Kyrk ýylda ýazylan kitap - 23

agtaryp,oba-oba aýlanmak hökman däl.Elbetde,praktiki gözlegden peýda gelmese,zelel
gelmez.Ýöne talantly adam dünýä inende öz älemi,öz fantaziýasy bilen bilelikde inýär.
Oňa tebigatyň beren şol dünýäsinden çykmakdan hiç hili utuş bolmaz.“Praktiki” eserleriň
“kabinet”
eserlerinden
asgyn
bolýandygyny
Sowet
döwründe
ýazylan“Sement”,“Düýpliremont”,“Nebitdag” ýaly ýüzlerçe romanyň mysalynda-da
tassyklamak bolar.
Ýazyjynyň öz fantaziýasyndaky ýaly şeýle päk,şeýle ýaramaz,şeýle görmegeý,ýeýle
bigörk,şeýle wepaly,şeýle biwepa gahrymany,şeýle wepaly,şeýle biwepa söýgini,şeýle
ajaýyp,şeýle gorkunç jülgeleri… durmuşda tapmagam mümkin däldir. Şonuň üçinem
özüňde “taýýar duran” materiallarybaşga ýerden gözläp,wagt ýitirmegiňzerurlygy
barmyka? Iň esasy hem okyjyny seniňmaterialy nähili,nireden toplanyň däl-de,gowy
ýazylan eser gyzyklandyrýar.
*
Men geçen ömrümde agyr märekeli kän-kän zallarda oturup,ýazyjylaryň
çykyşlaryny müňlerçe gezek diňländirin.Otuz ýyla basalykly gulluk işim bilen
baglanyşykly bolan onlarça edebi agşamlary geçirmegiň jogapakär guramaçysy
boldum,şeýle agşamlary geçirenýoldaşlaryma kömekleşdim. Şeýlelikde,öňe çykyp söz
sözleýän adamlaryň sahnada özlerini alyp baryşlaryny elin synlamaga mümkinçilik döredi.
Hatda atlary dünýä belli ýazyjylaryňam köpüň öňüne çykanda tolgunmaýanyna gabat
gelmedim diýen ýaly. Daşyndan göräýmäge,hiç zatdan çekinmäýjege meňzeýän alçak
Resul Gamzatowam öňe çykanda,çapady ýaly gyzarýar,geplände gaty tolgunýar. Ol çykyş
etmek üçin sahna tarap ugranda,“Ýa,Allah!” diýip,Taňrydan haraý dileýär.
Aşgabatda Magtymgylynyň 250 ýyllyk ýubileýi geçirilende,ýazyjy Çingiz
Aýtmatow Köşi bagyndaky hökümet rezidensiýasynda “gizlenip”,agşamky etjek dört-bäş
minutlyk çykyşynyň tekstinisagat ýarymlap ýazyp taýýarlyk görendigine özüm şaýat
boldum. Şonda-da ol öz ýazan tekstini tolgunman okamady diýen ýaly.
Emma Baýram Jütdiýew,Gylyç Kulyew,Dawut Kugultinow,Nargylyç Hojageldiýew
zalda Puşkin ýanynyň Tolstoýy bilen,Magtymguly ýanynyň Kerbabaýewi bilen oturan
bolsa-da,tolgunman,gyzarman,aljyraman çykyş edip bilýär.Bu nämäniňnyşanyka?
Artykmaçlykmy? Özüňe ýokary baha bermekmi? Talantmy?
*
20-nji asyra çenli ýaşap geçen ýazyjylar nähili bagtly bolupdyrlar! Ol döwürlerde
telewideniýe,kino bolmany üçin sowatly adamlaryň köpüsine kitap okamakdan başga
güýmenje-de tapylmandyr. Şeýle hem ol mahallar kitap okamak aýratyn ýokary
medeniýetlilik,edeplilik,akyllylyk
hasap
edilipdir.
Häzirki
zamanda
welin,näsaghananyňtelewizorsyz otagyndaýeke özi içi gysyp ýatan näsag ýa-da awtoryň
dost-ýary bolaýmasa,kitaphonam azalypdyr.
243
Telewideniýe diýilýän medeniýetiň duşmany bolup dörän nägehan kitabyň
däl,kinoteatlaryňamaýagyna badak saldy. Köpler gyzykly hem peýdaly kitap okanyndan
özi üçin bir pisselik bähbidi ýok,boş warsakyly telewizion gepleşige seredip wagt
ýitirenini gowy görýär(Özümem institutda okaýarkam,ekzameniň programmasyna girýän
rus romanlarynyň birnäçesini okamaga derek diňe olar boýunça edilen kinolary görmek
bilen çäklenipdim.Şeýlelikde bir roman okamaga gidirjek 10-12 gün wagtymy sagatýarym
bilen çalşyrypdym.)
*
Ýaranjaň adam diňe özüni syýakdan düşürýär. Ýaranjaň şahyr welin,özi bilen
birlikdeýaranjaň däl kärdeşleri tarapyndan döredilen mukaddes poeziýany-da biabraý
edýär.
*
Pesderejedäkieserdiňepesligisebäplizyýanlydälde,çapbolansözegatyynanýansadaokyjydabarbolanpesderejäniň
pesdäldigineynamdöredýändigi üçinzyýanly
*
“Pulumbolsa,mollanymetjitdeoýnardym”
diýen
ýalynakylydöredenhemony
ýitirmängelýäniliň dineak ýürekbilenynanmaýandygynaynansabolar.
