Kyrk ýylda ýazylan kitap - 22

KinorežissýorEduardRejebowmeniň “Aýylganç baharyň jybarlygüni” powestimiň
esasynda “Tentek” (“Ohlomon”) diýen çeperfilmdöretdi.Režissýor meniň razylygymy
alansoň,powestdäki Sapar güjükçiniň adyny Aman bilen çalşyrmak şertini goýdy. Men geň
galyp,oňa : “Saparmy,Amanmy režissýor üçin näma parhy bar?” diýen sowal berdim
welin,ol: “Eger biz ony powestdäki ýaly“Sapar güjükçi” edip alaýsak,serdarymyzyňam
ady “Sapar” bilen bagly bolansoň,onuň göwnüne gara gidäýmegi ahmal” diýen jogap
gaýtardy.
Powestiň baryp-ha altmyşynjy ýyllarda,Saparmyrat Nyýazowyň entekýokary syýasy
arenada däl mahaly ýazylandygyny aýtmagymam režissýora täsir etmedi.Men onuň
islegini kanagatlandyrmaly boldum.
1991.
Gelin-gyzlaryň
barmaklarynäziklikde,çeýelikdeerkeklieriňkibilendeňeşdireniňdegatytapawutly.
Şonuň
üçinem nepis keşdelerem,inçe sungatyňnusgasy bolanhalylaram gelin-gyzlaryň elinden
çykýar.Emma türkmen dutaryny,ýewpopanyň skripkasy ýaly saz gurallaryny çalmakda
bolsaerkek adamlaryň ussatlygy juda ýokary. Syn edip oturýaryn welin,gelin-gyzlar dutar
çalanda,barmaklary diýen etmeýäne meňzäp,saz birhili gowuşgynsyz çykýar.
*
Hiç bir millet uçdantutma ýaramaz bolmaýar. Her taraplaýyn dokuzy doly hem
millet bolmaýar. Her milletde-de gowy adamam bar,ýaramazam. Menkän-känmilletleriň
arasynda bolmak bilen öz synçylyk mümkinçiligimiň çäginde şeýle netijä geldim:nemesler
–anyk,ýaponlar—tertipli,ýewreýler,ermenilerýiti,daglylar—dost-ýara wepaly,özbek bilen
täjik gara zähmete berlen,pribaltlar-“içimitap”,tatarlar mekir hem akylly,türkmenler—
ýalta hem sadamekir,ruslar giň hem uzakçyl.
*
232
Nakyllar hem adamyň ýaşaýyş derejesine kybapdaşlykda döräp,şoňa görä-de
özgerýän bolarly. Türkmeniň ata-babadan gelýän “Myhmanyňky üç gün,üç günden soň
göçgün” diýen nakylyny meniň Gojuk obamda “Myhmanyňky bir gün,bir günden soň
turgun” diýlip degişýäler.
16. 12. 96.
Gyzgynym38,6.Okamaga-da üýtgeşik zat ýok.Ýerli gazýet-žurnallaryň hemmesi
inkubatordan çykan ýaly birmeňzeş. Gazýetleriň indiki sanynda näme çap etjekdiklerinişu
gün aýdyp bolýar.
Kakabaý Gurbanmyradow geldi.Ol Nesterowyň Korolenko hakyndaky kitabyny
hem Moemiň ýatlamalaryny getiripdir.
25. 12. 96.
Şu gün Türkmenistanyň Prezidenti din ýolbaşçylary bilen duşuşyk
geçirdi.Telewizorda görkezilişine görä.Prezident duşuşyk başlanmanka çaý içen
bolmaly.Ol boş käsäni elinde aýlaşdyryp,myhmanlaryna Ýeriň nähili ýagdaýda öz okunyň
daşyna gije-gündizde bir gezek,Günüň daşynaýylda bir gezek aýlanýandygyny,Günüň
aýlanman
duran
ýaly
bolsa-da,mydam
hereketdedigini,onuň
gündogardan
dogup,günbatardaýaşýandygyny,häzir bizde sagadyň dörtdügine garamazdan,Amerikada
gijedigini düşündirdi.
Men onuňnäme üçin beýle sapak berendiginiň manysyna düşünmedim.
25. 12. 96.
Bir setirem ýazylmaýar. Şonuň üçinem tutuş dekabry kitap okap geçirdim.Osman
Ödäýewiňprozasynyň birtomlugynda çeperçilik babatda her hili eserler bar. Awtor käbir
hekaýasyny kitaba gyssanmaç ýagdaýa düşüp goşaýan ýaly.”Möjek kanuny” diýen powest
ýygyndyda iň täsir galdyrýan eser.Umuman,birtomluk gowy kitap. Ýöne Osman
Ödäýewde hem biziň hemmämize ýokaşan “kesel” bar. Eserleriň birnäçesine redaktorlyk
gözi ýetenok. Hekaýalaryň käbiri gerekmejek epizodlardan,sýužete dahylsyzrak
dialoglarlardan saplanmandyr. Ol kemçilikleri dili sagdyn awtoryň özi-de syntgylap biljek
eken. Elbetde,howlugandyr-da.
28. 12. 96.
