Latin

Kyrk ýylda ýazylan kitap - 26

Total number of words is 3090
Total number of unique words is 2091
27.0 of words are in the 2000 most common words
36.6 of words are in the 5000 most common words
42.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
dünýä”ady bilen ýazylmaly kitabyma material tapyşmaga,türmelere aýlamaga wada berdi.
Göreris. Bol material ýygnanyň bilenem eser döräbermeýär.
15. 01. 98.
“Bizdenamartadamyň sanykän” diýenpikirbilenkäbirleriylalaşmajakbolýarlar. Şol
çaklama ynanmak bilen ýalňyşýan bolsam,men öz ýalňyşymy begene—begene boýun
alardym. Emma,gynandyrýan ýeri,şol ýakymsyz kesgitlemäniň dogrudygyny durmuş
hälimi-şindi tassyklap barýar.
Düýn-öňňunTürkmenistanMinistrlerkabinetiniň
medeniýetbölüminiň
müdiri
ÖwezdurdyNepesowywezipesindenboşadyp,Magtymgulyadyndakyuniwersitetemugallyme
dipişebelläpdirler.Göräýmäge,bu ýerde gybata,“hyşy-wyşa” sebäp bolar ýaly ýapyşalga-da
ýok. Öwezdurdy Nepesow bir işden başga bir işe geçipdir. Belli bir iş orny hiç kime-de
baky berilmeýär.
Men Öwezdurdy Nepesowy ýakyndan tanamaýaryn. Çakyma görä,onuň
gedemräk,özüne ýokarrak baha berýän adam bolmagy mümkin. Ol ylymlaryň
doktory,professor,Türkmenistanyň halk ýazyjysy(Älhepus,haýsy gapyny açsaň,jaýyň
içinde birlän-ikilän halk ýazyjysy ýa-da professor bar!).Men onuň iki
romanynyokadym.Meniň baha kesişime görä,onuň döredijiliginiň derejesi häzirki türkmen
prozasynyň derejesinden asla pes däl. Fantazyýasy güýçli,sagdyn,ýerbe-ýer,dilioňat
bilýär,dartgynly sýužet gurmagy başarýar,original obraz döredýär. Ýöne onuň prozasyna
bir talapgär redaktor ýetmeýän ýaly,- “kakyşdyraýmaly”ýerleri bar. Şeýle ýazyjy hem
alym (Men onyň alymlyk derejesi hakda hiç zat aýdyp biljek däl: ylmy kitaplaryny
okamok,leksiýasyny diňlemek miýýesser edenok) bir işden başga bir işe geçipdir. Onuň
279
Watan öňünde etmişi,ýoldaşlaryna eden hyýanaty ýok ýaly. Ýolda-yzda tanyş-bilişlerine
gabat gelse,içgin salamlaşýar,hal-ahwal soraşýar.
Emmahutdüýn
Ö.
Nepesowbilenozalsaçaklygatnaşan,olbaradagazýetlere
öwgülimakalalar ýazanH. D.hemG.Ş.diýengalamdaşlarymasataşdym. Olaryň ikisi-de Ö.
Nepesowyň belent derejeden pes derejä düşürilmegine begenýän ýaly bolup gürrüň etdi.
Biri-hä: “Öwezdurdyny uniwersitetdenem erte-birigün kakýalar” diýdi. Men oňa: “Sen
ertir uly bir roman ýazmak niýeti bilen öz peýwagtyňa arza ýazyp,wezipäňi taşlasaň,iň
ýakyn ýoldaşlaryň biri-de “Işinden pyzypdyrlar” diýip gürrüň ýaýratsa,özüň nähili
görersiň?” diýen sowal berdim. Ol gaharlanjak boldy.Men “Atylan ok daşdan gaýtmaz”
etdim—oňa hut iki ýyl mundan ozal Ö. Nepesowy arşa çykaryp gaýzýete makala
ýazandygyny ýatlatdym. Emma ol şonda-daşu mahal ýalňyşýandygyny boýun almady.
Redaksiýadan
çykypgaýdanymda,menadamgatnaşyklary,adamlaryň
mertliknamartlygybaradaoýlandym. Şonda men Moskwada işleýärkäm,TKPMK- nyň sekretary
Çary Ataýewiň özümi işden boşatmak teklibi bilen edaramyň başlygyna ýazan resmi
hatyny ýatladym. (Ol hatyň mazmynyny şu gündeligiň öňdäki sahypalarynda getiripdim)
Ýoldaş Ataýewiň hatynyň SSSR Ýazyjylar soýuzyna gowşan gününiň hut ertirisoýuzyň
partiýa guramasynyň 10-12 adamdan ybarat aktiw agzalary partbýuronyň otagyna
ýygnanyp,entek hatdaky edilýän teklibiň kanagatlandyryljagy belli hem dälkä,maslahat
geçirdiler. Geň zat,olar kompartiýanyň agzasy däl A. Tagany goramak üçin ýygnandylar.
Özleri-de,edaranyň başlygy Türkmenistan Kompartiýasynyň MK-nyň öňünde,bardygeldi,dyza çökägede,Ç. Ataýewiň haýyşyny kanagatlandyrmakçy bolaýsa,meniň arkamda
dag ýaly bolup durmaklygy wadalaşdylar. Bu ýerde ýene bir bellemeli zat bar. Ol hem şol
ýygnaga gatnaşan kommunistleriň hiç biri bilenem men “saçakly gatnaşmaýardym”,salamhelik alyşmakdan gaýry ýakynlyk hem ýokdy. Hut şoňa çalymdaş ýagdaý men Moskwada
işlän döwrümde ýene iki sany kärdeşim bilenem boldy. Kommunistler-u partiýada däller
olary hem gala bolup goradylar. Bizde bolsa (Öwezdurdy Nepesowyň mysalyna
ýüzlenseňem) adamlar öz tirkeşip ýören ýoldaşlarynyňambaşyna iş düşende,goramaga
derek,ýakymsyz gürrüňini etmäge döwtalap ýaly.
26. 01. 98.