*
Gözelligigörmegi,kabuletmegibaşaryp,oňadüşünmegi,ondanlezzetalmagybaşarmaýa
nadamfotoapparat ýalydyr. Fotoapparat görýär,kabul edýär,emma düşünmeýär.
*
Türkmenistanyň
PrezidentiSaparmyratNyýazowbirgezekköpçülige
ýüzlenip:
“Ruhnamany” okaň! “Ruhnamany” okasaňyz,akyllanarsyňyz,saplanarsyňyz” diýdi.
Men ýaşan ömrümde dünýäniň onlarça milletiniň wekili bolan talantl-utalantsyz,agras-u-ýeňlesýüzlerçe ýazyjy bilen duşuşanam bolsam,öz ýazan eserine özi
şeýle ýokary baha berýän awtora ilkinji gezek gabat gelýärin.
Maý,2006.
Ruhugaryplygyduýmakhem ýeňmeküçinemruhubaý bolmaly.
*
Çeper esere bolşundan ýokary baha bermek okyjynyň medeni derejesiniň pesligine
bagly. Eger okyjynyň taýýarlygy pes bolsa,öz pes derejesinden sähel belendräk eser hem
onuň üçin belent bolup görünýär. Ortaça taýýarlykly türkmen okyjysynyň ajaýyp eser
hökmünde kabul edýän romany ýa-da powesti otraça taýýarlykly rus okyjysyndan beýle
bahany alyp bilmez. Türkmen hem rus edebiýatynyň taryhy ösüşi hakda oýlansaň,beýle
ýagdaý kanuna laýyk hadysa. Sebäbi türkmen edebiýatynyň şu günki ýeten derejesine rus
edebiýaty 150-200 ýyl mundan ozal ýetdi.SSSR döwründe biziň käbir eserlerimiziň rus
hem beýleki dillere terjime edilmegine,olarakä halatlarda örän ýokary baha
berilmegineobýektiw ýagdaý diýip düşünmek nädogry. Sebäbi beýle ýagdaý milli
syýasatyň “deňhukuklylyk” nukdaý nazaryndan gelip çykýan emeli kadalara laýyklykda
amala aşyrylýardy.Onuň şeýledigine biziň köpimiz düşünýärdik.Şeýle mysaly men ozalam
gaýtalapdym welin,B. Kerbabaýew,B. Seýtäkow ýaly türkmen edebiýatynda gaty uly
ýazyjy hasap edilýän awtorlarymyzyň derejesindäki rus awtorlarynyň ýüzlerçesi ýekeje
244
kitabynyň çap bolanyny-da görmän dünýäden ötüp gitdiler. Ýeten derejämize özüne
mynasyp däl ýokary baha berilmek biziň ösüş derejämize zyýan ýetirdi. Ýasama öňe
gidişligiň ýasama serpaýyny ýapnak bilen türkmen edebiýatyna “aýy dostlugy” edildi.
Dünýä edebiýatynyň ýeten derejesinden seretseň,türkmen edebiýaty entek
sallançakda ýatan çagajyga meňzeýär. Şol çaganyň akylly-başly adam bolup ýetişmegi
bolsa paýhasly milli syýasata,ösüşiň kanuny şertleriniň talaplaryny agraslyk hemözüňe
tankydy göz bilen çemeleşmek arkaly berjaý etmeklige,boş öwünmek gylygymyzdan
daşlaşmagy başaryşymyza bagly.
*
Russiýanyň uly ýazyjylarynyň biri Konstantin Mihaýlowiç Simonow 1979-njy
ýylyň başynda dermansyz derde sataşdy. Ýazyjylar Soýuzynda özüniň haýsydyr bir
meselesi bilen käte-käte gyssagly görnüp gidýän garaýagyzdan aksaç ýazyjy biziň
gözümiziň öňünde eräp başlady.
1979-njy ýylyň maý aýynyň ilkinji günleriniň biridi. Soýuzyň howlusyndaky
skameýkada tukat halda oturan Resul Gamzatowy gördüm-de,sowlup salamlaşdym.Resul
ozalky Resul däldi,gaty keýpsizdi.Men onuň beýle ýagdaýynyň sebäbini soradym.
—Kostýanyň haly gaty teň. Şonuň ýanyndan geldim…
Resulyň Kostýa diýýäni Konstantin Simonowdy. Gamzatowyň aýtmagyna
görä,Konstantin Mihaýlowiç indiiki hepde bäri juda bir zerurýetlik bolaýmasa,ýanyna
adam goýbermän,telefonyň trubkasyny hem galdyrman,basa oturup işleýärmişin.
Şahyryň beýle sözlerinden soň:
—Saglygy gaty pes bolsa,nädip işleýärkä?—diýenimem duýman galdym.
—Ol şeýle adam-da—diýip,Resul agras jogap gaýtardy. —Onuň banketlere
gatnaşyşynam sen bilýäň ahyryn…
SSSR Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň Sekretariaty baýramçylykmy,awtorlyk
agşamymy ýa-da daşary ýurtlardan gelen ýazyjylar delegasiýasynyň hormatyna gündegünaşa diýen ýaly banket guraýardy. Konstantin Simonowam Prawleniýäniň sekretary
hem abraýly ýazyjy bolany sebäpli,şol banketlere hökman çagyrylýardy. Ol
hemmeçakylyga gelmese-de,käbir banketde görünýärdi.Görünse-de,söz sözlemek
zerurýetligi çykanda,ilden öňürti birki agyz gepläp,derrewem,duýdansyz ýitip gidýärdi.Ol
käbirleri ýaly saçak başynda wagtyny geçirýänlerden däldi. Ol öz döredijilik işini ähli
zatdan ileri tutýardy.