GippiusMerežkowskaýanyň D. Merežkowskiý hakyndaky,S. Makowskiniň
“Döwürdeşlerimiň
portretleri”,NinaBerberowanyň
“Kursiw
özümiňki”
diýen
ýatlamalarynyokadym. Bu eserler20-30 –njy ýyllardaky rus emigrasiýa edebiýatyna
bagyşlanypdyr. Ol kitaplar türkmeniň “Towşana—dogduk depe” diýen nakylynyň tüýs
durmuşdan alnandygyny tassyklaýar.Daşary ýurtda ýaşaýarka hatda Nobel baýragyna
mynasyp bolandygynya garamazdan,Iwan Bunin ýaly beýik şahslar hem tä
garrap,Watanyna dolanýança “Russiýa!” diýip aglap geçipdir.
30. 12. 96.
Magtymgulynyň eserlerinň 3-njitomy çapdan çykdy. Oňa diňe Gylyç Mülliýewiň
“tapan” goşgulary girizilipdir.“Pyragynyň” “Maru-Şahu Jahan” poemasynyň
“taryhçylaryň nukdaý-nazaryna garaşylýandygy” sebäpli ýygynda goşulmandygyny kitaba
233
sözbaşy ýazan akademik Aşyr Orazow ýörite belläpdir. Ol poemanyňMagtymgylynyň dälde,hut Gylyç Mülliýewiň galamynyň astyndan çykandygyna ahyr düşünendirler-dä.
Kitapda poeziýanyň ýokary derejesine ýeten gowy goşgular bilen
birlikdeýöntem,redaktorlyk işine mätäç eserler hem bar. Ol şygyrlaryň ýygynda
salynmagy Magtymguly üçinem,oňa “aýy dostlugyny” edýän toplaýjy alym Abdyrahman
Mülkamanow üçinem abraý däl.
*
1979-njy ýylyň dekabrynda özgönümel ýolbaşçym,SSSR Ýazyjylarsoýuzynyň
SSSRhalklarynyň
edebiýatyboýunçabaşlygynyň
orunbasaryMihailWasilýewiç
GorbaçýowbilenAşgabadakomandirowkageldik.
Agşamlykyz-yza
telim
ýere
myhmaçylyga barlansoň,başlyk aragy gaty käniçmeli boldy. Ertesi ir sagat 9-dabolsabiz
Türkmenistan KompartiýasynyňMerkezi komitetiniň Birinji sekretary M. G.Gapurowyň
huzuryna barmalydyk.
Elbetde,bellenen wagty biz huzura bardyk. Ýöneukudan zordan açylyp,el-ýüzüni-de
çalak-çulak ýuwup,sakgalyny hem oňly syrmaga ýetişmän gaýdanMihail Wasilýewiçiň
agşamky agdyk düşen içgilerden soň oňly saplanmandygyny seredeniňden
biläýmelidi.Dodaklary diýen etmänsoň,ol oňly gepläbem bilmeýärdi,elleri-de sandyrap
durdy. Üstesine köýneginiňýakasy eplenip,howul-halat daňylan galstugy-dagyşaryp
ýatyrdy.Garaz,beýle ýagdaýdauly ýolbaşçynyň huzuryna barylmaýardy. Has
beterem,meniň başlygym M. G.Gapurowyňöňündehiç hili düýpli mesele-de goýman,boş
gürrüň etdi,boş gürrüňiň yzyny hem bular ýaly ýerde asla aýdylmasyz anekdotlara
ýazdyrdy. Menusulluk bilen onuň aýagyny basdym.Gapurow meniň eden hereketimi aňdy.
M. G. Gapurow gapa çenli ugradan myhmany bilen hoşlaşanyndan soň,meniň elimi
gysyp durka,türkmençeläp:
—Tagan,myhmany hor etmäň,çaý-suwuna oňatja serediň!—diýdi.
Men:
—Myhmanyňçaý-suwuna
artykmajy
bilen
seredýänimizi
siz
aňmadyňyzmy,MuhammetnazarGapurowiç?—diýdim welin,olegnime kakdy-da: —
Aňdym-la!—diýip ýylgyrdy.
*
Ata Atajanow meniň golýazmalarymy okanda “sorag” diýen söze gabat
gelse,mydama “sowal” sözi bilen çalşyrýardy. Bir ýerde bolsa ol: “Atdaş, saňa näçe gezek.
sakyrmaly?“Sorag” sud işine degişli,soragy sudda edýärler” diýip,ullakan harplar bilen
belläpdir. Ol meniň “Aglasy gelýän ak bulut” powestimiň golýazmasyna örän dereklli
bellikler edensoň,soňky sahypasyna: “Mähriban Atdaş,olary görmek bize nesip edermietmezmi—Alla işi,ýöne,uzagyndan seniň eserleriň hemmesinden kino ediljegini welin
men öňünden aýdyp bilerin” diýen sözlem goşupdyr.
*
Korelenkonyň kitabyna ýazan sözbaşysynda belli rus ýasyjysy Sergeý Zalygin:
“Korelenkonyň eserlerini okanymda,hem-ä düşünjäm artýar, hemem kalbym saplanýär”
diýip ýöne ýere bellemeýär eken.