Ýokarky mysala ýene bir goşmaça ýatlama. Haýsy ýylda bolandygy anyk ýadyma
düşenok welin,Türkmenistanyň Edebi fondunyň şol mahalky direktory,zähmet hem uruş
weterany ýazyjy Nazar Geldiýew näme maksat bilen gidýändigini Ýazyjylar Soýuzynyň
ýolbaşçylaryna-da,işdeş ýoldaşlaryna-da aýdyp,Moskwa gidýär. Olkellesinde,sag
gulagynyň ýeňseräginde uruş döwründen aýrylman galan oky aýyrtmak üçin Moskwanyň
Botkin adyndaky näsaghanasynyň hirurgiýa bölümine girmekçidi. Biz oňa SSSR
Ýazyjylar Soýuzynyň Merkezi poliklinikasynyň üsti bilen islän näsaghanasyna ýerleşmäge
ýardam etdik.Operasiýadan öňem,operasiýa edilen güni hem men Nazar aganyň yzyndan
bardym. Onuňkellesinden çykarylan okuň gyýçagyny hut öz elime-de alyp gördüm.
EmmaNazarGeldiýewenteknäsaghanadanam
çykmanka,AşgabatdanÝazyjylarSoýuzynyň
ýolbaşçylarynyň
birimaňajaň
edip:
“Özaramyzyň gürrüňiwelin,NazarGeldiýewMoskwadakeýp çekip ýörmi ýa-dakeselpeseldiýýäniugrundabarmy? Şony derňäp,bize habar etse-ne!” diýdi. Men başga-da gep
tapman: “Onuň kellesinden operasiýa edilip alnan okuň bölegi-hä meniň elimde. Özem
280
entek näsaghanadan çykanok. Onuň nähili,nirede keýp çekýändigini men-ä
bilemok”diýdim. Jaň edýän ýoldaş şonda-da aljyramady. Ol ýasama güldi-de: “Oýun
etdim-le. O pahyr esli mahal bäri hem “kellämdäki“oskolok” azar berýär” diýýärdi-le!”
diýdi.
*
“Söz” diýilýänzatulanylýanhakykymanysynaonçaklylaýykgelmese-de,kabuledilen
şertinegörä leksikonagiripgidýäreken. Mysal üçin,“açar” sözi gapyny açýan guraly (klýuç)
aňladýar.Ýöne gapyny ýapýanam (gulplaýan) şol gural.Emma onuň açmak hem ýapmak
bilen ýerine ýetirýän iki wezipesiniň diňe birine görä,ýagny açýan wezipesine görä at
galypdyr. Şonuň üçinem,gapyny ýapjak-gulplajak bolsagam,“ýapary” gözlemän,“açary”
gözleýäris.Bu ýerde ulanylmaly iki sözüň biri “tygşytlanýar”.“Ýarym aç,ýarym dok”
diýlende welin,tersine. Ýogsam,“ýarym aç” bolanda,adamyň “ýarym dokdugy” çintgelip
durulmanda-da,ýarym doklugynyň manysyny berýär ahyryn. Bu ýerde söz “tygşytlamak”
göz öňünde tutulmandyr.
*
Russiýada ýazyjy bolmak hem gowy,hem howply. Rus ýazyjysynyň diňe aktiw
okyjysynyň sany hemtelim milliona ýetýär.Bu—gowulyk. Şonça okyjynyň agramly
bölegi-de derejesibelent däl ýazyja sapak berip biljekokyjy. Bu bolsa howply.
*
“Pagtabent”
atýan,ýaranjaňlykedýän
şahyrlaryň
gazýetsahypalaryndaedýän
çykyşlarybirnemekiparladywelin,olaryň gorygutaraýdymyka? Umuman,ýaranjaňlyk bilen
haýasyzlygyň gory-ha gutarmaly däldir.
Ýanw. 98.
*
Örängowşakkitaplaryň awtorybolan ýazyjylarhem özeserlerini ýokaryderejededir
öýdýärler,olaryň ýekejesini-de ýigrenmeýärler.Men olaryň ýagdaýyna düşünýärin.
Çünkibir topar kitap çykaran awtor bir topar çaga dogran enä meňzeýär.Mysal üçin,enäniň
dogran dört oglunyň biri görmegeý,ikinjisi bigörk,üçünjisi akylly,dördünjisi
kemakyl.Emma enäniň gözi bilen garasaň,perzentleriniň hemmesi-de bir derejede:
bigörkem görmegeý,kemakylam akylly. Çagasyna hakyky ýagdaýamynasyp baha berýän
enä juda seýrek gabat gelinýär.
(Men
öz
ýazaneserlerimbabatda
şolseýrekgabatgelýänenägolaýdygymagatybegenýärin.)
*
Halkyň
durmuşyndaulyroloýnantaryhy
şahsyň
ýa-dadöwürdeşiň
edebiobrazydöredilende,onuň
“bagtynyň”
çüwüp-çüwmezligieseridöredýäniň
derejesinebagly. Örän talantly awtor serdary ýa-da hany hakyky bolşundan has
agramly,has parasatly edip görkezip biler. Edil şonuň tersine-de,talantsyz awtoryň
galypyna salnan parasatly serdar alasamsyga-da öwrülip biler.
*
Çagaenedennäziklik,atadangödeklikgeçýär.
*
281
Men
özümdedöwlet
ýokdugynygowygörýärin.
ýolbaşçysynagowygörünjekbolmakgylygymyň
*
“Hatyra güni” “Sapar işan” gonamçylygynda boldum. Uly-kiçi iki ýüz töwerek
adam gonamçylygy tertibe saldy.Obadaşlarymyň,duz-emek bolnanlaryň,deň—duşlaryň
mazarlary. Iň gynançly ýeri-de heniz gumy guramadyk mazarlar kän.Ol barada gep
açylanda,daşary ýurt radiostansiýalaryny yzygiderli diňleýän obadaşlarymyň biri:
“Amerikan hünärmenleriniňberýän maglumatlaryna görä,häzir Türkmenistanda ýaşaýyş
ýagdaýy agyrlaşyp,adamyň ortaçaömri 53 ýaşa gelipdir”diýdi. Bu örän aýylganç
yzagaýdyşlyk.