Şol gezek Resul Gamzatowyň maňa gürrüň bermegine görä,Konstantin Simonowyň
keselini Ýewropa ýurtlarynyň birinde (Resul Şweýsariýa diýen bolsa gerek) operasiýa
etmek mümkinçiligi bar eken. SSKP MK-nyň medisina meselesine garaýan bölüminiň
müdiri TrapeznikowSimonowyň öýüne baryp,hut L. I.Brežnewiň adyndan ýazyjynyň
özüne hiç hili harç-harajat çekdirmän,ony Şweýsariýa ibermelidiýen netijä gelnendigini
aýdýar. Şonda K. M. SimonowTrapeznikowa şeýle diýip ýüzlenýär.
—Siz ähli ýagdaýy ölçerip-doküp,meniň ýanyma gelensiňiz. Gizlemäň-de,göniňizi
aýdyň.Şol operasiýadan soň men näçe wagt ýaşap bilerin?
Ýokardan gelen adam hiç zady ýaşyrman jogap gaýtarýar.
—Eger operasiýa şowly geçse,ömrüňiziňýylýaryma çenli uzamagy mümkin.
245
Saglygyna gözegçilik edýän uly dokrorlar bilen ozal aç-açan gürleşen ýazyjy,öz
ýagdaýyndan kemsiz habarly bolansoň,merkezden gelen adamyň teklibini ret edýär.
Sebäbi moskwaly doktorlar oňa ýene dört aý töweregi ýaşamakýagdaýynyň bardygyny
ozal aýdan ekenler.Ýazyjy şol dört aýyň dowamyndaköp tomluk ýygyndysyny öz eli bilen
toplap gitmegi maksat edinipdir.
Daşary ýurda gidip,wagt baryny ýitirip ýörmek islemedik K. Simonow,ýylýaryma
çenli uzaljagy-da entek näbelli ömri tomluklaryny taýynlamak bilen çalyşmaly edipdir.
Elbetde,beýle ädimi her öňýeten ýazyjynyň ädip bilmejegi belli zat. Beýle ädimi ätmek
üçin öz ýazyjylyk senediňi janyňdanam has eý görmeli.
Dogrudanam,Resul Gamzatowyň beren şol gürrüňinden dört aý töweregi wagt
geçensoň,ýagny 1979-njy ýylyň 28-nji awgustynda K. M. Simonow dünýäden ötdi.
Öz edip giden wesýetine laýyklykdaMoskwanyň “Nowodewiçýe” diýen belent
mertebeli şahslaryň jaýlanýan gonamçylygynda jaýlanmaga derekjesedi oda
ýakylyp,külüni hem Belarussiýanyň tokaýlarynyň birinde,Watançylyk urşunyň başlanaýan
günlerindefaşistler bilen çaknyşykdapolkdaş ýoldaşlarynyň wepat bolan ýerinde meýdana
sepelediler.
1980.Staraýa Ruza.
Garaşylmadyk ýerden gelen pajygaly ölüm kä halatda şahyr üçin ullakan
propaganda öwrülýär. Şeýle ölüm okyjynyňşahyryň döredijiligine bolan ünsüni
güýçlendirýär,onuň biografiýasyna,eserlerine tankydy nazar bilen garamagyň derejesini
peseldýär. Şeýlelikde,ol şahyr talant babatda özi bilen deňeçerräk galamdaşlaryndan
birden öňe saýlanýar ötägidýär. Dörän şol “ýumşaklyk” netijesindeberilýän emeli baha-da
okyjylar köpçüliginiň aňyna ornap,adaty şahyryň eserleri uzak ýyllaryň dowamynda
ýörgünli bolýar.
*
“Edebiýat we sungat” gazýeti şu gün Atamyrat Atabaýewiň biziň “tantalaly”
syýasatymyza igenýän goşgularyny çap edipdir.Eger redaktor T. Jürdekowşol goşgularyň
hakyky manysyna üns beren bolsa (okaman geçiren bolmagy-da ahmaldyr) olary eger-eger
çap etmezdi.
Goşgular toplumyndan birini mysal getireýin.
Hemmeler ýazýan mahaly,
Okaýan adam bolmaýar.
Hemmäň aýdym aýdýan wagty,
Diňleýän adam bolmaýar.
Hemmeleň tans edýän çagy,
Işleýän adam bolmaýar.
Köplük bilen ýagşy-ýaman
Her hili iş edilse-de,
Geňleýän adam bolmaýar.
16 maý1997.
246
Hudaýberdi Diwangulyýewe gabat geldim. A. Atabaýewiň goşgulary barada ol
ikimiziň pikirimiz deň geldi. Diwangulyýew tejribeli redaktor bolansoň: “Goşgular örän
gowy. Ýöne özüm-ä ol gowy goşgularygazýetimde çap edip bilmezdim” diýdi.
18 maý 1997.