W.Korelenko W.I.Leniniň egindeşi,rewolýsiýadan soň ýurduň medeni meselesine
garaýan Lunaçarskä ýazan hatlarynda bolşewikleriň eden-etdiliklerini,adamlary nähak
talaýyşlaryny,bigünäleri öldürişlerini,halky gynaýyşlaryny anyk mysallar bilen
234
görkezýar.Ol Leniniň proletar döwletini gurýan diýip,oňa derek faşistik döwlet
gurýandygyny açyk beýan edýär. Emma şonda-da,bolşewikler ol ýazyja temmi beräýmäge
derek,gaýtam,kömek edýärler.Ýazyjy,gün-güzeran aýlamak meselesi juda agyr hem
bolsa,täze hökümetiň özüne bellän kömek serişdesinden ýüz öwürýär.Oňa
garamazdan,Korelenko dünýäden ötenden soň,bolşewikler onuň adyny Russýanyň
ýüzlerçe köçelerine,medeni ojaklaryna,kolhoz-sowhozlaryna dakýar. Ýazyjynyňyzlyyzyna tomluklary çap edilýär…
15. 01. 97.
Tutuş bir ýylyň dowamynda 2-3 sanyhekaýa ýazyp,bizem özümizi ýazyjy
hökmünde işleýändiris öýdýäris.A. P. Çehow 1880-1885-nji ýyllar aralynda,ýagny 5 ýylda
300 sany hekaýa ýazypdyr.Hasaplap gördüm welin,Çehow her 7 günde bir hekaýa
döredipdir.
Rus hem ýewropa ýazyjylary örän işeňňir. Biz bolsak,Resul Gamzatow
aýtmyşlaýyn,“işlemezlige bahana gözleýäris”.
3. 01. 97.
Ulykemçilikkiçeldilip,kiçi
üstünlikulaldylypgörkezilýän
ýurtdahiç
mahal
ösüşbolmaz.
*
Adamlara ynamsyz garamaklyk gowulyk däl. Ýöne erbet adamlaryň sanynyň juda
kändiginiň döredýän umumy atmosferasy gowy adama-da müňkür göz belen garamaklyga
mejbur edýär.
*
Adam
özgulçulykderejesinden
çykmagaymtylmasa,gulçulygyň
tebigattarapyndandöredilmän,özi
ýalyadamlartapyndandöredilendiginedüşünjekbolmasa,onuň
özünigulhökmündedesylamadygydyr.
*
Biz ählizatbabatdahakykatdangaçadurmagygowygörýän ýaly. Köp meselede görnüp
duran hakykaty-da görmedik kişi bolup,ýalançylygyň kömegi bilen özümizi aklamaga
endik edipdiris. Ol şu günem şeýle,taryhda-da şeýle bolupdyr.
“Bigünä türkmeniň üstüne keseki basybalyjylar hälimi-şindi dökülip,biçäre ile gün
bermändirler” diýiip,özümizi “ak guş” edip görkezýäris. Diňe öz gara zähmeti bilen gün
görmek islese-de,Eýranmy,Orsýetmi,Hywamy,Buharamy türkmene azap baryny beripdir.
Hakykatda bolsa beýle baha onçakly dogry hem däl. Türkmenleriň belli bir topary
(elbetde,hemmesi däl) çapawulçylyk tapsa,gaýry pişe hem gözlemändir. Şonuň
netijesindegoňşy ýurtlar hem bize öz eden hereketimiz ýaly (belki,ondanam has zyýat)
hereket bilen jogap gaýtarypdyr. Saragt urşunyňam,Merw jeňiniňem,Gökdepe
gandöküşliginiňem üç sebäbibar bolsa,şonuňiň bolmanda,birini türkmenleriň özleri
döredipdir. Türkmenleriň döreden ýeke sebäbi hem ozal bahana arap duran garşydaşa açyk
hereket etmek üçin tutaryk bolupdyr.
Şol meseläni hakykata laýyk beýan emekde men özümi hem “akja jüýje”
hasaplamaýaryn.SebäbiMädemin ýörişinden gürrüň berýän “Saragt galasy”,Merw
235
jeňinden gürrüň berýän “Keseki” eserlerimdehakykaty bolşy ýaly edip görkezmegiň
aladasyny edenem bolsam,“El egrisi özüne” diýip,türkmenleriň kabir günäsini
ýuwmarlasym geldi durdy.
Biz kähalatda ruslar Gökdepäni hiç bir tutaryksyz,türkmeniň topragy gerek bolany
üçin muştumzorluk bilen basyp alandygyny nygtaýarys. Olara topragyň gerekdigi esasy
mesele. Ruslar öz örüsuni giňeltmäge asyrlar boýy jan etdiler. Olaryň basyp alan kişi
topragynyň sany sanardan kän. Ruslaryňtürkmen topragyny öz tarapyna geçireninden soň
esasy maksady suwa,Hindi okeanyna çykmakdy.Emmaşol mahal tekelerem syýasy
düşünjäniň dünýä syýasatyna obýektiw baha bermek derejeleriniň çäklidigi zerarly
ruslaryň gegemonlyk maksadynyň şeýle pajygalyýagdaýda amala aşmagyna tutaryk
döredipdir. Eger 19-njy asyryň ikinji ýarymynda ahal tekelerinde giň dünýägaraýyşly
ýolbaşçy bolanlygynda uly gyrgynçylygyň öňüni almak ýa-da möçberini kiçeltmek
mümkinçiligi tapylardy.