12. 01. 98.
DüýnDaşowuzwelaýatynyň ozalkyhäkimi ÖwlüýagulyHojakowagabatgeldim. Ol
salam-helikden soň: “Näme täzeeser döredýäň? Soňky wagtlardaadyň-soruň çykanok-la?”
diýdi. Men ýagdaýy düşündirdim.Ol mekir ýylgyrdy-da: “Senem“mert” ýazyjylarýaly
temaňy düzedäýseň bolmaýarmy?” diýdi.
3. 01. 98.
*
Magtymgulynyň
adynaberilýän,ýöneonuňkydäldigimese-mälimbildiripduran
“Türkmeniň” diýen ýasama-syýasygoşguda “Göroglygardaşy,serhoşdyrseri” diýensetirbar.
(Bu ýerde“serhoşdyr” diýipgeçäýmeliwelin,birmany üçinikigezek “ser” sözüniň
ulanylmagynyňam ýerliksizdiginibelläliň.) Ýenehem “Göroglydekdagdan-daşaugrasam”
diýensetirdenbaşgaMagtymgulynyň
döredijiligindeGöroglynyň
adynagabatgelmeseňizgerek.Bunäme üçinbeýle? Göroglynyň mertligi,adamçylygy,akylpaýhasy,biziň häzirkiideologiýamyzyň ündeýşi ýalynusgaalarlykderejedebolanbolsa,beýik
şahyryň şygyrlarynda-daonuň adygaýtalanypduraýjak ýaly.
Meniň
pikirimçe,MagtymgulyGöroglynygaty“ýakyndantanandygy”
üçinonuň
obrazynynusgaedinerlikderejededälhasaplanameňzeýär.
Şeýlenetijä
gelmekligetutarykbolýanköpmysaldanbirnäçesine ýüzleneliň:
1. Göroglyhiç mahalhalalzähmetiniň hasabynagüzerandolandyranadamdäl. Onuň
geçipbarýanbigünä
söwdakerweninitalamakdangaýrypişesi
ýok.Olhiç
ýerdeişlemeýän,ýerigelende,Göroglynyň özüne-dehyýanatetmägetaýynkyrksanynamarda
ýolbaşçylykedýär. Olar “kyrk ýigit” diýlip atlandyrylsa-da,edýän hereketlerine
görä,barybir,kyrk sany galtaman.
2. Göroglynyň obrazyahlaknukdaý nazaryndanamnusgaalarlykdäl.Ol öz ogly Öwez
jana niýetläp alyp gelýäni Gülruhuň gözelligine gözi gidip: “Ýa,meň özüm
alsammykam,Ýeser gara zülpüň seniň” diýýär-de,atanyň öz perzendi babatda hiç mahal
ätmejek ädimini ätmäge meýillenýär. Onuň üstesine-de Göroglynyň haramylyk eden
pursatlaryny-da ýatlalyň.
3. Görogly şerraý. (Buldur gassabyň patasynda eden musulmançylyga sygmajak
hereketlerini göz öňüne getiriň.)
4. Görogly namart,ejiz (Bezirgeniň ölümi).
5. Görogly kezzap.Ol Harmandäliden basylyp gelşiniAgaýunusdan gizleýär.Ony
aldamak isleýär.
282
6. Görogly akyly goýy adam däl. Ýogsam ol ähli hakykaty dyrnagyna seredip bilýän
perizat aýalynyň öňünde ýalan sözlemezdi ahyryn(Ol ýalan sözünde-de tutulýar).
Häsýetindediňe
şumysallardagörkezilenkemçilikleribaradamilnusgaalar
ýalypoložitelgahrymanbolupbilmez. Beýle adamdan diňe ýaramazçylyk öwreniler.
Dogry,ol üste ýagy çozanda ýurdy basybalyjylardan gorapdyr diýen pikir hem dörär. Ýöne
eposda açyk aýdylmasa-da,“kyrk müňleriň” gelmeginiň esasy sebäbiniňGöroglynyň eden
çapawulçylyklarynyň jogabydygy düşnükli ahyryn.
Belkem,Magtymguly
şolar
ýalysebäpleregöräGöroglynyň
adyny
öz
şygyrlarynasalmakisländäldir.
Biziň
şugünki
ýüzleý
syýasatçylarymyzbolsaadamlaryGöroglynyň
ruhundaterbiýelemäge ýykgynedýärler,hatda ýurduň Prezidentini-deGörogladeňeýärler.
EgerGöroglynytürkmeniň
milligahrymany,iliň
öýkünmeli
şahsy,halallygyň,dogruçyllygyň
nusgasyhökmündeulanmakmeýlimizbarbolsa,ondaeposyakylly-başlyredaktirlemeli.
Göroglynyň obrazyny,iň bolmanda,ýokarky kemçiliklerdendoly bolmasa-da (obýektiwlik
üçin) kem-käsleýin saplamaly. ”Görogly” eposy belli bir real awtor tarapyndan ýazylmany
üçin ony düzetmäge-de,asyl süňňüni saklap,täzeden işlemäge-debiziň hakymyz bar. Şeýle
hem “Eý,. Görogly piriň urar,Piriň ýa HezretAlydyr” diýen setirler hakda-da
oýlanmagymyz gerek. Sebäbi Alyny şaýylar baýdak edinýärler,türkmenler bolsa
sünni(Kyrkynjy ýyllaryň aýaklarynda “Göroglynyň” kimiňki bolmalydygy hakda
azerbeýjanlar bilen bolup geçen “çekişmäni-de” unutmaly däl).
1996.
ÝAT OLUP BARÝAR
(Aşyr Mämiliýewe iberilen degişme)
Bradarlar,arzy-halym soruňlar,
Şat olmas iflisler şat olup barýar.
Matam tutup,gam donuga giriňler,
Wagtyhoşluk ornun zuht alyp barýar.
