Kyrk ýylda ýazylan kitap - 07

WaleriýaPorohowanyň arapçadan rusçadiňe manysyna görä terjimeetmeginde çap
bolanGurhany okadym.Elbetde,Gurhanadamzat medeniýetiniň çür depesinde durýan kitap.
Emma onuň başga dillere,şol sanda türkmen diline-de terjime edilmegi hökman däl ýaly
bolup duýulýar.
*
Sergeý
Wladimirowiç
MihalkowaSosialistikZähmetiň
Gahrymanydiýenatdakylangünigutlapjaň edýänadamlaronuň ýüreginedüşüpdirler. Ertesi
daň bilenem haýsydyr bit tanşy bimahal jaň edip,gojany ukudan oýarypdyr. Şondan soň ol
gahardan ýaňa gaýdyp uklabam bilmändir-de,sakgalyny syrmaga durupdyr. Ýazyjy ýaňy
eňegini sabynlan mahalyýene telefon jyrlapdyr. Ol trubkany gahar bilen göteripdir-de,jaň
edýäni ýüz gram içen ýazyjy dostlarynyň biridir öýdüp:
—Siz,jojuklar,meni ýatmaga goýjakmysyňyz?Beýdip ýürege düşmäň ahyryn!—
diýip jabjynypdyr.
Ýazyjynyň gazabyny eşiden adam aňyrdan:
—Näme how,Serýoža,daň bilen it ýaly üýrýäň-le?—diýipdir.
Bimahal jaňedeni sesinden tanan Sergeý Mihalkow:
—Üýrsemem,men size Krylowyň basnýasyndakypile üýrýän Moskajygyň
ýakymlyja sesi bilen üýrýändirin. Ertiriň haýyrly bolsun,gadyrdanym! —diýip,mylaýym
gepläpdir.
Daň bilen jaň eden adam SSKPMK-nyň baş sekretary L. I. Brežnew eken.
69
(1989-nly ýylda S. W. Mihalkowyň özi gürrüň berdi.)
*ihail Şolohowa Nobel baýragynyň berlendiginiň ilkinjihabary Kremle gelýär.SSKP MKnyň Birinji sekretary N. S.Hruşýow Rostow oblastynyň Wýoşenskaýa stanisasyna jaň
edip,ýazyjyny hut özi gutlamakçy bolýar. Emma şol pursat Şolohow öýündeýok eken.
SoňraNikita Hruşýow Rostowa jaň edýär-de,obkomyň birinji sekrtetary Bondarenkony
tapyp,tabşyryk berýär: “Men Şolohowy öýünden tapyp bilmedim. Sen ony nirede bolsa-da
tap-da,meniň adymdan beýik baýrak bilen gutla!”
Şolohowyň öýünetil eden sekretar “Onuň pylan ada öňňunky balyk tutmaga gidişi”
diýen jogap alýar.
Hem-äSSSR-iň ýolbaşçysynyň buýrugyny berjaý etmek üçin hememhemme kişiden
öňürti gutlap,beýik ýazyjynyň minnetdarlygyna mynasyp bolmak islän şoldöwürler
hökmürowan Bondarenko,desbi-dähilwertolýot çagyrýar-da,salgy berlen adatarap uçýar.
Ol entek al-asmandaka,derýa çeňňek taşlap oturan Şolohowy görüp,wertolýotça balykça
mümkingadar golaý gonmagy buýruk berýär.
Obkomyň birinjisi wertolýotdan düşen badyna:
—Mihail Aleksandrowiç,gözüňiz aýdyň! Size Hobel baýragy berildi!—diýip,ellerini
kelemenledip gygyrýar. —Kremlden Nikita Sergeewiçiň hut özi maňa jaň etdi. Öz
adymdanam,onuň adyndanamsizi çyn ýürekden gutlaýan!
Bondarenko otuz-kyrk adimlikden,çöp-çalamyň içi bilen Şolohowa tarap ylgaýar.
Elindäki çeňňegini taşlap,obkomyň birinjisine gazap bilen ýumrugyny çenän ýazyjy:
—Baýrak başyňy iýsin! Sen öz pohly wertolýotyň tarryldysy bulen ýaňy çekip
başlan balyklarymy ürküzdiň. Balygyň bir gezekki çekmesi maňa seň on sany Hobel
baýragyňdan keýpli ahyryn!—diýýär. Yzyndanam ol orslaryň ýörgünli hapa sögünjinden
birki sanysyny suňşurýar.
Obkomyň birinjisi ýüzüne urlan ýaly bolup yzyna gaýdýar. Aýtmaklaryna
görä,soňra Bondarenko“Maňa paýyş sögdi” diýp,Hruşýowa Şolohowyň üstündenşikaýat
edipdir welin,Hruşýow hem: “Aý,maňa-da sögmedik bolsa bolýa-la!” diýip
ýylgyraýypdyr.
Şolohow bilen baglanyşykly hut öz şaýat bolan wakamy hem ýatlaýyn. Biz Edebiýat
institutynyňüçünji kursunda okaýarkak,24 studentden ybarat tutuş kursumyzy ýazyjylaryň
plenumynamyýa-da gurultaýyna gelýän Şolohowy garşylamak üçin wokzala iberdiler.
Institutyň prorektory hem wokzala gidýänlere ýolbaşçylyk edýärdi. Biziň her haýsymyzyň
elimize-de bir desse gül alyp berdiler.