Nähak ganyň beýle möçberde dökülmegine tekeleriň gedemligi,iki tarapyň güýjüne
nädogry baha bermekleri,iň esasy-da,alamançylykdan ýüz döndermek islemändikleri
sebäp bolupdyr. Elbetde,her hili çökder tutaryk tapanyňda-da,gara güýjüňe daýanyp,başga
biriniň öýüni basyp almak,üstesine-de,bala-çaganyň ganyny dökmek ýa-da Gökdepe
söweşiniň baş ganhory general Skobelýewiň ölmeziniň öň ýany bir günbatar žurnalistiniň:
“Gökdepe söweşinde 8000 sany türkmeni gyranyňa haýpyň gelmeýärmi?”diýen sowalyna:
“Şony 80. 000 edip gyrmanyma haýpym gelýär”(Şu maglumaty Skobelýew hakdaky
materiallardan okapdym.Ýone çeşmesini bellemändirin.Moskwanyň Harby-taryhy
arhiwinde gabat gelen bolsam gerek.) diýip jogap gaýtarmagy-da hiç bir jähtden
ýuwmarlanmaly ýagdaý däldir.Ýa-da Gökdepe galasy partladylandan soň jigilerini
arkasyna alyp,gaçyp barýan 8-10 ýaşly gyzjagazlaryň yzyndan ýetip,gylyçdan geçirmekrus
goşunlarynyň akyla sygmajak wagşylyga ýüz urandyklaryna şaýatlyketmeýärmi?
Emma 19-njyasyryň 80-nji ýyllarynda türkmen topragyna uzak wagtlap syýahat
eden iňlis ýazyjysy,öz döwrüniň ýiti syýasatçylarynyň biri bolan Edmond O Donowan uly
göwrümliýazgysynyň “Tutuş bir günläp Magtymguly hanyň ýanynda” hem “Triumwrat”
diýen bölümlerinde Ahal hem Merw türkmenleriniň syýasy ýagdaýa baha kesişleri barada
öz pikirini beýan edýär.
1881-nji ýylyň 14-nji maýynda Donowan Merwde Magtymguly hanyň hem beýleki
hanlaryň çagyran geňeşinde türkmeniň ýagdaýynyň bulaşykdygynyň esasy sebäbiniň
goňşy ýurtlara çapawulçylyk edilmek bilen baglanyşyklydygyny tekelere düşündirmäge
synanyşýar,alamançylyk bes edilmese,ýagdaýyň öňküdenem kynlaşjakdygyny deliller
bilen nygtaýar. Emma Merw hanlary alamançylyksyz ýaşaýşyň özleri üçin asla mümkin
däldigini ýazyja açyk aýdýarlar.
Donowan Merw kethudalary bilen bolan gürrüňi şeýle tamamlaýar:
“Men olara Ahal tekeleriniň şeýle pajygaly ýagdaýa uçramaklarynyň
sebäbinidüşündirjek boldum. Beýtmeli däldigi barada telim gezek duýduryş berlendigine
garamazdan,Ahal tekeleri serhet gyrasy bilenHywa barýan ýa-da Hywadan gelýän rus
söwda kerwenlerini talaýardylar. Şeýle bolansoň,uzak garaşdyrmanam,ruslaryň jogap
urgusy Ahal tekeleriniň başyndan indi. Eger-de goňşy ýurtlara edýän alamançylygyňyzy
doly togtatmasaňyz,Ahal tekelerininň başyna inen towky siziňem başyňyzdan injekdigi
ikuçsuzdyr. Tekeler Russiýa döwletiniň raýatlygyndaky Buharanyň üstüne alamana
236
gitse,onuň ruslara ýaramajakdygy belli zat ahyryn. Beýle ýagdaýyň jogapsyz
galdyrylmajagy hem belli. Siz (merwliler. —A. T.) Angliýa bilen il bolmaga isleg
bildirýärsiňiz. Iňlis ýa-da islendik başga bir ýurduň patyşasynyň ogry hem talaňçy il bilen
raýdaş bolmajakdygyny özüňiz bilmelisiňiz…”
Iňlis ýazyjysynyň döwre,syýasata berýän bahasynyň obýektiwdigine “Türkmen
alamany” diýen kitaby okanyňda has-da göz ýetirýärsiň. Şonuň üçin bizem,bizden soň
eline galam aljak,geçmişe ser saljak adamlaram taryhy dogry beýan etsek,diňe utardyk.
Çünki biziň ýuwmarlanymyz bilen taryh sahypasynaözgertme girizip bolmaz.
26. 06. 97.
Hakyky ýazyjy özüniň köpokandygynyeserlerindeýörite ýüze çykarjak,özüniň
köpbilýändigini ýöritenygtajakbolmalydäl.Ol okyjyny özünden belent saýmaly,ondan
çekinmeli,ulumsulykdan daşda durmaly. Çünki hatda özleri ulumsy adamlaram
ulumsylary halamaýarlar. Okyjyny sadalyk bilen,akyl satman özüňe çekmeli. Hakyky
ýazyjylar diňe sadalyk bilen ýol alypdyrlar.Onsoňam,ýazyjy hernäçe beýik bolsada,okyjylar köpçüliginiň jemi beýikliginden pesdir.
*
Döredijilikadamlarynyň käbiriniň hüý-häsiýetigaty özboluşly.Olaryň iş wagtynda
“dälireýenlerem”,aglaýanlaram,öýkeleýänlerem
bolýar.
Meniň
tanaýan
döwürdeşlerimiňem örän geň gylyklylary bar. Şeýle hem döredijilik adamlaryny,agramyna
garamazdan,iki topara—sada hem gedemräk bölege bölmek bolar. Mysal üçin,Resul
Gamzatow pespäl,sada,açyk. Çingiz Aýtmatow onuň tersine—“ýapyk”Ýakyndan
tanamasaň,ony çakdanaşa gedemdir öýdäýmeli.