Säherler zikr kyl—ýaman hal oldy,
Namartlyg-a – mertlik, mertlik mal oldy .
Zaglar tile gelmiş,bilbil lal oldy,
Namys-ar ornuny zat alyp barýar.
Kim şahyr hatyny,obasy bilen,
Özüni bilgen ýok tobasy bilen.
Kimseler Enesi—Käbesi bilen,
Arzy Mätkerimler bat alyp barýar.
Sözköşgünaparmyş Saparjan Öre,
Taňrydan,çiltenden ýokoňa çäre.
Dadymyz ýetişsin ol Durdy Kara,
283
Joşgunlar ýürekde mat olup barýar.
Bilmen hanja ýörir bu çarhy pelek,
Tersaňky dürs oldy,dürsaňky telek.
Kaýda Durdumyrat ogly Öwelek!
Akyl ýitip,akmak at alyp barýar.
Magtymguly aýdar tilim namaly,
Kimse batdy,kimse gitdi gämili.
Kyýamatlyk aşnam Aşyr Mämili,
Ol-da asta-seýkin ýat olup barýar.
----------------Zuht—göwnüçökgünlik.
17.05.97..
1972-nji ýylyň 16-njy ýanwarynda Aşgabada komandirowka gelen günüm telefon
edip,Gylyç Kulyýew bilen salamlaşdym.“Giriş sözleşigimden” soň Gylyç Mämmedowiç
şeýle diýdi: “Aşgabada geleniň gowy boldy. Özüm Moskwa jaň etjek bolup ýördüm.Bir
gowy pikir kelläme geldi welin,ony özüň bilen ýüzbe-ýüz oturup maslahatlaşmaly.Ertir
günorta nahara bize çykaý!”.
Ertesisagat 14-de men Kulyýewlere bardym. Gylyç Mämmedowiç “kellesine gelen
gowy pikiri” çaý-nahardanam öňürti beýan edip başlady.Asyl onuň “gowy pikir” diýýäni
maňaylymlaryň kandidaty adyny almak üçin dissertasiýa goratmak bilen baglanyşykly
eken.
Oldöwürlerde ýaşu-gartaň ýazyjylaryň arasynda “Filologiýaylymlarynyň kandidaty”
diýen “hormatlyat” almakgaty ýoň boldy. Ol anekdota öwrüldi diýen ýaly. Men diňe
ýadyma düşýänleriniň atlaryny getirenimde-de,“alym çykan” ýazyjylaryň sany gaty köpe
ýetýär:
Allaberdi
Haýydow,Ýylgaý
Durdyýew,Kaýum
Taňrygulyýew,Ahmet
Mämmedow,Ýazmyrat
Mämmediýew,Nazar
Gullaýew,Kakajan
Durdyýew,Halyl
Kylyýew,Begmyrat
Ussaýew,Gurban
Çöliýew,Nury
Baýramow,Kakabaý
Gurbanmyradow,Kasym Nurbadow,Öwezdurdy Nepesow,Oleg Kuzmin,Şäher Borjakow.
Aşyr Mämiliýew,Rahym Esenow,Şirinjemal Geldiýewa,Şadurdy Çaryýew,Allamyrat
Garaýew…Dogry,olýazyjy-şahyrlaryň käbiri,dogrudanam,ylym dünýäsinden az-kem dem
aldylar.Ýöne
Tirkiş
Jumageldiýew
Berdimuhammet
Gulow
ýaly
sap
prozaçylaryň.Gurbandurdy Gurbansähedow ýaly çal saç ýazyjynyň kandidatlyk
dissertasiýasy üçin tema almaga taýynlyk görüp ýörmegi alymlyk epidemiýasynyň moda
öwrülendigine şaýatlyk edýärdi.
Gylyç Kulyýewmaňa-da “öňdebaryjyadamlardan” yzagalmazlygymaslahatberdi.
Onuň
gelen
aýgydyna
görä,men
kandidatlyk
dissertasiýasyny
hökman
goramalydym.Umuman,bir tarapdan seretseň,ol mamlady. Meniň dissertasiýa
goramakdaky mümkinçiligim,beýlekileriňki bilen deňeşdirilende,has amatlydy.Işim—
edebiýat,iş
salyşýanlarym—ýazyjy-şahyrlar.Meniň
diňe
Moskwanyň“Sowetskiý
pisatel”,“Molodaýa
gwardiýa”,“Detskaýa
literatura”
neşirýatlary
üçintürkmen
ýazyjylarynyň kitaplaryna ýazan “içki” resenziýamyň sany kyrka golaýlap,sahypasy üç
284
ýüzdenem geçýärdi.Moskwada ýaşaýanlygym sebäpli,merkezi arhiwlerde işlemek üçin hiç
kimden komandirowka dilemeli däl,myhmanhana agtaryp kösenmesiz.Bilmeýän zatlarymy
soramak üçin keseden alym agtarmak hajaty ýok—bile işleýänlerimiň köpüsi belli
alymlar. Gündogary öwreniji meşhur alym Lýusian Klimowiç,professorlar Wladimir
Pimenow,Inna Wişnewskaýa,Aleksandr Wlasenko öz mugallymlarym hem günde-günaşa
görşüp ýörenlerim.Özüm bilen bile işleýän ýoldaşlarym ÇingizGuseýnow,Şöwkat
Hyýazy,Wil Ganiýew ylymlaryň kandidaty. Respublikalarda goralyp WAK-a ýollanýan
dissertasiýalara-da olar käte syn ýazýarlar. Edaramyzyň gabat garşysynda-da Gorkiý
adyndaky dünýä edebiýaty instituty ýerleşýär. Talantly alymlar W. Borşakowskiý,Kazbek
Soltanow,Swetlana Alyýewa dagy bilen,Gylyç Kylyýewiň dilinde aýtsam,dostluk
aragatnaşygynda. Gepiň gerdişine görä ýatlasam,türkmenlere şahyrBaýram hany açyp
beren alym Gazanfar Ýunus ogly Alyýew bilenem men Dünýä edebiýaty instituty arkaly
dostlaşypdym.