Wokzalda ýazyjynyňwagonynyň gelip durmaly ýerinde ony garşylamaga çykan
(SSSR Ýazyjylar soýuzynyň jogapkär işgärleri bolsa gerek.) bizden başga-da adam kän
ekeni.Garşylaýanlaryň biriniň elinde-hä Şolohowyň portreti hem bardy.
Otly gelip durdy. Ähli ýolagçylar wagondan düşüp gitdi. Emma Şolohow welin
ýokdy. Şeýlelikde,biz ýazyjyny garşylapbilmän,instituta dolandyk.
Soň bilip otursak,wagondan düşüp gelýän Şolohow aýnadan daşaryk
seredende,tanyşlaryny görensoň,özüniň garşylanmaga çykylandygyny bilip,wagonyň ters
tarapyndaky gapysyny açmaklaryny haýyş edipdir. Şeýdibem,ol garşylaýanlara
görünmämn,şähere çykyp gidipdir.
70
1992.
*
Beýik binalar içinde,
Kyrk ýyl şäherde ornadym.
Beýik binalar içinde,
Günüň doganny görmedim,
Günüň ýaşanny görmedim.
Saba ýeli,säher çygy
Çykyp gidipdir ýadymdan.
Şemal ýüzün sypamasa,
Adam bolarmy adamdan!
Tas kyrk ýyllap görmedim men
Günüň ýaşanny,doganny.
Tas kyrk ýyllap görmedim men
Gapymda gardaş—doganmy.
1993.Moskwa.
*
Şu gün “Türkmenistan” gazýetiniň redaktory meniň bilen açyk gürrüň
etdi.Ol“Ýazyjy Atajan Taganyň eserlerini gazýetsahypasynda çap etmegiň gadagandygy”
hakyndaMinistrler Kabinetiniň başlygynyň (Prezidentiň diýip kabul etmeli) orunbasary O.
Aýdogryýewden gizlin görkezme alandygyny aýtdy.
3. 06. 94.
Ähliýazan zadyňy“gorkman” çapa bermek üçin Sapar Öräýew ýaly“batyr”bolmaly.
*
Derläp ýatan al ýaňakdan
Sorsam,oýanmaz,oýanmaz.
Birinjiden-ä,derläp
ýatan
ýaňakdan
sormak…
Ikinjidenem,ýaňagyndan
sorulýarka,oýanmaýan perizadyň duýgusy-ha ýokdur welin,jany beri barmyka?
*
Uly şahslar patyşanyň öňünde-de ýaýaplamandyrlar. Mysal üçin: Lew
Tolstoý,Aleksandr Twardowskiý,Resul Gamzatow,Gylyç Kulyýew…
*
Resul Gamzatow Mahaçgalada ýaşasa-da,SSSR Ýazyjylar soýuzynyň
prawleniýesiniň sekretary hem SSSR Ýokary Sowetiniň Prezidiumynyň başlygynyň
orunbasary bolany üçin her hepdede diýen ýaly Moskwakomandirowka gelýärdi. Ol
mydama “Moskwa” myhmanhanasynda şol bir gatda,şol bir otagda düşleýärdi. Bir gezek
(megerem,Gamzatowyň özi sebäp bolup) onuň ýaşaýan otagy ot aldy. Şondan soň ol
Ýokary Sowetiň başlygy N. W. Podgornynyň ýanyna baryp,özüne Moskwa şäherinden jaý
berilmegini haýyş edýär.
71
N. W. Podgornyý oňa:
—Resul,seni bütin dünýä tanaýar.Seniň üçin hemme myhmanhanalaryň gapysy
açyk ahyryn!—diýende. Gamzatow:
—Wah,Nikolaý
Wiktorowiç,baran
ýeriňde
ýaşaýan
otagyňy
otlap
ýörseň,myhmanhana saňa näçe gün ýüz bererkä!—diýýär. —Otlasamam,öz öýümi
otlaýyn-da.
Resula Moskwanyňmerkezinden,Gorkiý köçesinden gowy jaý berildi. .
*
BirgezekResulGamzatowuludandemaldy-da:
“MahaçgaladaLeninköçesinde,MoskwadaGorkiý
köçesinde
ýaşaýaryn.
Men
ölemsoň,ýaşan köçäme adymyň dakyljak gümany ýok” diýip ýylgyrdy.
*
Ýurdunyň kemçiligini görmän,diňe ustünligini görýän,ýurdunyň çökder kemçiligine
gynanman,diňe maýdaja üstünligine guwanýan ýolbaşçy Watanyny söýmän,diňe özüni
söýýändir.
*
ErtirirdenPrezidentiň “orunbasary”meni özhuzuryna çagyrýarwelin,ýenenämegepgürrüň barka? Olar adamlaryil-ýurt üçin bähbitli işi maslahatlaşmak üçin çagyrman,gepgybat,myş-myş yzarlamak üçin çagyrýarlar.
3. 07. 94.
*Şu gün ir sagat dokuzda Türkmenistanyň Ministrler kabinetiniň başlygynyň orunbasary
O. Aýdogdyýew meni huzuryna çagyryp,telewideniýäniň iki programmasynda çykyş
edip,oppozisioner Abdy Kulyýewiň garşysyna“agras” gürrüň etmegimi sorady.