Gurluşygynyň
bahasy
2,5
milliarddollarabarabarboljakulytutum—
türkmengazynyOwganystanyň
üstibilenPäkistana
ýetirmekmeselesinedünýä
ykysadyýetiniň ösüşproblemalaryny öwrenýänHalkarainstitutynyň PrezidentiAlakGhoş
“Howplyhemgülkünç” diýipbahaberdi. Ol gurluşygy amala aşyrmaly Argentinanyň
“Bridas” kompaniýasynyň wekili bolsa “Biz şol gurluşygyň üsti bilen gazanç etmekçi.
Bizi başga mesele gyzyklandyrmaýar” diýdi (“Prawda” gazýeti,8-nji mart,1997).
Ýagdaýdan baş çykaryp bilýän hünärmenler gurluşyga şeýle baha berýän
bolsalar,“Gaýa ýok,gopuz ýok” ýerden biziň ol barada heşelle kakmagymyz gülkünjräk
bolmaýarmyka?
20. 05. 97.
Şu gün Prezident Nyýazow Magtymguly Pyragynyň:
“Türkmenler (?—A. T.) bir ýere baglasa bili,
Gurudar Gulzumy,derýaýy Nili.
Teke,ýomut,gökleň,ýazyr,alili,
Bir
döwlete
gulluk
etsek
bäşimiz”—diýen,okuw
kitaplarynaçenligirensetirlerine “saryk” we “ärsary” sözüni hem goşmaklygy teklip etdi.
Ol nähili düşnüksiz hem geň teklip? Esere goşmaly etsek,türkmeniňtiretaýpalarynyň hemmesiniňem adyny goşup bolar. Ýöne dünýäden öten awtoryň goşgusyna
özüňçe setir girizmek medeniýetsizlik hem ähli ýurtlarda,şol sanda bizde-de kabul edilen
kanyny bozmak bolýar ahyryn.
Şol eserini ýazan mahaly ärsarylaryň,saryklaryň hem gaýraky ýomutlaryň
Hywanyň,Buharanyň raýatydygyny,ýagny olaryň eýýäm “bir döwlete gulluk” edip
ýörendiklerini bilýän,dünýäden hem öz ilinden habarly Magtymguly ol tireleri goşgusynda
ýörite sanamaýar.Şahyrhiç kime“gullyk etmeýän”,mydama goňşy Eýran bilen çaknyşyp
ýören serhetýaka türkmen taýpalarynyň gürrüňini edýär ahyryn.
Şeýlelikde,Magtymgulynyň sowatly goşgusyna sowatsyz düzediş girizmek taryhy
ýoýmaklyga ,şol döwrüň syýasatyny bilmeýändigiňi tekrarlamaga,galyberse-de,şahyry
hem täze düzedişe gol çekip “tassyklanlary” bisowat edip görkezmeklige ýetilýär.
Biçäre Magtymguly!
Ozal-a ony boş setir samraýan käbirbisowat bagşylar bilen sowatly filosof Gylyç
Mülliýew oýnady.Indi hem ony döwlet derejesinde masgaralaýarys,diýmedigini
diýdirýäris,dürsüni ters edip görkezýäris
19. 05. 97.
GALMADY
(Ýazyjy Orazguly Annaýewe ýazylan degişme.)
Sözüm olmasa-da, birdem sözläýin,
247
Ýakyn tutunara ýadam galmady.
Ýoda ýitdi,ýoly kaýdan gözläýin,
Barçany gam basdy,şadam galmady.
Aýak asta düşdi ile belliler,
Merdedöndi ýaranjaňlar,pullular.
Sapar Öre,Jütdi,Jürdek,Gullalar...
Olardan sypmaga “hodam” galmady.
Ne sebäpge ykbal bizge keç olar,
Haýa gitdi,desmalçydyr niçeler.
Namartlady “Agrar”, “Myrryh”, “Gojalar”,
Olaň gursagynda ödem galmady.
Neýlerem,tersinden öwüsdi ýeller,
Gapyldy göreçler,lal oldy tiller.
Ýaýnady lolular, “Urkaçy piller”,
Mertligiň nyşany “zadam” galmady.
Ykbal bizni ne nesibä süýredi,
Mert kişileň syrtyn ýapa diredi.
Gawun gurçuklady,garpyz çüýredi,
Mala berer ýaly kädem galmady.
Magtymguly,söz manysyn çuň eýle,
Içiň gyssa, saza ýapyş—heň eýle.
Orazguly,mahal-mahal jaň eýle,
Salamlaşar ýaly adam galmady.
1999.
1972-nji ýylyň kapas tomsunda Berdi Kerbabaýewiň Moskwaşäheriniň “Moskwa”
myhmanhanasyndaky otagynda gök çaý içip otyrdyk.Birden ýaşulynyň özi gök çaý hem
umuman çaý hakda gep açdy welin,men oňa:
—Özünde bitmeýän haryda türkmenler nädip beýle derejede uýgunlaşyp gitdilerkä?
—diýen sowal berdim.
Elindäki käsesini esli salym oýnap oturan B. Kerbabaýew çalaja ýylgyryp gepledi.