—Prozaçaylymbileniş
salyşmaknämä
derkar?—diýensowalymaGylyç
Kulyýewartykmajybilendelillendiripjogapgaýtardy.Ol uzaga-da gitmän,özüni mysal
getirdi.Ol taryh ylymlarynyň kandidaty,Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyň habarçy
agzasy,Türkmen Döwlet unuwersitetiniň dosenti,hepdede birnäçe gezek studentlere
leksiýa okaýar.Onuň nygtamagyna görä,mugallymçylyk etmek mydama tertip-düzgünli
bolmaga mejbur edýär. Talyplaryň öňünde ebtiňi agdyryp durmak ýa-da okaýan leksiýaňa
taýýarlyksyz barmak gelşikli däl. Wagt tygşytlamagy hem öwrenýärsiň,aýlyk-günlügem
gowy,işiň arassa. Ýokary okuw jaýynda sapak berseň,käbir ýazyjylar ýaly öýüňden ýaban
ýatyp,komandirowkada hem entäp ýörmeli däl. Üstesime,Gylyç Mämmedowiçiň özi-de:
“Orta Azyýada sosializmiň ýeňmegi hem onuň ösüp barýan ýurtlara ýetirýän täsiri” diýen
temadandoktorlyk işini tamamlap barýar. Ol hem ýazyjylyk işine uly zeper ýetirip
baranok.Gaýtam,“Iş gyssagda biter” bolýar. Garaz,gepe-söze ökde,dürsüni tekrarlamaga
ussat Gylyç Mämmedowiçgarşylyk görkezmegime maý bermedi.Men oňa
ynandym.Haçan-da ol “goja” Gurbansähedowy-da şol meselede “zäherländigini” aýdandaha men eýýäm dissertasiýamyň temasy barada oýlanyp ugradym.
Känmahalgeçmänkä,meniň dissertasiýamyň temasynyYlymlarAkademiýasynyň
MagtymgulyadyndakyEdebiýatinstitutysaýlapberdi.Ol tema şeýledi: “Türkmen sowet
poeziýasy Watançylyk urşy ýyllarynda”.Bu tema boýunça näçe sahypa kagyz garalasaň
garalap
oturmalydy.
Tema
tassyklananynyň
yz
ýanyndanam
filologiýa
ylymlarynyňdoktory Seýit Garryýewden hem filologiýa ylymlarynyň kandidatlary D.
Nuralyýewden,A. Garaýewden ybarat komissiýa menden ekzamen aldy. Indi diňe
dissertasiýany ýazaýmalydy. Ýarym ýylyň dowamynda her hepdedäki işden boş bolýan iki
günümi Moskwanyň Lenin adyndaky kitaphanasynda geçirdim. D. Haldurdynyň,Ç.
Aşyryň,N. Pommanyň,Ata Salyhyň,Durdy Gylyjyň ,A. Ç. . Erkiniň hem beýleki türkmen
şahyrlarynyň uruş döwründe döreden eserlerini öwrendim. Dissertasiýanyň golýazmasy
taýyn boldy. Indi ony Edebiýat instituty bilen maslahatlaşyp gorabermelidi.
Şolmahala
çenliGylyç
Kulyýewiň
özihemdoktorlykdissertasiýasyny
ýazypgutarypdy. Ýöne onuň monografiýasynyň aýratyn kitap bolup çykmagynyň öňünde
tasin bir böwet döredi. Ol hem Gylyç Kulyýewiň rus imperializminiň basybalyjylykly
syýasaty baradaky pikiri bilen baglanyşyklydy. Ol döwürde,mysal üçin,rus patyşasynyň
Gökdepäni basyp alşy,türkmeniň bala-çagasyny gyrgyna berşi hakdaky hakykaty açyp
285
görkezmekdüýpden gadagandy. Ol baradaky hakykaty Gylyç Kulyýewden başga mert
durup aýdyp biljek ýekeje türkmenem ýokdy.Gökdepe hakynda agzyndan ak köpük
saçýan “batyrlar” indi köpeldi. Dogry,saçak başynda biziň hemmämizem
batyrdyk,Gökdepe gyrgynçylygy hakda-daGylyç Kulyýew bilen pikirdeşdik. Emma ol
hakykaty açyk aýtmaly bolanda welin,biziň hemmämiz uly milli buýsanjymyzy öz
maýdaja şahsy abadançylygymyz bilen çalşyrmagy kiçilik hem bilmeýärdik,namarda
öwrülýärdik. Gylyç Kulyýew bolsa rus gegemoniýasy hakdaky özüniň—
ýazyjynyň,alymyň,diplomatyň(Ol
türkmen
milletinden
bolan
ilkinji
diplomat),taryhçynyň,galyberse-de,watanperwer türkmeniň prinsipial pikirini ozalam telim
gezek münberden aýdypdy. Emma ol şol pikirini çap etdirjek bolanda welin…Oňa,öňi
bilen Türkmenistanyň alymlary garşy çykdylar. Ýaranjaňlyk perdesini ýüze tutan
opponentler “beýik rus doganymyz bilen aramyza tow salmak isleýän ýekegep” Gylyç
Kulyýewi milletçilik etmekde aýplajak boldular. Gylyç Kulyýewiň monografiýasyndaky
bary-ýogy birki jümläniň dawasy Türkmenistan KP MK-a baryp ýetdi. Merkezi Komitetiň
çinownikleri“dar düşünjeli” Gylyç Kulyýewiň üstüne hüjüme başladylar. Emma ýazyjy
olaryň haýbatyndanam,syýasatyndanam çekinmedi,özüniň berk prinsipinden dönmedi.
Şeýlelikde,türkmenalymlarynyň
arasyndanG.Kulyýewiň
monografiýasynaredaktorboljakdöwtalapadamtapylmady. Her kim özüni gorady.“Arym
köýenden imanym köýsün” etjek türkmen ýokdy. Şonlukda,monografiýa aýratyn kitap
bolup çykmaýardy. Wagt bolsa geçýärdi.