Men oňa Abdy Kulyýewi tanamaýandygymy,onuň syýasy programmasy bilen tanyş
däldigimi,eliňde degerli delilýok halatynda olar ýaly köpi gören syýasatçynyň garşysyna
çykyş etmek iliň öňünde özüňi masgaralamak boljakdygyny düşündirdim.Emma ol:
“Aý,sen faktsyzam gepläp bilersiň-le” (!?) diýdi.
—Orazgeldi,men tas otuz ýyl başga ýerde ýaşap,öz respublikama hyzmat
etdim.Indem Watanyma dolandym.Maňa iş hödürläňzok,ýaşamaga jaý bereňizok.Emma
şular ýalymeseleýüze çyksa welin,çagyrýarsyňyz. Bu nä boluş?—diýdim.
Aýdogdyýewýüzümemekir ýylgyryş bilen seretdi-de,perdesiz gepledi.
—Sen biziň haýyşymyzy goldap,telewideniýede on minut gowy çykyşedip ber.Soň
seniňhaýyşlaryň hemmesi biter.
Men onuň aýdan hem aýtmadyk gepleriniň manysynaaňryýany bilen
düşünsemem,Abdy Kulyýewiň garşysyna
çykyş
etmegi
boýun
almadym
(EserlerimiňTürkmenistanda çap edilmeýäniniň telim sebäbiniň biri-deşol boldy).
4. 07. 94.
Bisowathem
ýaranjaňşahyrsumaklaryň
boş
öwgüsinihöwesbilenkabuledipbilýänadamynyň özderejesihem şolaryňkydanbelentdäldir.
*
Döredijilik
işi
diýilýän
zadyň
täsindigini!
Ilki-hä,tapan
temaňdan
lezzetalýarsyň,soňra ak kagyzy garalamakdan ýaýdanýarsyň. Ondan soň kagyza geçen
gowrak epizodyňa guwanýarsyň. Gutardym eden eseriňi gaýtadan işläniňde,ýene lezzet
72
bar. Iş tamam bolan badyna üýtgeşik bir eser ýazandygyňdan hoşal bolýarsyň. Iň soňundada,ýazanyňy ýigrenmekden,onuň dereksizdiginedüşüneniň üçin özüňden hoşal bolýarsyň.
*
Mert bolsaň,ölmekaňsat,ýaşamak kyn. Namart bolsaň,ýaşamak aňsat,ölmek kyn.
*
Watan,söýýändigiňi galmagal bilen ynandyrar ýaly,wagşy däl.Ol “Söýýän!” diýip
ýalan sözläniňde ynanaýýan kem akyl zenanam däl.Watan sessiz-üýnsiz,diňe ýürek
duýgusy minnetsiz,tölegsiz bagyş edilmeli inçe hem näzik gözellikdir. Şol gözelligi,şol
näzikligi duýýan adam dilinde Watanyny öwübem bilmez,Watanyny ýürekden
ýigrenibem,ondan öýkeläbem bilmez.
*
Iliňepeýdasyzdygyňadüşünmegemiliňepeýdagetirmekdir.
*
Beýik peselende,gynanmak,pes beýgelende,begenmek adamçylykdan nyşan.
*
Hormatgoýmagamynasypadamahormatgoýmaga özündegüýç tapmaýanejizdir.
*
Öwgä mynasyp adam öwgini halamaýar.
*
Sözüň güýjibilen çözüpbolýandüwünieliňgüýjibilen çözýänadamgüýçsüzdir.
*
Döwletylmy ýokedipbilmez,ýöneylymwelindöwleti ýykypbiler.
*
Kanunişlemeýän ýerdegabahatgüýç işleýär.
*
Medeniýetlihalkajyhakykataynanýar,emmasüýli ýalana özünialdatmaýar.
*
Iliň
ykbalyynanylan,belentderejedeoturan
ýolbaşçynyňgowytaraplaryny
şugüngörüp,kemçiliginiol ölendensoň taryhdan öwrenmegihalkyň iň aýylganç
tragediýasydyr.
*
“SÖZOWADANLAMAK”
(“Sowetskaýa kultura”gazýetinde çap bolan makalamdan bölekler.)
Deňlik,adalat,ynsap,sadalyk hakda soňky mahallarda kän gürrüň edýäris.Ýöne
ýaşaýşyňşol düzgünleriniň bozulmagyna garşy göreşmeli,ile nusga bolmaly adamlaryň
özleri-deol kadalary bozýarlar.
73
Aňzakly gyşyň örküjinde Moskwanyň “Domodedowo” aeroportundan Aşgabada
uçmalydyk. Ara uzak bolmany sebäpli,ýolagçylarysamolýota çenli pyýada ugratdylar.
Emma ors aýazy gündogarlylara gudratyny görkezip başlady,çagalaryň ýaňaklary dagy
derrew gyp-gyzyl boldy. Üstesine,bir sebäp bilen,samolýota-da bada-bat goýbermediler.
Towsaklaşýan ýolagçylaryň edil gapdalynda duran “RAF” maşynyna men ýene bir
gezek nazar aýladym. Awtobusyň içi gaty ýyly bolsa gerek,on-on lki adamlykmaşynda täk
özi oturan aýalyňagyrpaltosynyň ýakasyaçykdy. Ol aýal üşäp towsaklaýan çagajyklaryň
boluşlaryna tomaşa edýän ýalydy,çalarak ýylgyrýardy. Şol mahal onuň näme barada pikir
edýändigini bilmesemem,düýn-öňňunaçenli TKP MK-nyň ýolbaçylarynyň biri bolup
işländigini,häzirempesräk işe geçirlendigini,entek Ýokary Sowetiň deputatynyň nyşanyny
dakynýandygyny bilýärdim. Ol hut deputat bolany üçinem halkdan üzňe,aýratynja ulag
bilen
ugradylýardy.Üşäp
duran
ýolagçylaryňam
köpüsi
ol
aýalyň
kimdigini,elbetde,tanamalydy.
