Kyrk ýylda ýazylan kitap - 10

Berdi Kerbabaýew Türkmenistan Ýazyjylar soýuzyna başlyk saýlananda,Aşyr
Nazarowdan başga hiç kimi jogapkär sekretar edip işe almady. Çünki ol podpolkownigiň
işleýän edarasynyň ody bilen girip,küli bilen çykjakdygyny bilýärdi. Aşyr aganyň işe
ýekeje minut gijä galjak,işden ýekeje minutöň gitjek gümany ýokdy. Ol hakyky ofiser
endikli adamdy.Tertip-düzgün diýilýän zat onuň üçin ähli zatdan ileri mukaddeslikdi.Men
öz ömrümde tertip-düzgünibiçak ýokary derejede saklaýan adamlara kän sataşdym.SSSR
Ýazyjylar soýuzunyň prawleniýesinde-de örän tertipliIzidor Grigorýewiç diýen bir ýaşuly
işleýärdi.Biziň işimizsagat 12-den 18-çenli bolsa-da,oltä ömri otýänçä 9-dan 20-ä çenli
işledi. artyk işläni üçin hak hem talap etmeýärdi.Izidor Grigorýewiç edil uly ýurduň
Prezidenti ýaly edilmeli işleri bir aý öňünden ýörite depdere ýazyp,eden işlerini hem
ýerine ýetirenden soň çyzýardy. Ol plenum,gurultaý geçýän mahallary dagy kabinetinde
ýatyp-turýar diýen ýalydy.Beýle adam düňýäde ýeke-täkdir diýip çak edýärdiler. Ýöne
biziň podpolkownigimiz hem ondan pes däldi. Men“Edebiýat we sungat” gazýetinde
ýarym ýyl praktika geçen wagtym AşyrNazarow redaksiýanyň jogapkär sekretarydy. Ol
haýsydyr bir okyjynyň hatyna berilmeli jogaby ertire goýaýsaň,agşam şonuň üçin seniň
ýaşaýan ýeriňe paý-pyýada barmaga-da ýaltanmaýardy. Ertirhatyň jogabynyň sagat 10-a
taýyn edilmegini tabşyryp gaýdardy.
OlÝazyjylar soýuzyna işe alnandan soň bolan ilkinji ýygnakda Berdi Kerbabaýew
degişmek üçin:
—Ýoldaşlar,şu ýygnakda öňi bien bir düýpli meseläni çözeliň!—diýipdir. —Men
Ýazyjylar soýuzynyň başlygy bolsamam,harby derejäm “rýadowoý”.Meniň jogapkär
sekretarymam “podpolkownik”.Kim kime garaşly bolmaly bolar?
Şonda Aşyr Nazarow harbylarça söm durýar-da:
—Men size tabyn bolmalydyryn,ýoldaş rýadowoý!—diýip çest berýär.
Aşyr aga örän işjeň bolany sebäpli,oňa jaň edýäniňem,onuň jaň edýäniniňem sanysajagy ýokdy. Şonuň üçinem onuň iş telefony özi kabinetde bar mahaly mydama bentdiýa
ol jaň edýärdi,ýa-da oňa jaň edilýärdi. Aşyr aganyň köçeden geçip barýan birmahalky
gullukdaşy,güýmenje tapmanýören otstawkadaky ofiserlerem podpolkownigiň ýanyna
sowlaýardy. Aşyr aganyň kabineti her gün ertirden agşama çenli ýygnak geçirilýän jaý
ýaly mydama köp adamlydy. Ol hiç kimiň ýüzüne gaty-gaýrym söz aýdyp
bilmeýärdi,hemme kişä-de ol “pylany jan” diýip ýüzlenýär. Maňa bolsa,adymyň yzyna
“jan” goşup,bir sözi iki gezek gaýtalamazlyk üçin “Atajanym” diýip ýüzlenýärdi.
Men bir gezek edaranyň ikinji gatyna çykyp,başlygyň kabinetine girdimde,B.Kerbabaýewe salam berdim. Kabineti jaýyň birinji gatynda ýerleşýänjogapkär
sekretara jaň edip bilmän,telefon trubkasyny elinde tutup oturan başlykmaňa “waleýkim”
gaýtarmakdan öňürti:
102
—Aşak düş-de,Aşyra:“Kerbabaýew trubkany ýekeje minut ýerinde goý” diýýär”
diýsene!—diýdi. —Şo-ol trubkadan ýapyşyp otyr. Telefon oýlanyp tapylmadykbolsa,şu
adam nädip ýaşardyka?
Men birinji gata düşüp,ýaşulynyň haýyşyny Aşyr aga aýdypgeldim.
—Jaň ediberiň! Trubkany goýdy.
—Men eýýäm gepleşip boldum-la—diýip,goja stoluň bärsine aýlandy. —Hany,indi
salamlaşaýaly!—Goja başyny ýaýkady. —Telefon meselesinde Aşyryň taýy suwa
gaçandyr.Men gün içinde oňa iki-üç gezekden kän jaň edemok. Eýsem-de bolsa,dört-bäş
gezek aýlanyň bilen düşjek gümanyň ýok. Şo-ol gepleşip otyr. Nireden onça gep tapýaka?.
.Ýa telefonyny kesdiräýsemmikäm?—diýip,Berdi aga ýylgyrdy.