Ahyrsoňy mert adam tapyldy. Ol filosofiýa ylymlarynyň doktory Gylyç Mülliýewdi.
Ol monografiýany redaktirlemek bilenyzarlanjakdygyndanam çekinmedi.
335 sahypadan ybarat monografiýa ahyr kitap bolyp çykdy.Awtoryň başyna“Ala
ýabylynyň” gününi salan şol esasy pikir hem gyly gymyldadylman,kitapda çap
edildi.Gylyç Kulyýew monografiýany rus dilinde ýazypdy.Şonuň üçinem men gürrüňi
edilýän birki jümläni öz terjimämde size ýetirýärin: “Biziň pikirimizçe,umumylykda
alanyňda,Türküstan,Buhara hem Hywa (Russiýa imperiýasyna—A. T.) basybalyjylykly
ýol bilen birikdirildi.Patyşa goşunlary käbir halatlarda bolaýmasa,Orta Aziýada talaňçylyk
hereketlerini amala aşyrdy. Şonuň üçinem kolonial basybalyş faktyna progressiw ýagdaý
diýip baha bermek nädogrudyr.Ol hereket güýçli imperiýanyň ejiz hem dagynyk halklaryň
garşysyna guran açyk agressiýasydyr” (“Opyt stroitelstwa sosializma w respublikah
Sredneý Azii …” Aşhabad,1974.str. 25.)
Gylyç Mämmedowiç Kulyýew şolkitabyň birini,“AtajanTaganahormatbilen” diýen
ýazgyedipmaňasowgatberende
“birtöparbigaýrattürkmendenüstün
çykanynahoşaldygyny”hemnygtady.
IndiGylyç Kulyýewiň doktorlykdissertasiýasynyň goraljakdygyna şübhe ýokdy.
Men hem oňa gaty ynanýardym. Sebäbi Orta Aziýa respublikalarynyňam,başga
respublikalaryňam taryhçy alymlarynyň köpüsiol monografiýany goldaýardylar. Bir gezek
men,Moskwa
gelende,Özbegistan
Ministrler
Kabinetiniň
başlygynyňozalky
orunbasary,filologiýa
ylymlarynyň
doktory,Özbegistan
Ýazyjylar
Soýuzynyň
Prawleniýesiniň başlygy Serwer Alymjanowiç Azymow bilen duşuşanymda,olGylyç
Kulyýewe salam aýtmagymy hem-de dissertasiýasyny Daşkentde gorasa,hertaraplaýyn
ýardam ediljekdigini oňa ýetirmegimi tabşyrdy.Özbegistanda hökümet derejesinde-de uly
abraýyň eýesi Serwer Azymow ol meselede özüniňem “bil guşap durjakdygyny” nygtady.
286
Men özbekalymynyň salamynyhemdissertasiýanygoramakhakdakypikirleriniGylyç
Kulyýewe ýetirdim. Geň galmaly zat,şonça gapnma-garşylyklardan soň özüne arka durjak
bir topar ýaran tapylsa-da,Gylyç Kulyýew meniň getiren hoş habaryma biparh garady. Ol
özüni azerbeýjan,tatar,täjik alymlarynyňam goldaýandygyny,Duşenbeden akademik Satym
Ulugzadäniň,daşkentli alym hem ýazyjy Pirimkul Kadyrowyň şol iş barada ýörite jaň
edendiklerini aýtdy. Şonluk bilenem gürrüň başga ýola öwrüldi. Gylyç Mämmedowiç öz
dissertasiýasynyňýatlanmagyny islemeýän ýalydy…
Şolduşuşygyň
yz
ýanymenbellirus
ýazyjysy,akylpaýhasynaulysarpagoýýanymWladimirAlekseýewiç
SolouhinbilenTäjigistanakomandirowkagitmeliboldum.
Agrasdanakylly,prinsipial,hiç
zatdan
çekinmeýänWladimirAlekseýewiçitutuş
rusintelligensiýasysylaýardy. Ol sylag Solouhiniň gowy ýazyjylygyndan başga-da,örän
gönümelligi bilen baglydy. Diňe onuň SSSR dargamazyndanam has ozal W. I. Leniniň
eden etmişlerini,halklary bilgeşleýinden açlyga mejbur edişini doly açyp görkezýän
makala ýazmagy-da onuň agramynyň nähilidiginden habar berýärdi.
Şolmahallaragzamagamgatyhatarlybeýleişleri
öňýeten
ýazyjykagyzageçirmekdenemgorkmalydy. Solouhin talantly şahyr,ökde prozaçy,ýiti
publisist,tanymal
terjimeçi
hem
barypýatan
rusparaz
ýazyjydy.
Ondan
çekinýärdilerem,ony hormatlaýardylaram.
Agşamaramyhmanhananyň
bagynda,Solouhinaýtmyşlaýyn,“peýşinsail”
edip
ýörkäk,WladimirAlekseýewiç şolmahallarmeniň “Ogonýok” žurnalynda çapbolan “Uruş
haçangutarýar” diýenhekaýamyokandygynyhemhalandygyny ýatlady.
Solouhiniň meniň hekaýam barada söz açmagynyň “emmasy” bar eken.Meniň
dissertasiýa goramaga taýynlyk görýändigimiň habary onuňam gulagyna ýetipdir.
“Hekaýa gowy—diýip,Solouhin sözüni dowam etdi. —Ýöne sen prozanyň
ýanyndan dissertasiýa hem gorajak bolýan ýaly-la. Özüm-ä hemprozaçy hem alym
ýazyjyny halamok.Ol ýa-haalymlyk ysy gelýän ýarym ýazyjy ýa-da ýazyjylyk ysy gelýän
ýarym alym. Netijede hiç haýsysy hem däl. ”Ogonýokdaky” ýaly hekaýany alym ýazyp
bilmeýär,ýazyjy ýazýar. Maňlaýyna taňry tarapyndan arpa ýazylan arpa iýmeli,bygdaý
ýazylanam—bugdaý. Sen öz bugdaýyňy harlama…”
WladimirSolouhiniň
aýdanlaryndansoň
meniň
dissertasiýagoramakhöwesimpeselipbaşlady,200
sahypalykiş
üçin
ýitirenwagtymahaýpymgelipugrady.