—Taryh jümmüşine aralaşsaň-a,türkmen çaýaaňyrdan belet däl ýaly. Çaý biz ile
geçen asyryň başlarynda dagy düşen bolaýmasa…
Soňra Berdi aga şeýle wakany gürrüň berdi.Geçen asyryň birinji
ýarymyndatürkmenler geçip barýan bir söwda kerwenini talapdyrlar. ŞondaBerdi
Kerbabaýewiň garry atasyna olja hökmünde bir sandyk ýetipdir. Oba getirlen sandygy
açyp görseler,içindehaýsydyr bir ösümligiň tohumuna ýa-dagara ýandagyň pürüne
meňzeşbir zat barmyşyn. Hiç kim onuň nämedigini bilmändir.Ahyr köpi gören ýaşulularyň
biri oljany çaý diýilýän zat bolsa gerek diýip çaklapdyr. Çaklanylsa-da,çaýyň niçiksi
248
taýýarlanýandygyny bilmändirler.Ahyr sandykdaky çaýyň hemmesini bir uly gazana
gapgaryp,üstüne suw guýupdyrlar-da,esli wagt gaýnadypdyrlar. Soňam,toşaba
meňzeşajymtyk suwuklygy çemçe bilen dadyp görüpdirler.
—Atam şuny-haaýdardy—diýip,Berdiagaloh-lohgülüpgoýberdi.
Çaýyň
türkmentopragynanäwagtaralaşandygybellidäl.
Ýöneonuň
Ýewropa
ýurtlarynailkinjigezek
1610-njy
ýyllardaGollandiýanyň“Ost-Indiskoý”
kompaniýasytarapyndangetirilendiginiwelintaryhymateriallaryň birindeokandygymmeniň
ýadymdagalypdyr.
1991.
Fransuz,nemes,iňlis,rusokyjysy ýalyedebiýatyň beýikmekdebinigeçenokyjy üçineser
ýazýan ýazyjynyň ýagdaýymongol,owgan,türkmenokyjysy üçineser ýazýan ýazyjynyň
ýagdaýyndanjudaagyrdyr öýdüp çaklaýaryn.Çünki medeniýeti ýokary uly mekdep geçen
okyjynyň göwnünden turar ýaly eser ýazmak üçin özüňden öň geçen ýazyjylaryň
derejesine aralaşmaly bolar. Ol hem aňsat iş däl.
1989.
Şu gün köçede Mollanepes teatrynyň artistleriniň birine gabat geldim. Ol maňa
teatryň ýolbaşçylarynyň biri bolup işleýän,gaty bigörk hem dawaçy artist aýalyň stolunyň
üstünde haýsy-da bolsa birgaragolyňşeýle rubagy ýazyp goýandygyny aýtdy:
Aslyň aždarhamy,ýuha ýa aýy?
Nejisligiň çykýar gün geçdik saýy.
Bendäm diýip senem döreden bolsa,
Ýürekli bilmeli beýik Hudaýy.
17. apr. 1993.
Okasymamgelenok,ýazasymam.Telewizoryň
türkmenprogrammalarynyaçsaňam,gaharyňgelýär.
Şol
köne
heň
—
öwünmek,paňkarmak,dünýäde iň talantly halk bolan beýik türkmeni taryplamak… Ýa-da
meniň garry enemdenem garry aýallar ýaş gelinleriň geýýän eşiklerini geýip tans (ol
tansam däl) edişip ýörler.
Biz özilimizigeçenasyrlaryň haýsynaeltmekisleýärkäk?
23. 05. 97.
Nirä barsaň,Magtymgulynyň goşgusyna “düzediş” girizilmeginiň telekdigi barada
gürrüň edýärler. Şu gün Kaýum Taňrygulyýewiň gelniniň hudaýýolusynda-da şol hakda
gep açyldy.Atamyrat Atabaýew düýn Ministler Kabinetiniň başlygynyň orunbasary O.
Aýdogdyýewiň huzurynda alymlaryň,ýazyjylaryň üýşüp maslahat edendigini,özüniň bolsa
şol “düzedişe” aýak depip garşy çykandygyny aýtdy.Nazar Gyllaýew hem şol
maslahatda“özgertmäniň” ylmy taýdangaty nädogrudygyny düşündirendigini ýatlady.
Emma huzura çagyrylanlaryň hemmesii (şol sanda A. Atabaýew bilen N. Gullaýewem)
üýtgetmä razy bolup gol çekipdirler.
“Düzedişi”
goldaýandygyňytassyklapresmidokumendegoluňyçekipgaýdanyňdansoň,märekä
gelip
“agzyňdaaş gatyklamak” nämä gerekkä?
23. 05. 97.
249
ÝAT OLUP BARÝAR
(AşyrMämiliýeweiberilendegişme)
Bradarlar,arzy-halymsoraňlar,
Şatolmas üflisler şatolupbarýar.
Matam tutup,gam donuga giriňler,
Wagtyhoşluk ornun zuht alyp barýar.
Başym çykmaz,näme beýle hal oldy,
Namartlyg-a – mertlik,mertlik mal oldy .
Zaglar tile gelmiş,bilbil lal oldy,
Namys-ar ornuny zat alyp barýar.
Kim şahyr hatyny,obasy bilen,
Özüni bilgen ýok tobasy bilen.
Kimseler Enesi—Käbesi bilen,
Arzy Mätkerimler bat alyp barýar.
Söz köşgün aparmyş Saparjan Öre,
Taňrydan,çiltenden ýok oňa çäre.
Dadymyz ýetişsin ol Durdy Kara,
Joşgunlar ýürekde mat olup barýar.
Bilmen hanja ýörir bu çarhy pelek,
Tersaňky dürs oldy,dürsaňky telek.
Kaýda Durdumyrat ogly Öwelek!
Akyl ýitip,akmak at alyp barýar.