Umuman,meniň köpýyllyk garaýşymdan gelen netiläm şeýle: şahyrlar alçak,prozaçylar – tutugrak. Olaryň işleýişlerem birmeňzeş däl.Azerbeýjanyň belli
prozaçysy Ekrem Aýlisli işe başlamazyndan ozal içerini syryp- süpürip,myhmana
garaşýan ýaly tertibe salýar. Şahyr Fikret Goja bolsa içeri dyr –pytrak bolsa gowy
işleýär.Berdi Kerbabaýew maşynkanyň başyna geçende galstugyna çenli
dakynyp,toýagidýän ýaly bolup bezenýärdi.Ata Atajanow goşgy ýazan mahaly piwo
içmegi halaýardy. Gurbandurdy Gurbansähedowyň bolsa uzynmüşdüklisigareti agzyndan
aýrylmazdy.Mämmet Seýidow hem goşgyny çilimiň“güýji” bilen ýazýardy.
Ýan Parandowskiý “Alhimiýa slowa” diýen kitabynyň 124-nji sahypasynda şeýle
ýazýar: “ Kadadan çykma” häsýeti ýok ýazyjyny tapaýmak aňsat iş däl.Şiller işlän mahaly
aýagyny sowuk suwa sokup oturar eken.Balzak daşdan ýasalan poluň üstünde aýagyny
ýalaňaçlap durupdyr. Prus güýçli atyr,Ýakobson çüýrük alma ysgapdyr. Gýöte
sarymsagy,aýnekili adamlary,iti halamandyr.Hatda ol direktorlyk edýän teatryna it
getirileni sebäpli işdenem çykypdyr. Işleýän mahaly konýak owurtlamaga endik eden
Ibsen gerekmejek kagyzlaryny,gazet böleklerini ýyrtyşdyrypdyr. Russo ýiti günüň astynda
kellesini ýalaňaçlap işläpdir. Bosýue sowuk jaýda galyň eşik baryny geýip,kellesini hem
deri bilen büräp işläpdir…”
1997.
Türkmenistanyň
PrezidentiS.
A.
Nyýazow
1997-nji
ýylyň
14njifewralyndadöredijilikintelligensiýasybilenduşuşanda: “Syýasatsyz çepereserdörediň.
237
Olar hem ruhy baýlyga täsir edýär”diýdi.Akylly kesgitleme. Çeper eser syýasata bakna
bolmaly däl. Hakyky eser diňe “Durmuş taglymaty” diýen taglymata gulluk etmeli.
*
Profilaktikageçmek üçinMarywelaýatnäsaghanasynaýerleşdim Şonda ýaşy ýetmiş
töweregihalyjudateň biradammeniň ünsümi çekdi. Ony keselhana- da iki sany ýigit
goltugyna girip getiripdi. Şol mahalam onuň köneje penjeginiň ýakasynda bir medaljygy
bardy.
Bir palatada bolanymyz üçin men ol ýaşulynyň ähli hereketlerini synlaýardym.Ol
palata giren badyna,öz penjeginiň ýakasyndaky medaly keselhana penjeginiň ýakasyna
geçirdi. Ýaşuly köneje elýaglygy bilenem mahal-mahal medalynyň ýüzüni süpürýärdi.
Hatda ol ýöremäge ragwaty bolmasa-da,üstüne getirilip beriljekdigine garamazdan,günde
üç gezek keselhananyň naharhanasynagidýärdi. Özi-de şonda diwara ýapyşyp zordan
ýöreýärdi.Nahardan gelensoňam,döşi medally penjegini ýene oturgyjlyň egninden
asyp,girene-çykana görnäýjek ýerde goýýardy.Ýalňyşmaýan bolsam,ýaşulynyň medaly
“Watana bolan söýgüsiüçindi”.
Ol biçäre özmedalyna hemme kişi gözi gidip seredýändir,şonuň üçinem özüne
aýratyn hormat goýulýandyr,goýulmalydyr öýdýärdi,doktorlaryňam “tapawutly” ünsüne
garaşýardy. Emma doktorlaram,gelip-gidýänlerem ol ýagdaýa ýaňsyly garaýan ýalydylar.
Bizde nähili bagtly adamlar bar!
Bizde nähili sadawar adamlar bar!
(Birki ýyl geçensoň,keselhanada sataşan şol wakamdan “Hassalyk” ady bilen
hekaýa döretdim.)
Sent. 1996.
Umuman,“Watana bolan söýgüsi üçin” diýen medalyň ady onçakly ýerine düşmedik
ýaly bolup duýulýar. Eýsem,şol medaly almadyk adamlarda Watana bolan söýgi
ýokmuka? Öz Watanynyň guran türmesinde oturanlaryňam Watanyna söýgüsiniň
bardygyna men ynanýaryn.
1996.
Kimdirbirinden
öýkeläniňdeikitarapyňam
ýalňyşynyň
agramynagöz
ýetirjekbolmaly. Belki,sen öýkelemäge-de haksyzsyň. Şeýle ýagdaýda-da öýkeleseň,özüňi
gelşiksizgüne saldygyň bolar.