…Men Moskwada işleýärkäm köp meseläni Türkmenistan Ýazyjylar soýuzy bilem
maslahatlaşyp çözmeli bolýardym. Esasy iş salyşýanym hem Aşyr Nazarowdy.Soýuzyň
konsultantlaryna degişli meseläm bolsa-da,men diňe Aşyraga jaň edýärdim ýa-da hat
ýazýardym. Sebäbi konsultantlar ýaltady,geleňsizdi.Olar şu gün çözmeli meseläni ertirebirigüne geçirip bitirseler-ä ne ýagşy welin,ony düýpden ýatlaryndanam çykaryp
goýberýärdiler. Aşyr aga bilen iş salyşsaňbolsa “plany 200 %”,onda-dadesbi-dähil berjaý
edýärdi.
Bir gezekiki sany meseläniň jogabyny bermeklerini sorap Aşyr Nazarowa hat
ýazdym. Bir hepde geçip-geçmän,bir wagtyň özünde iki sany bukja geldi. Olaryň ikisi-de
Aşyr agadandy. (Dili süýji Aşyr agamyzyň maňa ýazýan hatlarynyň hemmesi“Gadyrly
Atajanym!” diýen sözden başlanýardy. Her hatyň yzynda-da her gezek şol bir sargyt—
onuň 6-7 sany moskwaly tanyşlarynyň familiýasy,ady,atasynyň ady doly ýazylgydyr. Men
olaryň hemmesine jaň edip,Aşyr agadan “örän gyzgyn salam” gowşurmalydym.
Elbetde,men Aşyr aga ýaly galjaň bolmamsoň,soňky haýyşy salam aýdylmalylar ýoldayzda duşaýmasalarýa-da bir alada bilen ýanyma geläýmeseler,berjaý edip
bilmeýärdim).Hawa,bir mahalda gelen iki bukjanyň birini açdym: “ …bize ýollan iki sany
meseläň biriniň jogaby şeýle… Ikinji meseläniň jogabyny biraz soňa goýmaly bolýaryn.
SebäbiBerdi Myradowiç Kerbabaýew MK-a (Merkezi Komitet. —A. T.) gitdi. Basym
gelmeli. Ol gelen badyna jogap ýazaryn…” Ikinji bukjany açdym: “… ikinji meseläňe
berilmeli jogaby Berdi Myradowiç gelen badyna maslahatlaşdym.Ol şeýle…” diýen ýazgy
bar. Diýmek,ikinji hat Berdi aga MK-dan gelen badyna ýazylan bolmaly.
Çaky ol Berdi agaMK-dan gelýänçä 15-20 minut garaşyp,iki meseläniňem jogabyny
bir bukja salyp iberäýmändir-de,taýýarjogaply birinji bukjany eýýäm poçta eltip
gaýdypdyr. Şonuň üçinem ikinji haty onuň yz ýanyndan hem ýazmaly bolupdyr.Biziň
Aşyr agamyz şeýle adamdy.
Ýadamany-ýaltanmany bilmeýän,şu günki işini hiç mahal ertä goýmaýan Aşyr aga
örän täsin,ýüregi ýuka,edepli adamdy. Mende onuňýazan 20-30 sany haty saklanýar. Men
mahal-mahalol bukjalaryň käbirini açyp okaýaryn,seýrek gabat gelýänmylaýym
hemtertipli,aşa medeniýetli hem çaga göwünli ýaşulyny ýatlaýaryn.
*
Şu gün Pariže geldim.Başga dünýä düşen ýaly. Elbetde,meni Fransiýanyň
paýtagtynyň şu güni hem gyzyklandyrýardy welin,esasy maksadym“goňurly ýesir”
Blokwiliň yzyny yzarlamak.
8. 12. 1989.
103
Dilkimdirbiriniň ýörite ýa-datötändenaýdantäzesözüne öwrenişilmegi,şolsözüň
haýsydyrbir şertlimanydakabuledilmegibilenbaýlaşýar. Ata Atajanow “Döwürdeşimhöwürdeşim” sözüni ulanany üçin,tankytçy N. Hojageldiýew ony ýanaýar.Dile her gezek
täze söz goşulanda,“Men ony bilemok. Men ony halamok” diýen prinsip bilen hereket
etsek,dil hiç mahalam baýamaz.Gara Seýitliýew“har” sözüne daýanyp “harly” diýen söz
ýasady. (“Emma seniň gözüň ýaly harly gözi görmedim”.) Ýöne heniz bizde bolmany üçin
ony ulanmazlyk nädogry bolardy.
Emma täze söz “ýasalanda” oýlanyp,gelşikli edip ýasamaly. Annaberdi Agabaýewiň
“Aýdymlarmyz nuranadan nurana” diýen setirindäki “nurana”bu ýerde jüpüne
düşmeýär.Sebäbi aýdym şirin bolýar,lezzetli bolýar,ýakymly bolýar.Emma nurana
bolmaýar.“Nurana” eşidilýän zada däl,diňe göze görünýän zada degişli.A. Agabaýewiň bu
ýerdäki “nuranasy” rus dilindäki “swetlaýa pesnýa” diýen manydan çeper däl-de,gönümel
terjime edilipdir.
BEKI SEÝTÄKOWYŇ IŇ SOŇKY HATLARY
Beki Seýtäkow degişmegi,gülüşmegi gowy görýän hem başarýan adamdy. Ol
degişmekde utulaýsa-da,keýpini bozup durman: “Aldyň,inim!”,diýip elini uzadýardy hem
keýp edip gülýärdi. Şol bir mahalyň özünde-de ol ynjygrakdy,käte ynanmasyz,maýda
gepe-de ynanaýýardy.Ýöne ol özüniň uly ýazyjy hasap edilýändigine garamazdan,ulumsy
däldi. Onuň bilen oturup-turuşmak,ýolda ýoldaş bolmak uly lezzetdi.
