Kyrk ýylda ýazylan kitap - 35

döretmäge ukypsyzdyr öýdýärin. Çünki beýle häsýetli ýazyjy okyjyny adam hökmünde
hormatlamagy başarmaz.
*
Başyna düşen masgaraçylykdan hem agyr işden sypmak üçin oňa kömege ýetişen iň
ýakyn hossary ölüm boldy.
*
Ol döwlet işinde işlemäge başlamazyndan ozal şahandazdy, oturylyşyklaryň
bezegidi, märekemandy. Uzak ýyllaryň dowamynda çinownik bolup işlemegi ony gury
agaja çalymdaş edipdir. Onda ne ýaprak bar, ne-de miwe. Içini gurçuk iýen, daşy gaty
gury töňňe-dä. Ol adamlar bilen ýylgyryşmagy-da, ýürekden gürrüň edişmegi-de
unudypdyr. Indi ol garry adam bolsa-da, çinownikligiň özboluşly tertip-düzgüninden,
gülkünç endiginden çykyp bilmeýär. Şeýlelikde, ol ýarym gepde ýüregiňi bilip duran
ýakymly garry hem däl. Ol ýöne çinownik.
*
378
Aýaly Sofýa Andreýewna 13 çaga dogranam bolsa, Lew Tolstoý, umuman, çagany
halamandyr.
(T. Afanasýewanyň “Maşgala” diýen
kitabyndan okadym.)
*
Kalp ysnyşygyndan dostluk döreýär.
Akyl ysnyşygyndan hormat döreýär.
Ten ysnyşygyndan höwes döreýär.
Şol üç ysnyşygyň jeminden söýgi döreýär.
(“Şetdaly şahalaryndan”)
Şu gün hormatly ýazyjymyz, türkmen edebiýatynyň ösmegi üçin ägirt uly işler eden
Çary Aşyrowy iň soňky ýoluna ugratdyk. Tabydy göterip barýarkak, onuň käbir setirleri
kelläme geldi:
Gidere ugur tapman, sümere deşik,
Iýere nan tapman, geýere eşik.
Bız hem nälaç şol baýyňka ugradyk,
Garyplykda suwsuz gül dek guradyk. . .
Çarýar bir sada ýigitdi,
Emma gara eken bagty.
Çagalarny döküp gitdi,
Aýny hossar gerek wagty.
Gep ýumrukdy, laldy diller
Akyl güýç däl, güýç akyldy.
Nähak ýere gyzyl ganlar
Döküldi, dostlar, döküldi. . . .
Nirede sen Nina, ermeni gyzy,
Gezsem taparmykam bütin Soýuzy?
20-nji asyr türkmen edebiýatynyň uly şahyry, öndümli işlän prozaçysy Çary
agamyzdan jyda düşdük.
04. 02. 2003.
“Gamşy gowşak tutsaň, el gyýar” nakyly Hudaýberdi işan: “Gamşy gowşak gyssaň
gol gyýar”diýip aýdýardy. Ol has gowy ýaly. Sebäbi, nakylyň hemme sözleriniň baş harpy
“g”-dan (assonans) başlanýar.
*
Özüňi söýmeýäni-de söýmek ýakymly.
*
30-40 ýyl mundan ozal türkmen obalarynda özüňe “Gowy ýigit” diýdirmek örän
kyndy. Onuň onçakly ýeňil bolmadyk şertleri bardy. Arak-şerap içmek hakda-ha gürrüňem
379
ýokdy welin, gowy ýigit ene-ata sarpa goýmalydy, öňünden çykan tanş-u-nätanyş uly
adama salam bermelidi, odun, ot ýygmalydy, garry atasyny ýadatmajak bolup, säher turup,
mal-gara seretmelidi, işden gaçmaly däldi, gojalary, mekdep mugallymlaryny has-da
hormatlamalydy, olaryň öwüt-ündewlerini kabul edip, bir aýdanlaryny iki gezek
gaýtalatmaly däldi, ogurlyk-jümrüligiň golaýaynda görünmeli däldi, çilimden, nasdan
arassa bolmalydy. . .
Indi nähili? Indi obada özüňe “Gowy ýigit” diýdirmegiň ýekeje şerti bar. Ol hem
geroin çekmezlik. Şonda-da obadaky gowy ýigitleriň sanyny barmak basyp hasaplaýmaly.
1991.