*
Ösüpoturan ýaşajyktal çybygynysynladym. Onuň düýbünden çykan sary çyrmaşyk
ýüplük saralan ýaly bolup,tä depesine çenli ýetipdir. Çyrmaşyk diýilýän zadyň özbaşyna
iýmitlener ýaly berk köki hem ýok bolarly. Ol özüne goşmaça iýmit berýän başga bir
ýokumly agaç bolmasa,ýaşamaga-da ullakan mümkinçiligi ýok. Ýelmeşen çybygy
gurasa,çyrmaşygam hökman guraýmaly.
Durmuşda-da şoňa meňzeş ýagdaý bolýar. Öz elinden düýpli zat
gelmeýän,ukypsyz,iş başarmaýan käbir adamlaram ýokary post eýeleýän
garyndaşlaryna,dost-ýarlaryna “çyrmaşyp”,belent derejelere çenli ösüp gidýär.Ýöneolaram
tal çybygyna ýelmeşen çyrmaşyk ýaly,daýanýan belentligi “gurasa”iýmit ýetmänsoň,gurap
galýar.Meniň özümiňem,şol çyrmaşyk ýaly,başgalardan “iýmitlenen” pursatlarym
bolupdy).
238
9 apr. 1997. Murgap.
Hünärmenlerkitaplaryň ýörgünliömrüni 25-30 ýyltöweregihasaplaýarlar.Şondan soň
olar elden-dilden düşüp gidýär diýýärler. Ýöne öz döwründe bir setiri-de okalman,ölüp
gidenden soň ilebelli bolýan alymlar,ýazyjylaram kän.
*
Halkyň
ýaramazadamlary
ýigrenmeginiň
ýagşylaraberýänsapagyradio—
telewidenýäniňýaramazlarytankytytlapedýän
öwüt-ündewindenmüň
essenetijelibolsagerek.
*
Murgapetrabyndaky
“Ojarlybaba”
gonamçylygynazyýaratedip,birkigüngeçensoňam,Mary
şäherindäkiiçindeoturara-durara
ýer
ýoktürmäniň
gapysyndangarap:
“Ýyldabirgezekmazarystanazyýaratetmek,ýyldabirgezekhemtürmäniň
gapysyndangarapgörmekheradam üçinpeýdalyzerurýetlikbolsagerek” diýennetijä geldim.
Apr. 1997.
Halk
üçingatykänbähbitliiş
eden,türkmentaryhyndabolsa
özünemynasyporunalmadykMämmetdilmaç
(MämmetOrazow)
Marynyň
Mülkbagşyobasynyň çelteklertiresinde,takmynan,1875-nji ýyldaenedendoglup,1916-njy
ýyldahemdünýäden ötüpdir. Onuň rus dilini öwrenip,tanymal dilmaç bolup ýetişmeginde
Arendorenko diýen adamyň hyzmatyörän uly bolupdyr.
Mämmet Oraz heniz oglanjykka Maryda ady bellidoktor Arendorenkonyň
gapysynda hyzmatçy bolup gezýär. Ol rus dilini az-kem öwrenensoň,dokroryň öýüne
saglygyny barlatmak üçin gelýän türkmenlere dilmaçlyk edip başlaýar.Arendorenko ony
rus mekdebine okuwa ýerleşdirýär.Şondan soň Mämmet Oraz diwan,uýezd
naçalniginiňkonselýariýasynda dilmaç bolup işleýär.
Mämmet dilmajyň 20-nji asyryň başlarynda häzirki Murgap etrabynyň
territoriýasynda,derýanyň boýunda gurduran köşk-jaýybu sebitler üçin arhitektura
nusgasydyr. Häzir ol üýtgeşik jaýda inçekesel hassahanasy ýerleşýär.
Döwürdeşleriniň ýatlamaklaryna görä,Mämmet dilmaç şol kaşaň jaýyň bir bölegini
mekdebe öwrüp,garyp-gasarlaryň çagalaryna bilim beripdir,öz hasabyna birnäçe molla
tutupdyr. Hatda ol Ahaldan ady belli Ýowşan molla Öwezgylyç ogluny-da ýörite
mugallymçylyga çagyrypdyr.Mämmet dilmajyň mekdebinde dini derslerden başga-da,ene
dili,edebiýat,jugrafiýa,hasap,tebigat sapaklary okadylypdyr.
Mämmet dilmaja işi düşüp Marydan,Ahaldan,Samarkantdan,Buharadan,hatda
Daşkentdenem uly wezipedäki adamlar gelipdirler. Dilmajyň agasy Garry baýyň gyzy
Miwe ejäniň ýatlamasyna görä,türkçe,tatarça,rusça suwara okaýan,ýazýan Mämmet Oraz
ogluna poçta üsti bilen dürli ýurtlardan her hili kitaplar iberilip durlupdyr. Onuň türkmen
topragynda deňi-taýy bolmadykuly kitaphanasynyňkim tarapyndan,nirä ýitirim edilendigi
hakda hiç hili maglumat ýok.
1997.
239
AgşamlykşahyrgoňşymAhmetGurbannepesowbilen“peýşinseýil” (gezim) etdik.Ol
meni ertir Mollanepes adyndaky teatra Berdinazar Hudaýnazarowyň ýubileýine çagyrdy.
Meniň “Näme üýtgeşik zat bolarka?” diýen sowalyma ol:
—Çykyş edýän adamlaryň ikiýüzlüligine: dilinde bir zat,ýüreginde başga zat
diýişlerine şaýat bolup,keýp çekeris—diýen jogap berdi.