*
Bir gezek Beki Seýtäkow oturdy-oturdy-da:
—Adamlar,şü Aman Kekilow 200 dagy ýaşan bolsa gerek —diýdi.
—200 ýaşaýan adam barmy,Beki aga!?
—Aman Kekilow ýaşandyr. Ah-ow,menýaňy harp öwrenen oglanjykkamamol
“Pioner” žurnalynyň baş redaktorydy ahyryn.
*
Edebiýatinstitutynyňbirinjikursundahenizikiaý
hemokamadyk,entek
ýekejehekaýasy-da çapbolmadykonsekiz ýaşyndaky ýaş ýazyjyedarajaň edip,meniň
bilendiýseň edeplisalamlaşdy.
—Atajan aga,sizi biynjalyk edýänimiň bir sebäbi bar…
—Aýdyber! Men diňleýän.
—Şu günde-düýnde Moskwa Beki-hä gelen däldir? Bileňzokmy?
Men ýaş oglanyň maňa,ýagny 26 ýaşly A. Tagana “aga” diýip,”siz” diýip,Beki
Seýtäkowyň adynyň ýanyna “aga” ýa-da“halypa” sözüni goşman gepläp bilşine geň
galdym-da:
—Inim,Beki aga-ha gelenok welin,Berdi-ä Moskwada bolmaly—diýdim.
—Kim ol Berdi?—diýen sowal ýaňlandy.
—Berdi bolsa,Berdi aga Kerbabaýewdir-dä.
104
Meniň kinaýaly jogabymyň manysyna ýaş ýigidiň düşünenini-düşünmäniniaýdyp
bijek däl. Ýöne ol“loh-loh” gülüp goýberdi.
*
ÝakyndostyBalyş
ÖwezowTürkmenistanKompartiýasynyňMKnyňBirinjisekretarlygyndanaýrylandansoň,käbirnamart
ýoldaşlaryBekiSeýtäkowdandaşlaşmakbilenboldular. Ony her tarapdan gysyp başladylar.
Soňra Türkmenistan Ýazyjylar soýuzyna täze başlyk saýlanan Rahym Esenow hem käbir
“ýoldaşlaryň” göwnünden turjak bolup,ony ýekirip ugrady.Uly ýazyjyny soýuzyň sada
konsultantlygyna geçirdiler. Meniň: “Beki aga,siz öndümli işleýän ýazyjy. Ýaşamak
üçinmaterial mümkinçiligiňiz bar bolsa,başga zada wagt ýitirmän,diňe kitap ýazyp
oturmak höwesiňiz ýo+kmy?” diýen sowalyma ýaşuly açyk jogap gaýtardy.Ol material
nümkinçiliginiň artykmajy bilen bardygyny,hatda bankyň öz eline altyn sagat
dakandygyny (Men açyk bilemok welin,amanat kassada goýan puluň mukdary haýsydyr
bir uly möçbere ýetende,bank pul eýesiniň goşaryna altyn sagatdakýar diýen gürrüň bar)
hem aýtdy. Oledarada işlemän,öýde oturmaýandygynyň sebäbini bolsa şeýle düşündirdi.
—Inim,her gün adamlar bilen duşuşyp,gürrüňleşip ýörmek maňa ýaşlykdan endik
bolupdyr.Hiç ýere çykman,uzynly gün öýde oturmaga kanagatymam çatmaýa.Öýden
çykmasam,ýeke setirem ýazyp bilemok.
Bir gezek Beki Seýtäkow Ýazyjylar soýuzynyň howlusynda täk özi çilim kükedip
oturan eken. Ol örän keýpsiz görünýärdi:
—Beki aga,men-ä siziň ýanyňyza habarly geldim. . .
—Niçik habarmyş ol?—diýip,ýaşuly mendenem öýkeli ýaly,ýüzüme garaman sowal
berdi.
—Men ertir öýlenýän. Sizi toýa çagyrmaga geldim.
Bu gezek ýazyjy meniň ýüzüme seredip gepledi.
—Gaty görme welin,men baryp bilmen.
—O näme üçin?
—Sebäbi menADAM oglunyň toýuna baramok—diýip,ol “adam” sözüni aýratyn
basym bilen aýtdy.
Menem şol söze aýratyn basym berip:
—Adam oglunyň toýuna barmaýan bolsaňyz,men onda hökman garaşýaryn—
diýdim.
“Haha-haýlap” ýerinden turan Beki aga iki elinem maňa tarap uzatdy.
—Ýeňdiň,inim. Men ol toýa,diri bolsam,bararyn!
…Beki aga toýa bardy. Özi -de Gylyçdurdy Sähetmyradow bilen bile oturyp,toýy
bezedi. Birki gün geçensoň,köçeden barýarkam B. Seýtäkowa gabat geldim.Salamhelikden soň olmenden göwni galan ýaly örän agras görnüşe geçdi-de:
—Gowy toý etdiň,inim.Kän mahal bäri şeýdip,gülşüp-degşibem oturmandym—
diýdi. —Ýöne sen meni şol toýy gutlamaga ýa-daiýip-içip oturmaga barandyr öýtmegin…
—Onda näme üçin bardyňyz?
—Men ol toýa sen ýaly adama ýürek edip aýal bolmaga razylaşan ýüregi atyň
kellesi ýaly zenanyň ýüzüni bir görüp gaýdaýyn diýip bardym.