Akylly adama akyllylygy zerarly howp abanyp biler. Emma akmak beýle howpdan
azatdyr.
*
Eli egrilik, galplyk kelläňe gelmejek hile bilenem ýüze çykýar eken. Meniň ozal
ministr bolup işlän bir ýoldaşym, pensiýa çykanyndan soň, hojalygynyň bazarlyk
aladasyny hem özi edip başlady. Bazarda bolsa, kartoşka alsaňam, sogan alsaňam, kem
çekip berýärler. Şonuň üçinem ozalky ministr jübä salaýmaly el terezisini satyn aldy.
Şeýlelikde, ol bazardan zat alsa, öz terezisi bilenem ölçeýärdi. Ol galp satyjylary
ýeňýändigi üçin biziň ýanymyzda öwünmäge başlady: “Men siz ýaly däl. Akmak
nepkeşlere özümi oýnadyp ýöremok”. Ýöne ol bize maryly nepkeşlerden utulyşyny hem
gürrüň berdi.
Bir gezek meniň şol ýoldaşym täze alan “Jip” maşynyna atlanyp, Aşgabatdan Mara,
öz dogduk obasyna gidýär. Ol Hanhowuz suw howdanynyň golaýynda, akar ýabyň
gyrasynda balyk satýan ýigitleriň ýanynda maşynyny saklaýar-da, ýalpak suwdaky ýüp
bilen daňylgy balyklaryň iň ulusyny saýlaýar. Balyk 7 kg. çykýar. Alyjy, terezisi hem
mydama ýanynda bolansoň, “barlag çekimini” edýär. Terezi 7 kg. 200 gramy görkezýär.
“Marylylar aşgabatlylardan ynsaply eken” diýip içini gepleden ýoldaşym, maşynyň
gapysyny açýar-da (özi elini hapalamajak bolup) “Şu ýere taşlaý, inim!” diýýär. Emma
balyk ýigidiň elinden sypýar-da, ýere gaçýar. “Wah. elimden sypdy-da!—diýip, balyk
satýan ýigit ahmyr edýär. —Ýekeje minut garaş, agam. Men myny ýuwaýyn, ýogsam
maşynyňy hapalar”. Ýaba tarap ylgan ýigit hapalanan balygy derrew ýuwup gelýär. “Jip”
Mara tarap ugraýar.
Obadaky öýüne ýeten ýoldaşym balygy maşyndan çykaran wagty, kalbyna
müňkürlik aralaşyp, ony ýaňadandan çekip görýär. Hanhowuzdaky 7 kg. çykan balyk bir
sagatdan soň oba gelýänçä, gaty “horlanan” eken. Tereziniň görkezijisi 5 kg. 100 gramada ýetmän durýar.
Şondan soň meniň ýoldaşym satyjynyň balygy elinden tötänden gaçyrmandygyna,
“hapalanan” harydyny ýuwmak bahanasy bilen gidip, daňylgy duran balyklaryň kiçirägi
bilen çalşypandygyna göz ýetirýär.
1998.
TÜRKMENLER HAKYNDA AÝDYLAN
JANA ÝAKYMSYZ SÖZLER
380
Men ki türkmen içre gezdim, hiç musulman görmedim,
Käfirstanlar içinde haýry-yhsanyň nedir!?
(Nesimi.)
Türkmenleriň açgözlügini bilýän Hywa hany sarygyň gulagyny kesip getirene
bäş tylla, kellesini alyp gelene 10 tylla wada berýär.
(A. Samoýlowiç, “Töre baýyň gürrüňinden.)
Dogan dogandan ogurlaýar welin, türkmenler ogurlyk edýärler.
(g-de Blokwil.)
Siz Angliýa bilen birleşmek isleýärsiňiz welin, Angliýanyň siz ýaly ogrular bilen il
bolmak islejekdigi ýa-da islemejekdigi barada oýlanmaýarsyňyz.
Ruslaryň birnäçe gezek duýduryş berendiklerine garamazdan, Ahal tekeleri olaryň
Hywadan gelýän ýa-da Hywa barýan söwda kerwenlerini talamaklaryny, serhedine
çozmaklygy bes etmediler. Şol hem Gökdepe gyrgynçylygynyň ilkinji sebäbi boldy.
Alamançylygyňyzy, talaňçylygyňyzy bes etmeseňiz, Ahalyň üstünden inen bela siziňem
depäňizden iner. . .
