiniňkidigini ýeke gezegemokyja ýatlatmadylar.
Ýene bir mysal: garagalpak şahyry Ybraýym Ýusubyň altmyşynjy ýyllardan bäri
poeziýa antologiýalaryna girip gelýän,kän-kän dillere terjime edilen “Meniň ýigit
çagym,seniň gyz çagyň” diýen goşgusynyň edil şol setirini Gowşut Şamyýewöz
goşgusyna nusga edip alanda,onytürkmen şahyry Kerim Gurbannepesowyňky diýip
görkezýär.
Türkmen awtorlarynyň käte-käte rus awtorlaryna “ýüzlenäýýändikleri” iki dilde
okaýan okyja gabat gelýär.Mysal üçin:
“On woşýolw swoýu kaýutu,tam stoýal swežiý,nežniý zapah duhow,poduşka na
koýke byla slegka primýata. Na stole byla zapiska: “Spasibo,kapitan!”.
K. Paustowskiý,Cobr.soç,1957,tom 1.str. 109.
“Ýa uşýol i dnýom wernulsýa,komnata pahlo duhami,poduşka byla slegka
primýata,na stole ležala sapiska: “Spasibo,doktor!”.
R. Esenow,“Hozýain zemli”,1962,str. 131.
Şu iki abzasa üns berseňiz,türkmen ýazyjysy rus prozaçysynyň çekýän suratynyň
esasy özenini bolşy ýaly göçüräýipdir. Bu ýagdaýa R. Esenowyň nähili jogap
tapjakdygyny bilemok,ýöneedebiýatyň hem arassaçylygy halaýandyny oňa ýatladasym
gelýär. Dogry,tötänligem bolýar. Bolsa-da…
“Edebiýat we sungat”,1991.