—Beki aga,hasap bir-bir boldy!—diýip,menem oňa iki elimi hem uzatdym.
105
*
BekiSeýtäkowMoskwanyň
Gelmgolsadyndakygözkeselleriinstitutyndagözünibejerdýärdi. Men onuň yzyndan ýygyýygydan barýardym. Ozalamgörýän gözi ýeke bolansoň,ýaşuly operasiýadan ýaýdanýardy.
Şonda-da ol gülüşmegi- degişmegi ýadyndan çykarmaýardy.Bir gezek ol Şäher
Borjakowdan gepde basylanynyň iki pursadyny aýdyp berdi.
Şahyr Şäher Borjakow çakdanaşa arryk hem inçeden uzyndy,diňe ham bilen süňkdi.
Şonuň üçinbolsa gerek,ol ýörände-de,çalt hem ýeňil hereket edýärdi.
Bir gezek köçede sataşanda,Şäheriň ýeňil gopup gelşine haýran galan Beki
Seýtäkow:
—Inim,Şäher,seň ejeň dirimi ýa-da pahyr boldumy?—diýip soraýar.
—Hudaýa şükür,diridir,Beki aga? Näme?
—Diri bolsa,sorap görsene,ol seni jyndan aldymyka ýa çekirtgeden…
Şäher Borjakow salymyny bermän:
—Jyndan alanam bolsa,çekirtgeden alanam bolsa parhy ýok.Beki Seýtekden
almandygyny-ha açyk bilýän. Şoňa men müň şükür edýän.
Ýene bir gezek Beki Seýtäkow Şäher Borjakowa:
—Şäher,inim,doktorlar maňa birneme horlanmaly diýýärler welin,hiç başaramok.
Sen nädip beýle derejäýetýänçäň horlanyp bilýäň? Heý,oň ýoluny salgy bermezmiň?—
diýýär.
Şäher Borjakow:
—Men-ä Beki Seýtäkowyň kitaplaryny okap horlandym—diýip jogap gaýtarýar.
*
GelmgolsinstitutyndaB. Seýtäkowyň ozalgören,ýönenäsaglansoň görmesigalan
ýekegözüni şowlyoperasiýaetdiler. Operasiýadan soň ýanyna baranymda:
“Ýeke gözdenem galaýsam näderkäm diýip örän gorkýardym,inim” diýip,ýene
dünýänigörýänine begenýändigini aýtdy.
Oňa garamazdan: “BekiSeýtäkowyň ozalky ýeke gözi-de operasiýadan soň kör
bolupdyr” diýenhabar tutuş Aşgabada ýaýrapdyr. Hassahanadan keýpi çag halda çykan
ýaşuly derrewem Türkmenistana gaýtdy.
Aşgabat aeroportunda oňa bir tanşy gabat gelip:
—Wiý,Beki,hany saňa kör bolupdyr diýýädiler welin,asyl sen görýär ekeniň-ä!
Gutlaýan. Men-ä gaty begendim walla-diýýär.
—Sen begenseňem,özüm-ä gözümiň görýändigine gatybir begenibem baramok.
—O näme üçin? Heý körlük ýaly-da ýaman dert bolarmy?
—Dogrymy aýtsam,gözüm açylansoň ilki görjek tanşymyň sen boljakdygyny
öňünden bilen bolsam,doktorlara “Gözümi açmaň!” diýerdim.
*
Ilki-ilkiler mende okan kitaplarymyň yzyna eser hakdaky pikirimi ýazmak endigi
bardy. Onda-da nähili bellikler! Ýaşlyk joşguny,göçgünlik.“Mundan eser bolmaz”,“Bu
eser edebiýatyň taryhynda galar” we ş. m.
Men Edebiýat institutynyň 2-nji kursunda okaýarkam Beki Seýtäkowyň
hekaýalaryny hem powestlerini özünde jemleýän ullakan kitaby çykypdy. Men ol tomluga
girýän
eserleriň
her
haýsynyň
yzyna
öz
gödek-gödek
“bahalarymy”
106
ýazyşdyrypdym.“Derýada”—oňat hekaýa,“Şahyr” powesti—birneme gysgaltsaň hem
täzeden işleseň,eser bolar.“Bekmyrat Durdyýew”—Myndanam powest bolarmy?”.Iň
bärkije bahalar şular.Kitaba giren powestleriňbiriniň yzyna bolsa hiç zat ýazmandyryn.
Moskwa komandirowka gelen Beki Seýtäkow uly myhmanhanalara barman,biziň
ýatakhanamyzda,ýazyjylara düşelge bolsun diýlip niýetlenen iki sany otagyň birinde
ýerleşdi. Olhem meniň otagym bilen duldegşir goňşudy.
Bir gezek kitaba dümtünip otyrkam,Beki aga gapymdan geldi. Ol elindäki tütäp
duran çilimini nebsewürlik bilen sordy-da,meniň stolumyň üstündäki kitaplara nazaryny
dikdi.
—Inim,ol tomluklaryň arasynda Beki agaň kitabam barmydyr? Ýa-da biziň
kitaplarymyz stol üstünde saklanýan eserlerden dälmidir?
—Bir kitabyňyz-a bolmalydyr,Beki aga.
Ýaşuly özüne mahsus bolan degişme äheňinde gepledi.
—Tolstoýyň,Stendalyň,Çehowyň,Kerbabaýewiň eserleriniň ýanynda ýekeje
kitabym saklanýan bolsa-da bagtlylyk. Hany,al bäri,men oňa awtograf ýazaýyn!