(O. Donoweniň 1881-nji ýylda Mary hanlaryna ýüzlenmesinden.
— — — — — — — — — — — — —Ini-boýy bir metr çemesi sungat eserini 600000 (alty ýüz müň) dollara satyn alan
adam özüni gaty düşünjeli, eden söwdasynda-da utan, bagtyýar hasaplaýar. 600000000
(alty ýüz million) başga dünýäli adam bolsa, agaç ýaly hasyl bermeýän, mal ýaly et-süýt
bermeýän jansyz surata şonça pul töläni barypýatan akmak hasaplaýar.
Eýsem, “Köpüň ugry hanja bolsa, senem şonja” diýen nakyl dogrumyka?
*
Adam dünýä inende, enesine çekip-çydardan agyr yza berip dogulýar, dünýäden
gaýdanda bolsa, enesine çekdiren yzasy ýaly yzany özi hem çekmeli bolýar. Ömrüň
başlanyşy hem yza, gutaryşy hem. Iki yzanyň arasyndaky ýaşaýyş hem ondan enaýy däl.
Hany many?
*
Akademik Žukowyň “Ymam Homeýni”, Benazir Bhutdanyň “Gündogaryň gyzy”
kiraplaryny okadym. Şahs bolup ýetişmek üçin her bir adama tebigy talantyň zerurdygy,
elbetde, öz-özünden düşnükli. Emma örän “galmagally” şahsy, köplenç, aň-düşünjesi
onçakly ýokary bolmadyk köçe märekesiniň döredýändigine ýene bir gezek göz ýetirdim.
2003.
Talantyňa kybapdaş däl öwgä mynasyp bolanyňdan talantyňa mynasyp, hakyky
öwgä mynasyp bolmazlyk gowudyr. Sebäbi öwgi her niçik asylly adamyny-da birneme
azdyrýar, rahatlandyrýar, durmuş öňündäki jogapkärçiligini peseldýär.
*
Gören zadyňa çakdan aşa geň galmak —oňa düşünmezligiň alamaty.
381
*
Samsyk her gün samsyklasa-da, oňa üns berilmeýär. Akyllynyň welin ýeke gezek
eden samsyklygy ömrüboýy maňlaýynda gara tagma bolup saklanýar.
*
Paradoks: “Aýylganç gowy”. Gowy zat nädip aýylganç bolýarka? “Aýylganç” bilen
“gowy” biri-birine gapma-garşy düşünje dälmi? Nahara-da “bal ýaly” diýilýär.
Nahar bal ýaly bolsa “aýylganç erbet” bolar ahyryn. Nahar “süýji” hem bolsa, “bal
ýaly” diýilmän, “tagamly” diýilýär.
*
Nazar Gullaýew jaň etdi. Kompartiýanyň baýry işgäri Juma Köýnekow 81 ýaşynyň
içinde dünýäden ötüpdir. Şol sebäpli bolan bir waka ýadyma düşdi.
Žurnalist Ýazmyrat Belliýew instituty tamamlap, Çärjewiň “Lenin ýoly” oblast
gazýetine işe durýar. Ol işe başlan güni stolunyň üstünde duran telefon ilkinji gezek
jyrlaýar. Jaň edýän adam “Redaksiýamy?” diýip soramak ýok, salam-helik ýok:
—Kim bi?—diýip, haýbatly gepleýär.
Ýazmyrat hem şol äheň bilen:
—Belliýew—diýip, öz familiýasyny aýdýar.
—Türkmende beýle familiýa bolmaz!—diýip, jaň eden trubkany taşlaýar.
Az salymdan tejefon ýene jyrlaýar. Ýene şol öňki jaň eden adam:
—Kim bi?—diýýär.
Ýazmyrat hem jaň edýäniňki ýaly haýbatly ses bilen:
—Sen kim bolmaly?—diýýär.
—Men Köýnekow.
—Türkmende beýle familiýa bolmaz!—diýip, tekepbir ýaş žurnalist hem trubkany
taşlaýar.
Kän mahal geçmänkä, baş redaktor Ýazmyrady ýanyna çagyrýar.
—Sen, inim, işe başlan badyňa biziň günümizi bulaşdyrjak bolma. Ýaňy kim bilen
gepleşeniňi bilýäňmi?