Emma
käbir
ýoldaşlara
bitiren
işi,abraýyna
görädäl,eýeleýän orny,döşündäkinyşana görä “hormat” goýulýandygyna öwrenişen
ýolagçylar üýtgeşik bir waka bolýandyram öýtmeýärdiler. Biziň adamlarymyzşeýleräk-dä.
Ýogsam,çagasyny üşetmejek bolup,alada baryny edýän aýallaryň biri awtobusjygyň
gapysyny açaga-da: “Dogan,maşynyň içi boşlag ekeni. Meň çagam halys doňdy. Uçara
münýänçäk
ýanyňa
göýbersene!”
diýäýmeli
ýaly
welin.
Beýle
sözler
diýilmedi,diýilmezem. Ýüregimizde bar hem bolsa,dil ýarmarys.Biz şeýleräk adamlar-da!.
. .Aşgabada ýetilensoňam,taýaga söýenip duran gojany (belkem,ol uruş weteranydyr),eli
çagaly aýaly ýoldan sowup,ýaňky deputaty ilden öňürtiuçardan düşürdiler.
Nomenklatura girýän adamlar özlerini halkdan üzňe alyp barmaga ýörite ýykgyn
edýärler.Şoňa guwanýarlar,gabarylýarlar. Iň aýylganjy hem şol adamlaryňedýän
ýasama,gelşiksiz
hereketleriniň
döwlet
tarapyndan
resmi
halda
goldanýanlygydyr.Emmaadaty ýolagçylaryňoturmaga ýer tapmaýan wokzalyna
barsaňam,deputatlar üçin ýörite saklanýan içi halyly,ýumşak kürsüli otagtaýýar
durandyr…
…Biz şeýlebir öwünjeň bolupdyrys welin,ýerliksiz öwünmek käte gülkünç ýagdaýada baryp ýetýär. ”Ilatynyň her 10000 adamyna Eýranda-1,Türkiýede-3,Angliýa bilen
Fransiýada-10,ABŞ-da-10 wraç düşýär. Biziň güneşli Türkmenistanymyzda bolsa 10000
adama 21 wraç düşýär”.Gör nähili bagtlylyk! Şu maglumaty respublikamyzyň döwlet
ýolbaşçysyndan başlap,MK-nyň lektoryna çenli gaýtalamaýany ýok.Men ABŞ-nyň ýa-da
Fransiýanyň san taýdan az doktorlaryny türkmen doktorlary bilen deňeşdirip görmek
meýlinden daşda-da däl.Ýöne ony maňa derek başga bir fakt hasam gowy deňeşdirýär.
Ýokarky maglumaty hälimi-şindi gaýtalamagy endik edinen ýolbaşçylarymyzyň özleri ýada dogan-garyndaşlary näsaglasa,“güneşli respublikamyzyň”kän sanly doktorlaryna
janlaryny ynanman,derrew Moskwa ýa-da Berline uçmak bilen bolýarlar.
Hawa,biz kagyz ýüzünde ABŞ bilenem,Fransiýa bilenem ýaryşmaga gaty
ökde.Emma çaga ölümi boýunça Türkmenistanyň dünýäde öňden dördünji orunda
durýandygyny akademikÇazow ile ýaýýança respublikada gizläp sakladyk.Öwünmäge zat
tapmasak,“Türkmenistanyň territoriýasy Angliýa bilen Fransiýanyň territoriýasyny
bilelikdealnandakysyndanam
uly”
diýip
öwünýäris.Ýöne
kapitalistlermekir
bolansoňlar,käte bize ýazylyp-ýaýnap öwünmäge ýol bermejek bolýarlar. ABŞ-da “Halk
ýazyjysy”,Germaniýada “Halk artisti” diýen nyşanyň ýokdugy bizi köseýär.Ýogsam biz:
74
“Güneşli Türkmenistanymyzda 28“Halk ýazyjysy”,12sanyhem “SSSR-iň halk artisti” bar”
diýip,artykmaçlygymyzy deňeşdirip öwnerdik welin.Ýogsamol ýurtlardaşeýle atlaryň
ýoklugy olaryň edebiýatynyň hem sungatynyň biziňkiden “juda yzdadygyna” şaýatlyk
etmeýärmi näme!
Ili aldajak bolup,öňi bilen özümiz aldanýarys. Üstesine-de,daşary ýurtly
myhmanlara üstümizden güldürýäris. Aşgabadyň eteginde “Sowet Türkmenistany” diýen
kolhoz bar. Ol kolhozy görmäge göz gerek,taryplamaga söz.Sosialistik Zähmetiň
Gahrymany başlygyndan başlap,sada daýhanyna çenli ol hojalyk başga hojalyklardan
tapawutlanýar. Tapawutlanmalam.Tot-tozansyz köçeler onda bar,şäheriňki ýaly suw
turbalary onda bar,hammam,kaşaň klub-köşk,arassa eşikli çagalary gujagynda saklaýan
üýtgeşik bakja,sport meýdançasy… garaz,“pagtabent” atmaga ökde žurnalistlerem ony
öwmäge mynasyp söz tapmaýar. Ol kolhozyň surat galareýasambar,alýan girdejisem
iliňkiden üýtgeşik. Hemmesi-de ýasama. Ol görelde kolhozy keseden gelenlere göz
etmeküçin ýörite saklaýarlar. Hormatly daşary ýurtlylar,onçakly hormatly däl kapitalistler!