Men ýazyjynyň awtografyny almak isleýänem bolsam,içine gödek bellikler edilen
kitaby awtoragörkezmek islemeýärdim.
Beki Seýtäkow eýýäm ruçkasyny häzirläpdi.
Men kitaby uzatmaga mejbur boldum. Ol stol başyna geçdi-de,awtograf ýazdy.
Ýöne kitaby welin,sahypalaryny açyşdyrman yzyna gaýtardy. Ol çykyp gidenden soň,eden
ýazgysyny okadym: “Moskwadaky ýeke-täk howandarym Atajan Tagana belent hormat
bilen. Beki Seýtäkow”.
Agşamara ildeşler bolup,Beki aganyň otagyna ýygnandyk. Nahar iýdik. Çaý
başynyň peýrewe gürrüňi mahaly Beki aga,edähedine görä akja ýaglyk bilen görmeýän
gözüni süpürdi-de,Arap Gurbanowa ýüzlendi.
—Arap jan,inim,siziň araňyzda iň parasatlyňyz Atajan Tagan bolsa gerek—diýdi.
Degişmegi halaýan Arap Gurbanow bir täzeligiň bardygyny aňyp,garagol çaga
ýalyýeser ýylgyrdy.
—Bäş-alty ýigidiň içinde näme üçin onuň täk özi parasatly bolmalymyşyn?
Beki aga,emeli bolsa-da,tekepbir görnüşe geçdi.
—Siziň hiç biriňiziň stoluňyzyň üstünde Beki agaňyzyň tomlugy ýok. Emma bu
ýigitde bar. Beki Seýtäkowyň kitabyny stol üstünde saklamak parasatlylykdan nyşan
dälmidir eýsem? Seýtäkowy okaýan adam bihal bolmaly däldir,Arap jan. Sen şu hakykaty
ýadyňdan çykarma.
Bary-ýogy bir hepde şondan ozal B. Seýtäkowyň kitabyny menden alyp
okansoň,edilen bellikleri hem entek ýadyndan çykarmadyk Arap Gurbanow:
—Hany onda,siziň parasatly ýigidiňiz,gaýraty bolsa,şol kitaby getirsin-dä—diýdi.
Hernäçe sapalak atsamam,men ol kitaby getirmeli boldum.
Awtografy okanArap Gurbanow kitaby awtora uzatdy.
—Hany,ýaşuly,eserleriňize berlen bahalara-da bir seredip görüň.“Moskwadaky eketäk howandaryňyz” näme ýazdyka?
Kitabyaçyp,eserleriniň yzyna: “Boş”,”Biderek”,“Ýaman däl”,“Mundan eser
bolmaz” diýen ýaly bellikleri okan Beki Seýtäkow yzyna hiç hili bellik edilmedik bir eseri
tapyp:
107
—Arap jan,muňa näme sebäbe bellik edilmändir?—diýdi.
—Edilmedik belligiň manysyna düşüneňzokmy,Beki aga?
—Düşünmedim,Arap jan.
—Ol,Beki aga,“Bu sahypalar hiç zat ýazylmadyk ak kagyz” diýildigi bolýar.
—Bu,onda öňki ýazgylardanam aýylganç-da?
—Dogry aýtdyňyz,Beki aga.
Beki aga kitaby maňa uzatdy-da:
—Inim,diňe Moskwada däl,ýerde-gökde-de bir duşmanym bar,olam sen—diýdi.
Elbetde,studentiň
badyhowalygyna
düşünýän
ýaşuly
ol
sözleri
töwerekdäkilerigülüşdirmek üçin aýdýardy. Ýönebarybir,şol gezek men biraz gelşiksizräk
ýagdaýa düşdüm.
*
BekiSeýtäkowhem ýazyjylaryň köpüsiýalysadadanynanjaňdy,sähelbirmaýdazat
üçinemynjaýardy.1977-nji ýylyň maý aýynda men Ýazyjylar soýuzynda işläp ýören
döwrümde,ondan şeýle mazmunly hat aldym.
“Hormatly Atajan Tagan!
Men oglum Muhammet bilen iýulyň 8-inden iki sany putýowka zakaz etdim.Ol iki
putýowkany Litfond beripdir. Emma,näme üçindir,ikimize bir otag berlipdir.Muny näme
üçin beýle edendiklerine asla akyl ýetirip bilemok. Sebäbi iki putýowka iki otag bolmaly.
Men ol ýere keýpine däl,işlemäge barýan.Muhammediň-de özüne ýeterlik aladasy bar.
Asla kanun boýunça her kime bir otag berilmeli. Ylaýta-da,Peredelkino şeýle bolmaly.
Meniň bu işlere gaty gaharym geldi.Munuň özi adamy äsgermezlik ýaly bir zat bolýar.
Bu işi kanun boýunça düzetmäge senden başga adama ýüzlenmedim.Seň özüňe kyn
düşse,Ý. N.Werçenkäniň üsti bilen şu işi düzet. Düzetjegiňe-de ynanýaryn.Men iki
adamyň bir otagda nähili işlejegine akyl ýetirip bilmeýärin.
Salam bilen B. Seýtäkow.
10. 05. 77.Aşg. ”
Putýowka meselesinde Beki aga ýalňyşýardy.Elbetde,her adam aýratyn bir otagda
ýaşasa gowy. Ýöne aýratyn otag berilmeli diýen kanunam,düzgünem ýokdy. Putýowka gyt
mahaly ataly-ogula,eneli-gyza bir otag hem berýäýýärdiler.