…Aşgabadagelenimde,meni çaýa çagyranGylyç Kulyýewgeparasynda,ýylgyrdy-da:
—Dissertasiýanynädýäň?—diýdi.
Men jogaba derek Wladimir Solouhin bilen Duşenbede bolan gürrüňi ýatladym.
W. SolouhinigowytanaýanGylyç Kulyýew:
—WladimirAlekseýewiç akyllyadam!—diýdi. Şonuň yzyndanam men ondan
aslagaraşmadyk sözlerimi eşitdim… —Menem şonuň bilen pikirdeş. Özümem doktorlygy
goraryn öýdemok.
—Monografiýa çapboldy. Iş gutardydiýen ýaly—diýipmengeňirgendim. —
Näçeazap çekildi…
287
—Dissertasiýany goramak üçinem ýene näçe wagt ýitirmeli! Oňa derek täze bir
roman ýazanym gowy dälmi? —Esli dyman ýazyjy gepiniň asyl manysyny beýan etdi. —
Ömürem paýawlap barýar…
Gylyç
KulyýewiňpikiriWladimirSolouhiniň
aýdanlarynyň
üstüneurnabolup,menihembiraýgydagelmägemejburetdi.
Şeýlelikde,G. Kylyýewiň doktorlyk,A. Taganyň kandidatlykdissertasiýalary
ýazylandansoň goralmangaldy. Ýöne moda ýa-da gyltyma kowalaşyp alymlyk derejesini
alan galamdaşlarymyňam köpüsi özleriniň alymdyklaryny bireýýäm ýatlaryndan çykaran
bolsalar gerek.
1989.
*
Baýramalynyň türmesiniň ýolbaşçylarybilengürrüňdeş boldum. Tussaglar üçin 20
sany edebi kitap gowşurdym. Syýasy bölümiň ýolbaşçysynyň aýtmagyna görä,türmede
oňly kitaphana-da ýokdugy sebäpli,okamaga eser hem tapylmaýar eken.
18. 01. 98.
Döredijilikadamlarynyň köpüsindegöwnüne ýakaneserdöredenpursatyolbarada
ýoldaşynagyssaglyhabarbermekendigibar.Joşmak eýforiýasy wagtyň nämahaldygyna-da
parh goýdurmaýar. Bu gezegem şeýle boldy,Sagat 23-denem geçensoň,Tejen Nepesow jaň
etdi.Ol şu günüň poeziýasy barada täze makala ýazyp gutarandygyny,maňa hut ertiriň
özünde okamaga berjekdigini aýtdy.Soňundanam ol meni tankyt etmäge
başlady.Nämemiş,men atlary dünýä belli şahslaryň birnäçesi bilen duz-emek bolanam
bolsam,olar barada giňişleýin ýatlama ýazmaýarmyşym.“Özüňden gaýry hiç kimiň ýazyp
bilmejek zadyny gabryňa äkitmeli däl. Seniň okyjyň o dünýäde däl,şu dünýäde.“Pylany”
Konstantin Fedini,Nikolaý Tihonowy,Resul Gamzatowy,Çingiz Aýttmatowy köçede bir
gezek görüp elini gysan bolsa,iki tomluk ýatlama ýazardy.Sen bolsaň…”
Umuman,Tejen Nepesiň käýinji gatybir ýerliksiz hem däldi.
09. 09. 98.
Kim dosty bilen tanalýar,kim posty bilen.
*
Bigaýradyň
dostybolup,peýdagazanmakdangaýratlynyň
duşmanybolup,zelelçekmekabraýdyr.
*
Rusedebiýatynyň
akyl
ýetiripbolmajakderejedemähnetdigineoýlanaoýlanahaýrangalýarsyň.Alekseý Sabowyň Irina Odoýewsewanyň “Na beregah Newy”
diýen kitabyna ýazan sözsoňusynda şeýle maglumat berilýär: “ Diňe 1918—1968-nji
ýyllar aralygynda,gazýetlerde çap bolanlaryny hasap etmäniňde-de emigrasiýadaky (diňe
emigrasiýadaky. —A. T.) rus ýazyjylary tarapyndan 17. 000 töweregi eser,şol sanda 1080
roman,636 hekaýalar ýygyndysy,1024 goşgular ýygyndysy,99 sany drama eserleriniň
ýygyndysy çykarylyp,103 pýesa hem aýratyn çap edilipdir…”
Diňeemigrasiýadakyawtorlartarapyndan
şonçaeserdöredilenbolsa,SSSR-de
ýaşaýanrus ýazyjylarynäçekitap ýazdylarka!?
288
TutuşOrta
Azyýa
edebiýatynda100
ýyldadöredileneserlerijemleseň-de,rus
ýazyjylarynyň diňeemigrasiýada ýazankitaplarynyň ýüzdenbirbölegiçe-debolmaýar.
1991.
Şu gün Mara bilet almak üçin wokzala gitdim. Ýanýodadanadam bary ýöräp
barýarka,yzdan,ýagny ýanýodadanbir gara “Wolga” peýda boldy.Men “Sürmesiz ýerden
sürüp gelýär welin,şofýor akylyndan azaşdymyka?” diýip,içimi gepletdim. Hiç kim,şol
sanda menemgara “Wolganyň” sürüjisine: “Edýäniň näme? Bu diňe pyýadalar ýöremek
üçin goýlan ýolça ahyryn” diýmedik,Gaýtam,sowlup,oňa ýol berdik.