Biziň obalarymyzyň ykdysady hem medeni derejesiniň nähili ösendigini öz gözüňiz bilen
görüň!Soň ynanmazçylyk etmäň!. .Daşary ýurtlular-a hiç welin,SSKP MK-nyň sekretary
Türkmenistana gelse-de,şol kolhoza eltýärler…
…Türkmenistanda “Kolhoz başlygynyň medeniýet boýunça orynbasary” diýen geň
post döredildi. Başky maksadyň gowudygy bize düşnükli—obada medeniýeti ösdürmeli.
Emma aşpeze,hyzmatça öwrülen ol orunbasarlar şu mahala çenli-hä ýokardan gelýän
myhmanlary garşylap-ugradýançylar boldular,kolhoz myhmanhanasynda banket
guradylar,mynmanlar bilen çaý içdiler,nahar iýdiler,başga iş etmediler. Obada “ýeňil
ýöreýän” gelinleriň peýda bolup başlamagyny-da hut şol orunbasarçylygyň döredilmegi
bilen baglanyşdyrjak bolýarlar. Şol orunbasarlaryň döremegi bilen obada medeniýetiň
derejesi ösendir öýdýärsiňizmi? Tersine.Gaýtam,olar işlemän,gowy ýaşamagyň nusgasyny
görkezýän şahsyýetlere öwrüldiler.
…Mary şäherinde musulman metjidiniň ýekejesi-de ýok,hristian serkwi işleýär.
Bu nämäniň alamaty?Metjit medeniýetiň,terbiýäniň ojagy dälmi? Metjit taryhy
ýadygärlik dälmi?
Türkmenistanda musulman dinine uýýanlar yzarlanýar,hristian dinine uýýanlar
bolsa yzarlanmaýar.Eýsem,bu ýagdaý syýasy körlük dälmi?Türkmen gazýetlerinde“Taňry
ýalkasyn!”,“Hudaýa şükür!” diýen sözlere-de hiç mahal gabat gelmersiň.Gülkünç
syýasatyň çür depesine çykanlaryňçäklije düşünjesine görä,ol sozler sahypasyna
düşse,gazýet musulman dini gazýetine öwrülýärmişin…”
Gaty gysgaldyp käbir parçalaryny mysal getiren ýokarky makalam 1989-njy
ýylyňbaşynda “Sowetskaýa kultura” gazýetinde çap edilen badyna onuň “dabarasy dag
aşdy”.Kemçiligi görkezilmän,diňe tarypy edilmeli respublikamyzyňýolbaşçylary “peşeden
pil ýasadylar”. Ilki “Azatlyk” radiostansiýasyndaçykyş edip,Türkmenistanyň üstünden
gum sowran,soňam bärik gelip,“Azatlygy” tankyt eden(oňa şeýtmäge ýol berilmegi-de
gaty düşnüksiz hadysa) žurnalist Durdumuhammet Gurbanow “Sowet Türkmenistany”
gazýetinde (rus dilli gazýetde-de) “Degenegözüm menden däl”diýen makalasynda
agzyndan ak köpük saçdy.Ol öz wyždanynyň (“Wyždan” diýlen zat onda bar
bolsa,“Azatlyga” baryp bizi,bize gelip,“Azatlygy” satyp gazanç edermidi!) öňünde ikilik
edip,meniň öz makalamda aýtmadyk pikirlerimem “ýüze” çykardy. Baýrak berilmedik
75
eserime baýrak berildi diýip töhmet atdy. Garaz,ol ýokardan berlen tabşyrygy berjaý
etmek üçin hiç zatdan gaýtmady,ozal gazýetlerde çykyş edip,özüniň “gara” diýeninem
“ak” diýip düzetdi.Geň zat: 1995-nji ýylyň oktýabrynda AşgabadyňMir köçesinden
pyýadalap barýarkam,bir ýeňil maşyn deňime ýetdi-de,jygyldap saklandy. Maşyndançykan
D. Gurbanow ylgap ýanyma geldi-de,edil atasyna sataşan ýaly bolup,gara-gadyr
salamlaşdy. Ol men entek agzymy hem açmaga ýetişmänkäm: “Agam,şol makalam üçin
günämi öteweri!—diýdi. —Men bir ýumuş oglany. Meni merkeze çagyryp,goluňy çek
diýdiler.Ozal taýýar makala gol çekmäge mejbur boldum. Ýogsam,seň pikirleriňi özümem
goldaýardymahyryn. . ”diýdi. Men oňa sözsüz,diňe ýaňsyly ýylgyryş bilen jogap
gaýtardym.
1989-njy ýylyň 22-nji fewralynda meniňişleýän edarama şeýle mazmunly
telegramma geldi:
“Moskwa,SSSR Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň
sekretaryýoldaşWerçenkä.