Magtymguly aýdar golum hamaly,
Kimse batdy,kimse ýüzdi gämili.
Kyýamatlyk aşnam Aşyr Mämili,
Ol-da asta-seýkin ýat olup barýar.
--------------1.
Zuht—göwnüçökgünlik.
2.
Hama –galam.
17. 05. 97.
ÝazyjyH.özkakasynyň
gumdagoýunbakyp
ýörensada,sowatsyz
çopandygynagaramazdan,1937-nji
ýylda“zalymbolşewikler”
tarapyndanrepressiýadüşürilendigibaradahälimi-şindigepaçýar.
Hatdaolgazýetsahypalarynda-da şolbaradabirkigezek çykyş etdi. Ol özüniSSSRdöwrüniň
250
bikanunçylygynyň
pidasyedipgörkezmäge
çalyşýar.
(Ýöneonuň
şeýlegepiSSSRdargandansoň tapandygynyhemnygtapgeçmekgerek.).
BirgezekH-nyň kakasynygowytananobadaşy şeýlediýdi.
—Onuň
kakasy
çopançylykedýärdi.
Özidebisowadambolsa,ogurlyketmägegezekgelendewelingatysowatlydy.Ol
1937-nji
ýyldasaryjagoýunlarynyň 200 kg.ýüňüniogurlap,çägä gömüpgoýýar. Onuňam üstiaçyldyda,Göreldesudedildi.Hakykat şondanybarat.
Hawa-da,ol ýyllar 200 däl,2 kg.ýüň ogurlasaňam,gözenegiň aňyrsynasalýardylar.
Ýöneepeý-epeý
adamlaryň
1937-de
özajalyna
ölenatalaryny-darepressiýanyň
pidasyedipgörkezmekden özleri üçinbähbitaramaklary örännamartlykbolýar.
993.
Ýene-debir
ýokarkaneňzeş
namartlyk:
SSSRdöwrüniň
köp-köpordenmedalyny,ýokarybaýraklarynyalyp,olaryň
nyşanlarynyhöwesbilendöşündedakynan,Moskwanyň
kömegibilen
özkitaplarynydürlidillerde çykardan,“ÝaşasynbeýikWatanymyzSSSR!” diýipgygyran
ýazyjylaryň käbiribugünagzynyň ýetişdiginden: “SSSRbiz üçintürmedi. Orslar 7O
ýyllapbiziň ganymyzysordy” diýip,gözýaş dökýär.
Dogry,SSSRdöwründe-dehemmezatgülala-güllükdidiýsek
ýalňyşarys.Dokuzydolysistema ýok. Ýönehakykatydogryaýtman,agyp-dönüpdurmaklygam
“dokuzydolulyk” däl. .
1995.
“Edebiýathemsungathalkköpçüliginiň
aňynadüýplitäsiredýär”diýenkesgitlemä
ynanasymgelenok.
Asyrlarboýy
“haýryoňlap,şerigeňläp”
(ItalmazNury)
gelenmillionlarçaedebiýatwesungateserleri,adamaňynatäsiredýänbolsa,bumahala
çenlidünýä
düzelerdiahyryn.
Näçe
ýazylsa-da,näçedüşündirilsedeogrulygam,ýalançylygam,ýaramazçylygam,gaýtam,barhagüýjeýär.
“Ondanäme
üçinedebiýatokalýar,sungateseritomaşaçysyzdäl?”diýenkanunysowal
ýüze
çykýar?
Oňajogaptapmakkyndäl.Okyjygyzyklysýužete,täsinwakalara
ünsbermegihalaýar,wagtgeçirmek,lezzetalmakbilenterbiýeleýjirolbolsabaşga-başgazatlar.
1996.
Herbiradamyň dogulmagynyň tötänligebaglybolşy ýaly,ykbalynyň çüwüpçüwmezligi-detötänligebagly.
Birpäkadambaşgabirpäkdäladamynyň
edenmüň
günäsiniňbirinitötändengaýtalanysebäplitutuş
ömrünitürmedegeçirmelibolýar,iliň,maşgalasynyň
gözündendüşýär.
Emma
şolmüňläpgünäeden,döwleteummasyzhyýanatedenadambolsatutuş
ömrünieşretde
ýaşap,iliň hormatynamynasypbolýar.Şeýle adam “aklar” gelse-de,“gyzyllar” gelsede,belent derejede ýaşaýar.
1996.
Ýurduň ideologiýasyhaýsydyrbir ýa-dabirnäçemeselä diňe özisleýännukdaý
nazarybilengaralmagynytalapedýänbolsa,şoltalapygoldamaýaneserlerihem
çapedilmeýänbolsa,awtorlaryzarlanýanbolsa,köňpülikde şolawtorlara,olaryň eserlerine
ýokarlandyrylangyzyklanmadöredýär. Ýurduň baş syýasatyny goldamaýan eser örän
251
gowşagam bolsa,ürç edilip okalýar,ony ýok ýerden ele salmagyň aladasy edilýär.Netijede
ol eser özüne asla mynasyp däl ýokary baha alýar.Munuň şeýledigini rus edebiýatyndaky
“Dokror Žiwago”,“Arhipelag GULAG”,“Rakowyý korpus”ýaly onlarça romanyň,türkmen
edebiýatynda
hemşahyra
Annasoltan
Kekilowanyň,Çary
Ýalkanyň
döredijiliginiňmysalynda tassyklap bolar.Muny men hut öz mysalymda-da gördüm.