15. 04. 97.
B.
Hudaýnazarowyň
ýubileý
dabarasy,umuman,oňatgeçdi.
Uzaga-da
çekmedi,režissura-da kelç-külçsüz.Aşyr Mämiliýew,Baýram Jütdiýew,Muhammet
Aýdogdyýew,Annanur Çaryýarow dagy gowy,agramly çykyş etdiler.Ýöne söz berilmedik
halyna sahna çykyp,boş gep otaran žurnalist Akbibi Ýusubowanyň özüni köpüň
öňündepeýwagtyna masgara edişiniň manysyna welin düşünmän galdym.
Dabara gutaransoň,men ýoldaşlarymyň birine ýaňkyaýalyň özüni döwtalap masgara
etmeginiň sebäbini soradym welin : “Käbir adamlarmasgaraçylygy uly abraý hasap
edýäler.Ýusubowa diýilýän aýal arada delegasiýa bilen Hindistana gidende,ýerli
uniwermagdan bir ýüzük ogurlabam magsara boldy. . ” diýen jogap aldym.
Asyl söz berilmese-de sahna çykmak dagy ol edepsiz žurnalist aýal üçin asyl
“witjik” eken.
16. 04. 97.
Bir gezek ýazyjylar üýşüp durka,şahyr Mihail Lukoniniň:
—Medisina hasaplamalaryna görä,aýal erkekden uzak ýaşaýar welin,şonuň sebäbi
nämedenkä?—diýen sowalyna Resul Gamzatow: —Sebäbi aýalyň aýaly ýok—diýen
jogap gaýtardy.
(Aýallaryň erkeklere kän iňirdeýändiklerine gyşardylýar.)
1977.
“Daglar ýeriň myhydyr” diýen ajaýyp setir Magtymguludan gaýryhiç bir ynsanyň
kellesine gelmez diýip hasap edýärdim. EmmaGurhany açan ýeriňde şol setir bar eken.
*
Nemes,ermeni,tatar. ýapon ýaly talantly milletleriň arasynda iň tapawutlanýany
ýewreýler bolsa gerek.Edebiýatda-da,sungatda-da,ylymdyr-tehnikada –da dünýäniň
ýüküni gerdeninde göterýän,esasan,ýewreýler. Bu aýdylany tassyklamak üçin müňlerçe
delil
getirip
bolar.Özümem
Moskwada
ýaşaýarkam,ýewreýler
bilen
bile
işleşdim,tirkeşdim,duz-emek
boldum.
.
Olardan
öwrenere
zat
kän.Oňa
garamazdan,durmuşda welin,ýewreýler barada ýakymsyz legendalar,anekdotlar,myjabatlar
gaty kän döreýer. Ol görüpligiň netijesimikä ýa-da…
Hawa-da,guzujygyň düňýä inen badyna öldürilmegine onuň owadan derisi sebäp
bolýar diýleni-dä…
*
Muhammetpygamberiň
hadyslarynyň
birinde
şeýlediýilýär:“Aýdymsazdiňlemekgünädir. Aýdym-saz ýaňlanýan oturylyşyga gatnaşmak agyr we uly günädir.
Aýdym-sazdan lezzet almak hem ony halamak we dürs bilmek kapyrlykdyr”(“Müň
hadys”,sah. 134.)
240
Oňa garamazdan,“tüýs musulman” arap ýurtlarynda-da aýdym-saz şeýlebir
ösen,şeýlebir söýülýär. Hakyky musulmanlar adym-sazy örän gowy görýärler.
Umuman,adamlaryň aýdym- sazsyz ýaşamaklaryny göz öňüne getirmegem kyn. Şu meselä
ýa-ha din gaty ýowuz daraşýar ýa-da hadysçylar dini ýoýýarlar.
1997.
*
Ýaňydünýä
inenaňsyz,düşünjesizbäbekenesiniň
emmesidodagynadegenindensokjapbaşlaýar. Ol ene göwsüniň nämediginiň,ony nähili ýol
bilen sormalydygynyň öwredilmegine-de mätäç däl.
Haýran galaýmaly!
Adam oglunyň öz Watanyny söýmek meselesi hem edil şonuň ýaly zat. Radioda
“Watany söýüň!” diýip gygyrmak gülkünç ideologiýanyň gülkünç önümi.Adam öz
Watanyny ündew,haýyş bilen däl-de,tebigylygy hem diňe içki duýgusy bilen
söýýär.Asylly adam,Watanyny söýýän adam Watany söýmek hakda gürrüňem etmeýär.
Watany söýmegi ündemek Watany kemsitmek bilen barabardyr.
*
Grişa Rasputiniň “gudraty”,onuň patyşany,Russiýany wejera edişi,damarynda tatar
gany bolan Feliks Ýusupowyň “dindary” öldürmegi guraýşy hakda şol wakalara ýakyndan
gatnaşan adamlaryň taryhy gündeliklerindenparçalar ýerleşdirilen “Swýatoý çort”
(“Keramatly şeýtan”) diýen kitaby okadym.
Rus ýazyjylary dokumental-çeper eser döretmäge nähili ukyply! Walentin Pikulyň
“U posledneý çerty” (“Gorpuň gyrasynda”) diýen romanyny on-on bäş ýyl mundan ozal
okapdym. Asyl,Pikul şol romanyny ady tutulan gündelik esasynda döreden eken.