Türkmenistan Kompartiýasynyň Merkezi Komitetiniň ideologiýa
bölümi ýazyjyAtajan Tagany TKP MK-nyň28-nji fewraldaonuň
“Sowetskaýa kultura” gazýetinde çap bolan makalasyny ara alyp
maslahatlaşyljak býurosyna çagyrýar. TKP MK-nyňideologiýa
bölüminiň müdiri Baýramnur Söýünow”.
Telegrammany maňa gowşurdylar. MK-nyň meniň makalama bagyşlananmejlisinde
nähili “tozan” turjakdygyny mençaklaýardym. Şonuň üçinemSSKP MK-nyň medeniýet
bölüminiňişgäri A. S. Filine jaňedip,ýagdaýy aýtdym. Çünki A. S. Filin meniň makalam
çap bolan güni ir bilen öýe jaň edip,ony okandygyny,örän halandygyny aýdypdy.
—MK-nyň býurosynyň mejlisine meniň gitmegim hökmanmy? —diýen sowalyma
ol agraslyk bilen şeýle jogap gaýtardy.
—Çagyrylan bolsaň,gitmäge-de höwesiň bar bolsa,gidip bilersiň. Ol öz işiň. Ýöne
olar seniň partiýanyň agzasy däldigiňi bilmeýärlermikä?
Şonlukda,men TKP MK-nyň býurosynyň “hormatly myhmany” bolmakdan boýun
gaçyrdym,käbir ýolbaşçy adamlaryň özleri üçin zerur mahallaryedişleri ýaly
“nasagladym”.“Gynansamam,saglyk ýagdaýymyň ýaramazlaşmagy sebäpli siziň
çakylygyňyza baryp bilmeýärin” diýip,B. Söýünowyň adyna telegrammaiberdim.
Makalama edilen çozuşlar mynasybetli men hem özümiň mamladygymy okyja
ýetirmelidim. Ýetirmek bolsa kyndy.Öňümden çykan tanşym: “Gowy makala ýazypsyň.
Gaýtalap-gaýtalap okadym”diýse-de,meni açyk goldap bimeýärdiler.Dogry,şahyr Nury
Baýramow bilen sungatçy Sähet Öwezberdiýew diňe bir dilde däl,meniň makalamdaky
pozisiýamyň dogrudygyny tassyklap “Sowetskaýa kultura” gazýetinde-de çykyş etdiler.
Emma türkmen gazýetleriniň okyjylaryny welin D. Gurbanow ýalylar zäherlemesini
dowam etdi.
Ahyry men käbir bulaşyklara düşündirişbermek üçingazýete hat ýazdym.Hatyň
nusgasyny şu ýazgylaryma goşýaryn:
“Sowet Türkmenistany” gazýetiniň redaktoryna.
Siziň gazýetiňiziň şu ýylyň 26-njy awgustynda çykan sanynda D. Gurbanowyň
“Degegenegözüm menden däl” diýen makalasy çap boldy.Makalada meniň “Sowetskaýa
kultura” gazýetinde eden çykyşyma baha berilýär.Elbetde,meniň pikirim bilen ylalaşmak
76
ýa-da ylalaşmazlykonuň öz işi.Meniň “Saragt galasy” eserimiň 1967-nji ýylda çap bolan
žurnal wariantyndan soň çapa rugsat berilmedik hem 1986-njy ýylda doly çap bolan
wariantyna parh göýmadyksyran bolmagy-da,meniň makalamyň kontekstinden öz bähbidi
üçin “söz çekip almagy-da”,žurnalistiň ahlagyna bap gelmeýän gödek sözleri ulanmagy-da
D. Gurbanowyň öz ynsabynyň,öz medeniýetiniň derejesi.
Ýöne onuň:“A. Tagan ozalky kolhoz başlygy G. Annamuhammedowa barada ýörite
kitap ýazdy. Şol kitaby üçinem kolhozyň ýörite baýragyny aldy” diýmegi welin,D.
Gurbanowyň öz şahsy ynsabynyň işi bolup bilmez.Sebäbimeniňkolhoz başlygy barada
ýazan oçerkim hiç mahal,hiç ýerde baýrak alanok. Men size “Edebiýat we sungat”
gazýetinde 1981-nji ýylyň 28-nji martynda çap bolan redaksion habaryň nusgasyny
ýollaýaryn. Ine ol: “Türkmengala raýonynyň “Kommunizm” kolhozynyň prawleniýesi oba
durmuşyndan ýazylan iň gowy çeper eser üçin baýrak döredipdi.Arada kolhozyň umumy
ýygnagy ilkinji gezek 1981-nji ýylyň baýragyny “Uruşdan soňky söweş” powesti üçin
Atajan Tagana bermegi karar etdi. ”
Şeýlelikde,D. Gurbanowyň şyltagyny çap eden gazýetgoýberen ýalňyşy üçin
okyjylardan ötünç sorar diýen umyt edýärin.
Atajan Tagan,sent. 1989”.
Ozal belleýşim ýaly,gazýetemöz awtory D. Gurbanow ýalynamartlygyny
görkezdi,meniň hatymy çap etmedi.
Ahyr,1990-njy ýylyň 17-nji fewralynda “Turkmenskaýa iskra” gazýetiTürkmenistan
Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň şeýle mazmunly hatyny çap etmeli boldy:
“Hormatly ýoldaş redaktor!