“Gowşut han” ady bilen taryhy roman ýazan döwrümde (ilkinji warianty 1964-66-njy
ýyllara degişli) .Sowet ideologiýasyhan-begleriň,işan-mollalaryň,baýlaryň obrazyny
položitel edip görkezmäge ýol bermeýärdi. Men şol gadaganlygyň garşysyna gidendigim
sebäpli roman entek çap bolmanka özüne okyjy toplap başlady. Ol 30000tiraž bilen iki
gezek çap edilse-de (kitabyň onça tiraž bilen derrew iki gezek çap bolmagy bizde seýrek
bolýan hadysa),her gezegem sanlyja günde satylyp gutardy. Ýogsam (beýle köne materialy
nirelerden tapyp ýörenlerini Hudaý bilsin welin),kitabyň birinji neşiri bu döwürlerde gabat
gelmeýän,samany çykyp ýatan sary kagyza çap edildi.Üstesine-de,çüýrän ýüplük bilen
tikileni üçingatyny iki gezek açsaň,sahypalar pytrap gidýärdi. Oňa garamazdan,ömür kitap
okamaýan adamlaram ozal “gadagan edileni” üçin ony satyn alypdyrlar.
Okyjyda
çepereserhökmündebeýlegyzyklanmadöretmägeaslamynasypdälmeniň
şolkitabymedil
şumahal,han-begleriň,işan-mollalaryň,baýlaryň
döwletsyýasatytarapyndangoldanylýanmahaly ýazylanbolsanäderdi? Meniň pikirimçe,ozal
talap edilen 60000 ekzemplýar tiražyň üçden biri hem gerek bolmazdy.
Gizlinsaklanýan
ýa-dagadaganedilenzada
ýokarlandyrylanhöwes,islegdöreýär.
Özüne hiç hili bähbit bolmajagyny öňünden bilýänem bolsa,adam şol gizlinligiň syryny
açmak isleýär. Näme üçin gizlin saklanýar? Näme üçin gadagan edilýär? Onuň emmasy
mäme? Şu sowallar adama ynjalyk bermeýär.
MenRussiýadasoňky
ýyllardabolupgeçýänsyýasyhemykdysady
özgermelerbilengyzyklanýaryn. Ol hem meniň ýokarda gelen netijämiň dogrudygyny
tassyklaýar. Russiýada häzir demokratiýa pajarlaýar: söz azatlygy,çap azatlygy
rowaçlanýar. Hatda ýurduň Prezidentini masgara edip tankytlaýan ýa-da onuň durmuşa
çykan gyzynyň öz kanuny ärinden başga kim bilen “ham-şamdygyny” açyk beýan edýän
materiallary-da islendik gazýetde çap edýärler. Onuň üçin hiç kim yzarlanmaýaram,sud
jogapkärçiligine-de çekilmeýär,ýanalmaýaram. . Gepiň keltesi,Russiýada döwletiň harby
syryny paş edýänçakdan çökder iş bolaýmasa,“gadagan” tema ýok diýen ýaly. Hut şonuň
üçinem häzir ol ýurtda edebiýata,çap sözüne gyzyklanma kem-kemden peselýär.Netijede
bozgaklyga,banditlige gatnaşmaga gyzyklanma güýjeýär.
Üstesine,indiedebidöredijilik özüniň öňki“eklenç çeşmesidigini-de”ýitiripbarýar.
Şonuň üçinem mundan buýana ozalky ýazylýan orta hilli eserlere derek,aç bolsada,ýazman oturup bilmejek az sanly hakyky talantyň gowy hilli eseri hem düýpden
talantsyz “pulmesiniň” şöhrat üçin ýazan pes hilli eseri dörese gerek.
Beýlediýmekbilen,mensözazatlygyny,demokratiýanyedebiýatyň,sungatyň
duşmanyhasaplajakbolmaýaryn-da,demokratiýadoly
ýolberýän
ýurtdaçakdanaşagowyeserdöredäýmeseň,tema “täjirligi” bilenokyjynyyzyňadüşürmegiň
kyndygynynygtamakçybolýaryn. Şeýlelikdedemokratiýa,sözüň dolymanysyndakyhakyky
çepereserdöretmeklige-de ýardamedipbiljek şerte öwrüler
26. 05. 97.
252
Şugün,häzirlikçe
“ýaşamagyny”
dowamedýänTürkmenistan
Ýazyjylarprawleniýesiniň birinjisekretaryAtamyratAtabaýewegabatgeldim. Ol KGB-niň
Ýazyjylar Birleşigine gözegçilik edýänişgäriniň “A. Taganyň “Ganly syýahat”
romanynyçap etmegiň meselesini Prezident derejesinde goýup görmegi” maslahat
berendigini aýtdy.Boş gürrüň. Atamyradyň nobatdaky tilki sapalagy. Atamyrat ol romanyň
çap bolmagynyň tarapdary bolýan bolsa,ol barada maslahaty KGB-niň wekili däl-de
Ýazyjylar Birleşiginiň birinji sekretary hökmünde özibaşlamaly ahyryn. Bu ýerde başga
gep bolan bolmagy mümkin. KGB-niň wekili A. Taganyň öz romanyny daşary ýurtlara
hödürlejek bolýandygyny ýa-da däldigini barlamak meýli bilen ol barada gep açandyr
27. 05. 95.