Sürülmesiz
ýerdensürüp,gyssanypbarýanadamlarybiynjalykedenhökümetnomerlimaşyndeňimizdengeç
ip,10-15
adim
çemesigidensoň,ýüzüne“Türkmenistanýustisiýaministrligi”
diýlip
ýazylanjaýyň gapysyndasaklandy. Saçyna ýaňy çal sepip ugran,kaşaň geýnen adam
ýasamarak hereket bilen maşyndan çykdy-da,abaý basyp,jaýa girip gitdi. Men ony ministr
bolsa gerek diýip çakladym.(Kanunyň berjaý edilmegine jogap berýän adamlaryň özleri
düzgüni berjaý etmeseler,has-da gözeilginç bolýar).
Ministrbolsagerekdiýip çaklanymyň giripgidengapysybilenulyköçäniň arasy8-10
metrdenkändäldi.Emma ol köçede düşäýmän,ulagyny diňe pyýadalar ýöremeli ýoldan
sürdürýär. Biziň ýolbaşçy edip öňe çykarýan adamlarymyzyň medeni derejesi şeýle.
Men bu bolan wakany “Halanmaýan adam” diýen hekaýama epizod edip goşdum.
11. 03. 98.
*
—Ýalansözlemek ýokardanbaşlanýan ýaly. Prezidentimiz daşary ýurda gidýär
welin,yzynda haýsydyr bir zadyň bahasyny gymmatladýalar. Olam gelensoň,nyrhy
galdyranlara käýinýär,nyrhy ýene öňki kaddyna düşürýär.Şüýem adam oýnajak bolmak
ýa-da ýalan sözlemek dälmi eýsem?
—Nyrh ýene aşak düşürilse,gowy dälmi,Hommat aga?—diýip men ýaşula sowal
berdim.
Hommatagamyssa ýylgyrdy-da:
—Olgowywelinnä
men,mysal
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Kyrk ýylda ýazylan kitap - 27
  • Parts
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 01
    Total number of words is 3314
    Total number of unique words is 2169
    27.9 of words are in the 2000 most common words
    40.1 of words are in the 5000 most common words
    46.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 02
    Total number of words is 3521
    Total number of unique words is 2045
    28.0 of words are in the 2000 most common words
    40.4 of words are in the 5000 most common words
    47.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 03
    Total number of words is 3540
    Total number of unique words is 2173
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    48.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 04
    Total number of words is 3552
    Total number of unique words is 2245
    28.6 of words are in the 2000 most common words
    40.9 of words are in the 5000 most common words
    47.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 05
    Total number of words is 3443
    Total number of unique words is 2192
    29.8 of words are in the 2000 most common words
    40.8 of words are in the 5000 most common words
    47.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 06
    Total number of words is 3467
    Total number of unique words is 2233
    25.9 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 07
    Total number of words is 3377
    Total number of unique words is 2163
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    40.0 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 08
    Total number of words is 3583
    Total number of unique words is 1974
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    43.2 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 09
    Total number of words is 3492
    Total number of unique words is 2208
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    50.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 10
    Total number of words is 3694
    Total number of unique words is 2057
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    43.9 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 11
    Total number of words is 3429
    Total number of unique words is 2134
    28.7 of words are in the 2000 most common words
    39.3 of words are in the 5000 most common words
    46.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 12
    Total number of words is 3581
    Total number of unique words is 2175
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    43.1 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 13
    Total number of words is 3620
    Total number of unique words is 2291
    28.8 of words are in the 2000 most common words
    41.3 of words are in the 5000 most common words
    47.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 14
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 2111
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    42.5 of words are in the 5000 most common words
    49.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 15
    Total number of words is 3646
    Total number of unique words is 2175
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    43.2 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 16
    Total number of words is 3652
    Total number of unique words is 2123
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 17
    Total number of words is 3583
    Total number of unique words is 2018
    30.2 of words are in the 2000 most common words
    43.0 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 18
    Total number of words is 3554
    Total number of unique words is 2183
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 19
    Total number of words is 3643
    Total number of unique words is 2170
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 20
    Total number of words is 3498
    Total number of unique words is 2255
    28.7 of words are in the 2000 most common words
    40.8 of words are in the 5000 most common words
    47.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 21
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 2214
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    42.2 of words are in the 5000 most common words
    48.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 22
    Total number of words is 3242
    Total number of unique words is 2167
    27.7 of words are in the 2000 most common words
    39.5 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 23
    Total number of words is 3076
    Total number of unique words is 2068
    27.3 of words are in the 2000 most common words
    38.7 of words are in the 5000 most common words
    44.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 24
    Total number of words is 3081
    Total number of unique words is 2086
    27.4 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    44.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 25
    Total number of words is 2916
    Total number of unique words is 2085
    27.1 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 26
    Total number of words is 3090
    Total number of unique words is 2091
    27.0 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 27
    Total number of words is 2808
    Total number of unique words is 1988
    26.4 of words are in the 2000 most common words
    35.1 of words are in the 5000 most common words
    40.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 28
    Total number of words is 3361
    Total number of unique words is 2083
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 29
    Total number of words is 3573
    Total number of unique words is 2007
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 30
    Total number of words is 3562
    Total number of unique words is 2278
    28.9 of words are in the 2000 most common words
    41.4 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 31
    Total number of words is 3631
    Total number of unique words is 2218
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 32
    Total number of words is 3591
    Total number of unique words is 2187
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 33
    Total number of words is 3660
    Total number of unique words is 2101
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 34
    Total number of words is 3646
    Total number of unique words is 2161
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 35
    Total number of words is 3635
    Total number of unique words is 2200
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 36
    Total number of words is 3566
    Total number of unique words is 2260
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    50.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 37
    Total number of words is 3558
    Total number of unique words is 2193
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    48.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 38
    Total number of words is 3555
    Total number of unique words is 2134
    28.4 of words are in the 2000 most common words
    40.9 of words are in the 5000 most common words
    46.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 39
    Total number of words is 3584
    Total number of unique words is 2212
    30.2 of words are in the 2000 most common words
    43.7 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 40
    Total number of words is 3639
    Total number of unique words is 2263
    30.5 of words are in the 2000 most common words
    44.2 of words are in the 5000 most common words
    51.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 41
    Total number of words is 3600
    Total number of unique words is 2109
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.5 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 42
    Total number of words is 1939
    Total number of unique words is 1304
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.