Ýaşuly meseläniň anygyna ýetmän gatyrganýardy. Oňa garamazdan,men ýazyjylara
putýowka berýänedaramyz bolan Edebi fonduň başlygyna çenli ýetip,Beki Seýtäkowyň
haýyşyny kanagatlandyrjak boldum. Hiç hili netije çykmady.Gaýtam,men “jogapkär işgär
bolsamam,umumy ýagdaýa düşünmek islemeýän” adama öwrüldim.Şonuň üçinem men
Beki Seýtäkowa şeýle jogap ýazmaga mejbur boldum.
“HormatlyBekiaga!
1. Öňibilen-ä,sizesaglyk,döredijilik üstünlikleriniarzuwedýärin.
2. Peredelkino barada. Ol meselede,Beki aga,Siz ýalňyşýarsyňyz.Muhammet ikiňize
bir otagyň (ýöne ol örän uly otag bolmalydyr) berilmegi kanuny bozmak däl. Sebäbi dynç
alynýan wagtyň “iň jöwza” mahaly—tomus aýlary,ýazyjylaryň özlerine jaý ýetmeýän
mahaly olaryň ogul-gyzlaryny hem aýratyn otag bilen üpjün etmek asla mümkin däl.
108
Şonuň üçinem Siziň haýyşyňyzy özüm-ä berjaý edip biljek däl welin,beýle ýumuş bilen Ý.
N.Werçenkäniň huzuryna barsam örän gödek jogap aljakdygymy öňünden bilýärin. Bu
ýerde gaty görüşmäge hiç hili esas ýok,Beki aga.
Atajan Tagan.
19. 05. 77.Moskwa. ”
BekiSeýtäkow,soňy ölümesapansyrkawlykbilen ýatyrka-da,degişmesinigoýmandy.
Onuň iň soňky ýatan ýeriSSSR Ylymlarakademiýasynyň (Ol TSSR Ylymlar
Akademiýasynyň habarçy agzasydy) kliniki keselhanasy boldy.Ýaşuly ol keselhana TSSR
YA-synyň Prezidenti A. G. Babaýewiň aladasy bilen ýerleşipdi. Şol keselhadanam ol
maňa bir bölejik kagyza ýazan hatyny ýollapdyr. Ýöne ol öz hatynda ýanyna
barylmagyny,odur-budur zat eltilmegini haýyş etmändir.
Bolsa-da men hat gelen gününiň ertesi portfelime alma,pyrtykal ýaly zatlary
salyp,ýaşulunyň yzyndan gitdim. Emma ony görüp bilmedim.Şäherde gripp epidemiýasy
bar bolany sebäpli,keseden gelen adamlary keselhana goýbermeýär ekenler.Men bölejik
kagyza gelip-gidendigimi ýazyp,getiren zatlarymyň arasy bien iberip gaýtmaly boldum.
Iki-üç gün geçenden soň Ýazyjylar soýuzyna Beki Seýtäkowyň tanyş harplary bilen
ýazylan hat geldi.
“Hormatly inim,Atajan!
Şu gün uzynly gün biziň ýanymyzda howa garaldy durdy. Ahyram,iki-üç minutlap
Gün çykdy-da,palatamyz ýagtyldy gitdi. Bu nämäniň alamatyka diýip geňirgenip otyrkam
seniň hatyňy hem zatlaryňy getiräýdiler. Asyl biziň garaňky howamyzy ýagtyldan seniň
nurly ýüzüň eken-ow!
Köp minnetdar,inim. Maňa iýmäge-içmäge zat getirme. Kitap getir,kitap! Karantin
gutarsa,habar ederin. Hoş. Beki.12 ýanw.79.”
Birnäçe günden soň men 5-6 sany kitap alyp,ýene keselhana gitdim. Olaryň arasyna
“Hormatly halypamyz Beki Seýtäkowa saglyk arzuw edýän awtordan” diýen ýazgy bilen
özümiň “Uruş haçan gutarýar”atly hekaýalar ýygyndymy hem goşdum.
Keselhanada karantin gutarman eken. Men ýene öňki gezekki ýaly,getiren zatlarymy
nobatçy aýala tabşyryp gaýtmaly boldum.
Ýanwaryň 26-synda Beki agadan üçünji hat geldi. (Hatlaryň ýeke sözüni-de
üýtgetmän göçürýändigimi hem ýatladaýyn.)
“Hormatly Atajan!
Kitaplaryň hem sowgatlaryň üçin sag bol! Emma seniň nurly ýüzüňi (Beýle sözleriň
ýaňsylama ýa-da degişmedigini siz,elbetde,aňýansyňyz—A. T.) görmek miýesser etmäni
üçin,dogrudanam,gynandym. Bilemok,bizdemi ýa-da şäherdemi—karantin diýýärler.
Şonuň üçinem goýberenoklar.
Meniňsag aýagymy operasiýa etjekler. Örän agyr operasiýa. Gorkýaryn. Ýönealaç
ýok,etdirmeli.
109
Aşgabatdan näme täzelik bar? Aşgabat obkomynyň konferensiýasy nähili geçdi?
Edebi täzelikler? Şular hakda bir hat ýazyp iber. Adres: Moskwa. 117333.Leninskiý
prospekt,50-A.Palata 615.Seýtakow B.Spasibo,drug!24. 01. 79”.