ÝazyjylarBirleşiginiňişgärijaň
edip,meniň
AýatollaHomeýniniň
mazarynazyýaratagitmekmeýlimiň bardygyny ýa-da ýokdugynysorady. Men oňa Eýran
diýilýän ýurtda heniz bolup görmändigimi aýdyp,gitmäge razylyk berdim.
Agşamlyk şol ýoldaş ýenejaň etdi.“Ýokary”A. TaganyEýrana gitmeli delegasiýanyň
düzümine goşmagy “maslahat bermändir”.Onuň “ýokary” diýýäni-de Ministrler
Kabinetiniň bölüm müdiri Öwezdurdy Nepesow bolup çykdy.
20. 05. 97.
Diwandaarkan
ýatyp,adamyň
dogluşyndantä
ölümine
çenliaralykdaky
ýolyyzarlaýaryn.
Adammanybilmez
çagabolupdogulýar,manadüşýär,ulalýar,garraýar,köpleremaňly,ölýändiginedüşünip
ölýär.Tebigat näme üçin şeýdipdir?Näme üçin tersine edäýmändir?
Adamsegsenmi,togsanmy (tebigatnäçe ömürkesgitlänbolsa) ýaşyndakadünýä inýär.
Gitdikçe,ýaşadygyça ýaşarýar,ýigitligine,çagalygyna gelýär. Ahyram ümbilmez bäbege
öwrülýär.
Ýaşaýşyň,ömrüň,ölümiň
nämedigine-de
düşünmän,akyl
ýetirmän
ümbilmezligine ölüp gidýär. Şeýle bolsa adam utardy.Şeýtmäge tebigatda güýç bardyr
ahyryn.
16. 02. 92.
Ýaşaýyşderejesiniň judapesdiginedüşünmeýän,nähilikynçylygambolsa,“edenne
şükür” kylyp ýören,halynygowulandyrmagyň pikirini,aladasynyetmekhyýalynda
ýokilatly ýurdaher öňýetenakmagamarkaýyn ýolbaşçylykedipbiler
*
Görnüpduran
ýalanyakyllylaradaynandyrypbilýänkezzabaakyllylaramoýnamagybaşarýandygy
üçinartykmaçadamhökmündehormatgoýmalymy?
*
*
Häzirkidöwürde ýolbaşçywezipedeişleýänadamlaryň ogurlyketmeginibarybirkökidamarybilen ýokedipbolmaýar. Şonuň üçinem gaty çökder iş edäýmese,köne ogry
ýolbaşçylary wezipesinden boşatmaly däl. Sebäbi onuň ýerine,barybir,ogry adamyny
gözläp tapýarlar. Ol hem köne ýolbaşçynyňeden hereketlerini hökman gaýtalaýar.
Netijede,ogurlyk,çykdajy ikinji gezek başlanýar.
*
253
Biziň
PrezidetimiziňedýänhereketlerikäbirPrezidentleriň
göwnündenturmaýanbolarly.”Komsomolskaýaprawda” gazýetiniň 1997-nji ýylyň 20njimaýyndakysanyndaGazagystanyň
PrezidentiN.
A.Nazarbaýewiň
interwýusy
çapedilipdir. Žurnalistiň: “Siz öz şahsyýet kultuňyz barada näme aýdyp bilersiňiz?” diýen
sowalynaN. Nazarbaýew şeýle jogap gaýtarýar: “Adymy köçä dakmagymy,suratymy pula
geçirmegimi,Halk Gahrymany adyny almagymy maňa maslahat berýän adam kän.
Özümem gündogarly bolamsoň,mende-de mekirlik bar. Men beýle zada ýol
bermerin,özümi oýnatmaryn. Onsoňam,men ýap-ýaňy Türkmenistana gidip geldim
ahyryn…”
1997.
“Ýer
şarynyň
haýsybirkünjegine,haýsydyrbirtanymaladamynyň
öýünebarsaň,türkmen
şahyryAnnaKowusowyň
öý
eýesineawtorlyk
ýazgybilensowgatedenkitabynahökmangabatgelersiň”
diýip,AnnaKowusowbileninstitutdabirkursdaokanResulGamzatowdegişýär.Gamzatowyň
bu gepi gatybir degişme-de däl.Birinjiden-ä,Anna Kowusowyň şahyrlygy gowşagragam
bolsa,adamçylygy gowy. Ol alçak,açyk,meýlishalar. Iň esasam,olgep-gybat bilendäl.Seni
başga birine,başga birini saňa ýamanlamaýar. Özi-de ol,biri bilen çala tanyşsa,dost-dogan
bolýar ötägidýär. A. Kowusow türkmeniň “bir gören –tanyş,iki gören—garyndaş” diýen
gepniniýerde ýatyrmaýar. Onda çekinjeňlikden,ýygralykdan nam-nyşan ýok. Ol telim
ýyllap iň bir gelim-gidimli edara —Türkmenistanyň daşary ýurtlar bilen gatnaşyk edýän
jemgyýetine ýolbaşçylyk etdi. Şonda ol Türkmenistana dünýäniň çar künjünden gelýän
belent mertebeli adamlar bilen tanyşdy hem olara özüniň goşgy kitaplaryny sowgat berdi.
Şonlukda,“Daşary ýurtlarda Türkmenistany tanamaýarlar,Garagum bilen Anna Kowusowy
tanaýarlar” diýen degişme-de döredi.
Ýetmişinji
ýyllardaEýranyň