20. 04. 97.
Ahmet Halmyradowyň “Iman syry” diýen proza ýygyndysyny bir demde okap
çykdym.Biziň derejämizde gowy ýazyjy. Kömek Kulyýewiň prozasyndan lezzet alşym
ýaly,lezzet aldym. Onuň hekaýalary (Has beterem,“Edebiýat we sungat” gazýetinde soňky
mahallarda çap bolýan “dilsiz-agyzsyz”,ýöntem hekaýalary okanyňdan soň) kalbyňa
ynjalyk berýär. Sözleri,sözlemleri göwnejaý,wakalary inçelik bilen beýan etmegi başarýan
Ahmet Halmyradow häzirkilerindenem güýçli eserýazar diýen umyt oýarýar.
Men ol ýazyjyny heniz bir gezegem göremok. Emma tanamasamam,eserlerinden
many alşyma görä,Ahmet Halmyradowdagedemlik,özüne ýokary baha bermek ýokdur. Ol
hakykatyň tarapyny çalýan,adalatly,gözellige düşünýän,oňa guwanmagy başarýan
özpikirli adam.
24. 04. 97.
Irden Atamyrat Atabaýew jaň etdi. Şu gün säher çagy ýazyjy Hojanepes Meläýew
tarpa-taýyn ýogalypdyr.Ajal biziň deň-duşlarymyzy hem pürreläp başlady.
25. 04. 97.
241
“Adamyny ýüzüne öwmek onuň damagyny çalmak bilen barabardyr”.(“Müň hadys”
sah.115).Eger damagy çalynýan adam şondan diňe lezzet alýan bolsanätmeli?Oňa keýp
bermek isläňokmy?
*
Şugünhalypa ýazyjymyz ÇaryAşyrowyň saglygynysoramak üçinnäsaghanabardym.
Ol näsaga-da meňzänok,keýpi kök,88 ýaşyndadygyna garamazdan,ýaş ýigit ýaly ýeňil
gopýar.
Onuň
akyl-huşy
jaýba-jaý.
Ol
durmuşdan
yza
galmaýar:
okaýar,ýazýar,syýasat,sungat bilen gyzyklanýar.
Çary aga soňky ýyllarda türkmenlerde,esasanam,döredijilik adamlarynyň arasynda
ýaranjaňlaryň sanynyň köpelýändiginden zeýrendi. Ol şol pikirini “Has beterem ministr
derejesindäki adamlar telewizorda çykyp ýaranjaňlyk etse erbet.Beýle ýagdaý ýaş nesle-de
ýaman nusga görkezýär”- diýip jemledi.
29. 04. 97.
Adamzatdörälibärigalplykbilenpäkligiň arasyndabaşa-baş söweş gidýär.Päkligi iň
gowy,dana,parasatly,il-günüň sylaýan adamlary,gepine gulak asylýanlargoldaýar.
Galplygy bolsa iň ýaramaz,syýakdan düşen,il-günüň sarpa goýmaýan,ýigrenýän adamlary
goldaýar. Şonda-da galplyk päklikden üstün çykyp gelýär.
*
Günäkäriň etmişine kanun tarapyndan çäre görmek diňe biretmişe dürs baha bermek
bolman,eýsem,ýaramaz işe meýilli başga adamlaryňam ýaramaz meýliniň öňüne böwet
basmakdyr.
*
Mertligem,namartlygam Taňrynyň adama peşgeş berip,dermanyny bermedik
“keseli”.Mertlik “keseliniň” görkezýän görgüsi,iýdirýän hupbaty aýdyp-diýerden
çökder.Onuň şeýledigini (özümi mert hasaplamasam-da) hut mertligi zerarly kyn ýaşaýan
tanyşlarymyň ýagdaýyndan bilýärin.
Namartlyk “keseli” hem şeýle ezýet berýärmikä? Ýa-da namartlary halkyň
gaýybana ýigrenmegi olara berilýän gaýybana temmimikä?
*
Adalatyň tarapynda durýan ýazyjy çäksiz uly güýç bolan döwlet apparatyna garşy
pozisiýany eýelemeli bolýar.Şeýle ýazyjynyň durmuşynyň “gyzyklydygy” hem hiç
kimden asgyn gelmejekgara güýjüň garşysynagidýänligi bilen baglydyr.
*
Hakyky
ýazyjynyň
betbagtlygy
özünden
öň
ötenmüňlerçegeniniň
başarypbilmängidendiginibilse-de,dünýädeadalatydikeldipbolardiýip
çynybilenynamedýänligindedir.
*
Gözellikadambeýnisinebeýniniňgözelligikabuledipbiljekmümkinçiliginiň
çäginegörä girýär.
*
242
Özüni ýurdunda ýeke-täkgeniý hasaplaýandöwlet ýolbaşçysynyňhakykygeniý
däldiginediňesoňkygelen
ýolbaşçynyň
ýurdy
öňküdengowydolandyrýandygynamertbahabermegibaşarsaakyl ýetirmegimümkin.
*
Henizhiç
kimiň
görmedik,hiç
ýerdebolmadyk,ýönebolaýmagyahmalwakasynydurmuş
hakykaty
ýalyynandyryjylyklybeýanetmegibaşarmakýazyjylyk üçinilkinji şertdir. Ýazmaga material