Dördünji hat:
“Atajan,inim,ajaýyp kitap ýazypsyň.Meniň “Uruş haçan gutarýar” diýen kitabyň
barada bir zat ýazasym gelýär. Ýöne gijä galdymmykam öýdüp gorkýaryn.
Öňde gorkuly operasiýa. Şeýle-de bolsa,Kakaly Berdiýew (K. Berdiýew—
“Edebiýat we sungat” gazýetiniň” baş redaktory—A. T.) bilen gepleşseň,oňa duýdur. Men
makala ýazjak. Belki,operasiýadan soň ýazaryn.
Dagdan eje,Heşdek,Ogulsapdy,Wepaly aga we başgalar oňat obrazlar. Men kitaby
heniz okap gutaramok. Emma indiki sataşjak adamlarym olardanam gowumyka öýdýärin.
Inim,oňat ýazyjy bolupsyň.Ýazyjylykda sen durmuşdaky Atajan däl ekeniň.
Gaýrat et. Dowam et!
Käwagt öz nurly ýüzüň şöhlesi düşen kagyzabir hat ýazyp dur. Görmek-hä miýesser
edenok.
Salam bilen Beki.25. 01. 79”
Bäşinji hat.
“Hormatly Atajan!
Inim,kitabyňy doly suratda okap çykdym.Şeýle ajaýyp hekaýalaryň bilen seni ak
ýürekden gutlaýaryn. Hekaýalar biri-birinden gowy,hemmesem ýatda galyjy. Men bu kitap
barada “E-S” gazýetine bir zat ýazmakçy. Ýöne keselhananyň aladasy başdanaşa kän.
Operasiýany anna gününe bellediler. Häzir meni oňa taýýarlaýarlar we bir minut boş
wagtym ýok. Analiz-prosedura,prosedura-analiz.
Aşyra (A. Mämiliýew—A. T.) we gelen-giden oglanlara salam aýt.
Beki.
30. 01. 79. ”
Beki aganyň operasiýasy şowly geçdi. Operasiýadan soň karantin hem gutardy.Men
onuň yzyndan kän gezek bardym. Ýöne şu ýazgylara goşulan bäş hatBeki Seýtäkowyň
ölmezinden ozal ýazan iň soňky hatlary bolsa gerek diýip çak edýärin.Ara uzak
bolansoň,Moskwada ýaşaýan gyzy Maýtapdan başgagaryndaşlaryndan,ildeşlerinden onuň
yzyndan barýan hem ýok diýen ýalydy (Bir gezek Ata Atajanow bilen Hojanepes
Meläýewiň barandyklaryny bilýärin),Şonuň üçinem B. Seýtäkow meniň bilen has-da
ysnyşyp gitdi. Hatda köplerden gizlän syrlarynyňam birnäçesini maňa gürrüň berdi. Ol bir
şahyra ol entek gaty ýaşka öz dosty Balyş Öwezowyň kömegi bilen Döwlet baýragyny
alyp berendigini,onuň beýle hormaty deňli-derejeli göterip bilmändigi üçin,eden işine indi
ökünýändigini hem aýtdy.
Beki Seýtäkowyň operasiýasy şowly geçdi hasaplansa-da,ol telim etapdan ybaratdy.
Onuň damarlarynda ganyň uýaýandygy (tromb) zerarly aýagyny ýene operasiýa etmelidi.
Ikinji operasiýa hem şowly geçdi.
Ýazyjynyň keýpi ýaman däldi. Emma…Bir gün gaty ir bilen onuň gyzy Maýtap
maňa agyly ses bilen jaň etdi: “Atadžan,papa skonçalsýa”(“Atajan,kakam ýogaldy).Men
110
derrew Aşgabada MK-a jaň etdim.Şol günüň özünde-de uly ýazyjyny jaýlamak üçin
hökümet komissiýasy döredildi.
Ýazyjynyň jesedi keselhanadan çykarylanda,kimdir bir hossary resmi kagyza gol
çekip,oňa eýelik etmelidi.Moskwada bolsa.Beki Seýtäkowyňgyzy Maýtapdan başga
garyndaşy ýokdy.Türkmenistanyň hökümediniň Moskwadaky hemişelik wekili Gök
Abaýew irden maňa jaň etdi-de: “Ýumruk ýaly gyzyny morga iberip heläk edip
ýörmäliň.Etmeli zatlarynyň hemmesini özüň boýnuňa al” diýdi.
Şol gün men ömrümde birinji gezek keselhanalarda ýogalanlaryň jesedi
wagtlaýynça saklanýan ýeri bolan“morg” diýilýän jaýa girip gördüm(Dogrusyny
aýtsam,kyrka ýetip barýan,aga-gara düşünýän adamdygyma garamazdan,merhumlaryň
arasyna baramda olardan eýmenýän ýaly boldum).Morgda ýalaňaç ýatan bäş-alty sany
jesediň arasyndan Beki agany derrew tanadym.Jesetler adamam däl,hiç kime gereksiz,hiç
hili agramy,manysy,gymmaty ýok bir zat ýaly bolup sowuk ýerde ýatyrdylar.Men
şonda,dirikä kimem bolsa,jany çykandan soň adamyň derrew hiç zada
öwrülýändigine,ýaşamak üçin berilen her sekundyň gadyryny bilmelidigimize göz
ýetirdim.
Iki gün geçenden soň,TSSR Ministrler Sowetiniň hemişelik wekilhanasynyň
jogapgär işgäri Haldurdy Weliýew ikimiz degişgen ýazyjymyz Beki agamyzyň jesedi
salnan gurşuntabydy Moskwanyň “Domodedowo” aeroportundan gijeki uçar bilen
Aşgabada ugratdyk.