Soňky wagtlarda respublukan metbugatlarynda,şol sandaSiziň gazetiňizde-de iki
gezek,Moskwa neşirýatlarynyň biriniňhaýyşy bilen ýazylan hem şol neşirýatyň “Biziň
zamanymyzyň gahrymanlary” dewizi bilen çap edilen Atajan Taganyň “Gaflat
ýapynjasyny syranzenan” kitabynyň Türkmengala raýonynyň “Kommunizm” kolhozynyň
baýragyny alandygy baradaky habarlar peýda boldy.
Türkmenistan Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiA. Taganaedebi baýragyň
prawleniýeniň göçme plenumynda,özi-de ýokarda ady agzalan kitap üçin däl-de,
“Uruşdan soňky söweş “ kitaby üçin berlendigini sizemälim etmäge özüni borçly
hasaplaýar.
Mundan bu ýana metbugatlarda şol baýrak barada nätakyklyk gitmezi
ýaly,“Turkmenskaýa iskra” gazýetiniňbiziň şu informasiýamyzy çap etmegini isleýäris”.
GOWŞUT HANYŇhem “GOWŞUT HANYŇ”
TÖWEREGINDE
77
Meniň türkmen taryhynda öçmejek yz galdyran Gowşut hanibn Öwezdurdy serdar
barada eser ýazmaga synanyşyk etmegimiň ilkunji sebäbi iki adamyň jedeli boldy.
1960-njy ýylyň tomsunda şahyrDurdy Haldurdynyň howlusyndaky münjäniň
üstünde Hydyr Derýaýew bilen öý eýesiçaý içip otyrdy. Menem olaryň gapdalynda
gojalaryň gürrüňine gulak asýardym.Hydyr aganyň sebäp bolmagy bilen aw hakdaky(D.
Haldurdy ölemen awçydy) gürrüňiň ugry taryha ýazdy.Hydyr aga Gökdepe jeňi
mahalynda Gowşut hanyň üç-dört ýüz atlysy bilen Marydan Ahala kömege gelip,ors
goşunynyň güýjüne göz ýetirensoň: “Ahally garyndaşlar,ýagyňyz özüňize nesip etsin!”
diýip,yzyna gidendigini aýtdy.
Durdy Haldurdy oňagarşy çykdy,beýle gürrüňleriň Gowşut hanyň abraýyny
kemsitmek, Mary bilen Ahalyň arasynda dartgynlyk döretetmek isleýän nejis adamlaryň
çişirýän gepi bolmaly.Gökdepe söweşinden,ýaz ekişini bahanalap,ňöşlki Aşgabat
obasynyň adamlarynyň,onuň yzy bilenem Marydan gelenleriň gidendigini nygtady. (Onuň
edil şeýle bolandygyna soňra men taryhy dokumentlerde gabat geldim). Emma Hydyr aga
ýan bermedi. Ol hut Gowşut hanyň öz ýolbaşçylygyndaky nökerleriň söweşmekden ýüz
dönderendiklerini ynandyrjak boldy.
—Aýatda ýok adam nädip söweşe gatnaşsyn,Hydyr molla? Gowşut han Gökdepe
gyrgynçylygy başlanmazyndan iki ýa-da üç ýyl ozal dünýäden ötdi. Özünem
poruçikMuhammet Alyhanow öldüren bolaýmasa. Nurtberdi hany öldüreniňem şol
bolmagy gaty ahmaldyr
—Men ony gowy bilýän—diýip,Hydyr aga dyzady. —Gowşut hanyň köwşüne iýji
sepene Aly iflis diýýär ekenler. ŞonuňAlyhanow bolmagam ahmaldyr…
(Il arasynda,dogrudanam,şeýle gürrüň bar.Gowşut hany öldürenrus goşunynyň
ofiseri,“Merw oazisi hem oňa eltýän ýollar”, “Patyşanyňkyda myhmançylykda” diýen
kitabyň awtory,milletiawar Muhammet Alyhanow—Awarskidir öýdýärler. Ýöne ol
çaklama entekylmy esasda tassyklananok.)
D. Haldurdy Gowşut hanyň Gökdepe söweşinden has öň ölendigini,Hydyr
Derýaýew onuň şoljeňden soň ölendigini tekrarlap,esli jedelleşdiler.
Mengürrüňi edilýän wakalardan bihabar bolsamam,öz ýanymdan Haldurdynyň
aýdýanlaryny dogrudyr öýdýädim. Sebäbi Haldurdynyň tirkeşýänleriniň,öýüne gelýänleriň
köpüsi taryhçyd-u—alymlardy.Özi-de köp okaýan hem ýatkeş adamdy.
Mende Gowşut hanyň haçan dünýäden ötendigini anyklamak,iki sany uly ýazyjynyň
haýsysynyň mamladygyny bilmek höwesi döredi.Moskwa baranymdan soň institutymyzyň
rektoratyndanHarby-taryhy arhiwegoýberilmegimerugsat bererleri ýaly haýyşnama
alyp,arhiw materiallaryny dörmäge başladym.Öňümden iki sany türkmen ýazyjysynyň
jedelindenem has gyzykly wakalar çykyp başlady.(Harby-taryhy arhiwde ilki elime düşen
“Türkmen alamany” diýen täsin kitap boldy),18-19- njy asyrlaryň gyzykly wakalaryna
sataşmagym mende Gowşut hana hem on
uň döwrüne degişli bir zat ýazmak höwesini oýardy.Gowşut hanyňbolsa 1877-de,iň
bolmanda 1878-iň ortalarynda,ýagnytürkmenleriň “gözi ganly ýanaral” at goýan rus
generalySkobelýewiň(Onuň hakyky familiýasy erbet manyly Kobel bolmaly) 1881-nji
ýylda Gökdepede eden wagşyçylygyndan has ozal düňýäden ötendigi belli boldy. Şeýle
hem men Marydan Gökdepä kömege gelenleriň dört ýüze golaýynyň söweşde wepat
78
bolandygyny, Skobelýewiň galanyň içinde 6500, daşynda hem 8000 türkmeni
gyrandygyny tassyklaýan maglumatlara gabat geldim.