Mart,1979.Moskwa ş.
NEŞIRÝATDAHYÝALYM
Ýetmişinji ýyllarda pul ýetmezçiligindenmi ýa-da başga bir sebäp bilenmi biziň
“Türkmenistan” neşirýatymyz bireýýäm ile ýaýran kitaplaryňam galamhakyny
tölemän,ýazyjylary gaty köseýärdi. Men hem şol öz hakyny alyp bilmeýänleriň biridim.
Şonuň üçinem men şeýle bir degişme ýazdym:
“1970-nji ýyllarda bu dünýä täzeden gaýdyp gelen şahyr Magtymguly Pyragy
“Türkmenistan” neşirýatyna ozal çykan kitaplarynyň gonoraryny almaga barypdyr. Telim
aý gatnasa-da,hakyny alyp bilmäni sebäpli,ol biçäre neşirýatyň bosagasynda çök
düşüp,özüniň“Hindistanda hyýalym” diýen goşgusyny şeýleräk bir görnüşde üýtgedipdir.
Gonorara gurbandyr,
Başym,aýagym,janym.
Günde ýüwrüp barýandryn,
Neşirýatda hyýalym.
Diläp gözüm ýaş etdim,
Gatnap,köwşüm çagşatdym.
Restorana bagyş etdim,
Zordan alanja malym.
Adam däller ýanyda,
111
Durdumşolaňsanyda.
Gonorarsyz panyda
Niçik öter agmalym?
Halmyrady kowladym,
Ýeke tiýn pul sowmadym.
Ahyry gan ýygladym,
Göterip men desmalym.
Pul alyp bilýän adam,
Şahyr Atamyradam
Gyjalat berýär kädem,
Sanjydyr sagym-solum.
Neşirýatyň bir nagtyn
Görmän,ötürdim wagtym.
Wah,meniň ýatan bagtym,
Italmazmy hossarym!
Mätäçlikden gep açyp,
Nirä gideýin gaçyp?
Aýak—ýalaň,baş—açyk,
Litfond soramazhalym.
Bir asgyryp galypmen,
Galganymny bilipmen.
Buhgalteriýa gelipmen,
Ne diýerem delilim?
Aýny ýaşaljak çagy,
Ýürege salyp dagy
Pulsuz barsaň,Pyragy,
Öýden kowar aýalyň.
Neşirýatyň direktory Baýmyrat Halmyradow diýseň ýumşak adamdy. Ýöne haçan
barsaň: “Dogan,işgärlemme aýlygam berip bilemok.Ýogsam,olaňňamher haýsynda
bäşden-üçden çaga-da bar welin” diýip zeýrener oturardy.
Emma oňa garamazdan,käbir dogumly awtorlar çykan kitaby hakda-ha gürrüňem
ýok welin,entek çap bolmadyk kitaplarynyň-da gonoraryny alyp bilýärdiler. Şeýle
awtorlaryň biri-de şahyr Nury Baýramowdy.
Bir gezek olMoskwa komandirowka gelende,men “Türkmenistan” neşirýatyndan
gonorarymy alyp bilmeýänimden zeýrendim welin: “Wah,maňa duýduraýmaly ekeniň-dä.
Men Halmyradowyň piri ahyryn!—diýdi. —Ynha,ertir sag-aman Aşgabada baraýyn,eger
diri bolsam,seň gonoraryň bir hepde geçip- geçmän geler” diýdi.
112
Men hoş söze ynanyp,Nury Baýramy ugradyp goýberdim. Ýöne bir hepde geçsede,bir aý geçse-de,meniň gonorarymdan derek bolmady. Ahyr men oňa şu degişme
goşgyny ýolladym:
“Diri bolsam,geler” diýip,söz berdiň,
Diri bol-da,gonorardan habar ber.
Aşgabatly müňden iki çynçylaň
Biri bol-da,gonorardan habar ber.
Ugratdym Meskewden ýetirip towuň,
Beren wadalaňňa joş urdy göwün.
Karunyň kakasy Halmyradowyň
Piri bol-da,gonorardan habar ber.
Müň ýaşasyn köçäň,maşynyň,howlyň,
Bolsun palta kesmez murtlaryň towly.
Hiç ýalan sözlemez Baýramyň ogly
Nury bol-da,gonorardan habar ber.
Öz aýtmagyna görä,Nury Baýramowneşirýata baryp,direktorameniň degişmämi
okap beripdir.”Ýoldaş Halmyradow,indi sizem edebiýatyň taryhyna girdiňiz.gözüňiz
aýdyň!”diýipdir.
Belki,degişme
goşgy
täsir
edendir,belki-de,neşirýatyň
pul
ýagdaýy
gowulanandyr,garaz,kän mahal geçmänkä,meniň gonorarymy iberdiler.
Nury Baýram ikimiz kätebirek-birege aýak üstünden (ekspromt) ýazylan degişme
goşgy bilen hat alyşýardyk. Şolardan iki sanysy bilen sizi-de tanyşdyraýyn:
Moskwada,goh-galmagal içinde,
Käte-käte tutaýýaram çakyza.
Unaş içmek üçin,geleňde,Nurym,
Getirewer ýarym kilo çekize.
Ýarym kilolykdan agyr daş goýsa,
Diý satyja: “Çekizäňiçek yza!”
Nury Baýram,gaýrat edip,geleňde,
Getirewer ýarym kilo çekize.