Belli türk alymy Mehmet Saraý “Türkmenler imperializm zamanynda” diýen ylmy
işinde öz garşydaşy bolan rus generaly Komarowdan “Beýik Gowşut han” diýen belent
baha alan Gowşut han ibn Öwezdurdy serdaryň Gökdepe söweşinden üç ýyl töweregi ozal,
ýagny “1877-nji ýylyň baharynyň soňky günleri” dünýäden ötendigini tassyklaýar.
Şeýlelikde, men “Gowşut han” ady bilen eser ýazdym.Romanyň käbir bölekleri
ýazyjy Naryman Jumaýewiň sözbaşysy bilen “Edebiýat we sungat” gazetinde, “Sowet
edebiýaty” žurnalynda çap edildi. Ony 22-23 ýaşly,heniz edebiýat mekdebini geçmedik
awtoryň ýazandygynynazara alyp,eseriň derejesiniň nähili boljakdygyny özüňiz göz öňüne
getiriberiň. Meniň awtor hökmünde ol kitaba hakyky garaýşymy bolsa şu gündelik ýazgynyň ahyrlarynda okarsyňyz.Ýöne şol eseri ýazmagyň hyýalynyňam iki adamynyň
jedelinden döreýşi ýaly,onuň soňky ykbaly-da uly dawa sapdy.Onda-da nä derejedäki
dawa!
Ýaş awtoryň Gowşut han hakynda (nähili-de bolsa) eser ýazmagy Türkmenistan
KompartiýasynyňMerkezi Komitetiniň dawa-jenjel,gep-gybat tapylsa,keýpleri göterilýän
ideologiýa işgärlerine uzak wagtlap güýmenje boldy.Gowşut hanyň hem “Gowşut hanyň”
töweregindebolmaly däl ýerinden döredilen galmagal zerarly olaryň özleriniň
garalan,taryhçylara,alymlara garaladan kagyzlary,özleriniň ýitiren hem başgalara ýitirden
wagtlary meniň roman ýazmak üçin garalan kagyzlarymdan,ýitiren wagtymdan azbolan
däldir. Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyň Taryh institutunyň alymlarynyň romana
öňki berenpoložitel resenziýasyny,”Türkmenistan”neşirýatynyň synçylarynyň golýazma
beren ozalky gowy bahasyny tersine öwürtmek,täzeden ýazdyrmak,dürli edaralara hat
ýollamak,Gowşut hanyň rus basybalyjylarynyň hyýalyna başdan garşy bolandygyny
tassyklaýan taryhy çeşmeleri toplatmak,Gowşut hanyň rusparaz bolan däldigini,şol
meselede onuňAhala-da uly täsir ýetirendiginiň ýatlamalaryny bilýän“rusparazlardan”
maglumatlar ýygnamak…
Dogry, Gowşut han rusparaz bolmandyr. Onuň hut ruslaryň mümkin bolan çozuşyna
garşy durmak üçin Merwde (Hangeçende)
“Gowşut han galanyň” gurluşygyna
başlandygy hem taryhy hakykat. Ol ruslara topragy bermezlik meselesinde Ahal
ýaşulylary bilen pikirdeş bolupdyr, olara uly täsir hem ýetiripdir.
Gowşut hanyň beýle syýasaty barada Türkmenistan Kompartiýasynyň ýolbaşçylary
hatda eşitmek-de islemeýärdiler.Romanyň awtorunyň pikirine görä bolsa, hanyň eden
herekedi
watanperwerlikdi, öz topragyňy keseki basybalyjylardan goramaklyga
taýýarlykdy. Awtoryň çaklamasyna görä, Gökdepe tragediýasyndan
(şol çaknyşykda galanyň içinde 6500, daşynda 8000 türkmeniň gyrylandygy barada
maglumat bar) 20 ýyl ozal bolan Merw jeňinde-de gajarlar üstün çykan bolsalar, Ahal
hem ýeňillik bilen olaryň eline geçip, tutuş Türkmenistan häzirki Türkmensähra ýaly bir
welaýat bolup galmalydy. Netijede biz häzir özbaşdak döwlet hem bolmazdyk.Mehmet
Saraýyň: “Gowşut han türkmen özbaşdaklygynyň binýadyny tutan arhitektor” diýip,
ynam bilen bellemegi hem şonuň üçin bolsa gerek. Şeýle hem Merw jeňinde türkmenleriň
öz taryhynda ilkinji gezek uly ýeňiş gazanmagynda diňe bir Gowşut hanyň däl, eýsem
tutuş ilat bilen birlikde türkmen baýlarynyň, işan-mollalarynyň hem eden tagallasy örän
79
uludy.Merkezi Komitetiň işggärleri bolsa hanyň, baýyň, işan-mollanyň položitel edilip
görkezilmegine düýpden garşydylar.