—Aý, köýnek diýdimi, balak diýdimi, biri-hä haýbat bilen jaň etdi. Familiýamy
aýtdym welin, “Türkmende beýle familiýa bolmaz”- diýip, trubkany taşlady. Ikinji gezek
jaň edende, menem onuň familiýasyny sorap, edil özüniňki ýaly jogap berdim. Başga zat
bolanok, ýaşuly.
—Saňa jaň eden ýoldaş Köýnekow ahyryn. Ol Çärjew obkomynyň Birinji sekretary.
Ol adamlar näme diýse-de, ýuwutmaly bolarsyň. Indiki gezek ägä bolawergin!
2003.
28-nji maýdan 16-njy iýuna çenli Murgapda — obada boldum, toý, pata-töwirlere
gatnaşdym. Öňki-öňkülik diýen ýaly. Yza gaýdyşlyk bar, öňe gidişlik ýok. Obada eýe ýok
ýaly. Hemişeler ýollar, köçeler, köprülere göz-gulak bolunýardy, çukanaklara birki pil
asfalt taşlap, her hal, tekizlenerdi. Indi adamlar, birhili, dünýäden doýan ýaly. Obalarda
yslam güýjäp ugrapdyr. Dine uýulsa, diniň gowy düzgünlerii berjaý edilse, ogurlykjümrülik bolmaýmaly welin, tersine. Poçtalýon diýen wezipe ýatyrylypdyr. Bu bolsa ilatyň
382
gazet-žurnallara ýazylmaýandygyna, hiç kimiň hiç zat okamaýandygyna şaýatlyk edýär.
Bir zada üns berdim. Meniň heniz 25 hem ýaşamadyk birki sany garyndaşym uzyn don
geýip, namaz okaýar. Olar orta mekdebi gutaranam bolsalar, ýalňyş goýbermän, salam
haty hem ýazyp bilmeýärler. Olar özlerini dine düşünýän adam hasap edýärler. Emma
kuranyň “Yhlas” (“Kulhualla”) süresiniň manysyny sorasaňam bilmeýärler. Bir zadyň
manysyna düşünmän, oňa uýmak sowatsyzlygyň nyşany dälmi?
Häzir türkmeniň barýan ýoly Orta asyra eltýän ýol. Ol ýoldan gitmek bilen kimiň
utýandygyna düşünmeýärin. Ilatyň medeni, aň derejesini yza tesdirmekden kime peýda
barka?
2003.
Portugal ýazyjysy Paule Koelonyň dünýäniň 140 diline terjime edilen “Alhimik”
diýen kitabyny Kiýew şäherine komandirowka gidip gelen dostum Kakajan Açylowyň
kömegi bilen ele saldym. Kakajan ony 6 dollara satyn alypdyr. Ady dünýä ýaýran awtoryň
nä derejede ýazýandygyny bilmek üçin, ähli işimi taşlap, kitaby okap başladym. Häzir 90
sahypa ýetdim. Enteg-ä üýtgeşik ussatlyk göremok.
06. 07. 2003.
1998-nji ýylda Tatýana Leşenko-Suhomlinskaýanyň “Dolgoýe buduşşeýe” diýen
kitabynyňyň soňky sahypasyna: “Bu kitabyň awtory biz ýaly erkekden müň esse erkek
aýal” diýip belläpdirin. 2003-nji ýylda ol kitaby menden alyp okan Orazguly Annaýew:
“Atam, menem seniň pikiriňe goşulyp, eden belligiň yzyna öz golumy çekdim” diýip
ýazypdyr.
*
“Garagum” žurnalynyň bir sany elime düşdi. Onuň nä derejededigini aýdar ýaly
gep-de ýok, söz-de. Diňe ýaňsyly ýylgyryp ýapaýmalysy galýar.
2004.
Köp okadygyňça, düşünjäň giňedigiçe, düşünmeýän zadyň köpelýär, ýaşamak
kynlaşýar.
*
Işan-mollalar, iň bolmanda 16-17 ýaşly ýigitleriň jynazasyna üç minyt duranlary
üçin beri pul almasalar, men olara has-da uly sarpa goýardym.
*
Talantly eser ýazyp bilmeýäniňe düşünmek hatda talantsyz eser ýazmagyňa-da
päsgel berýär.
*
Ýaşaýyşyň öz adyl kanunlary adamlar tarapyndan doly berjaý edilen bolsa,
dowzahy, uçmany, o dünýäni oýlap tapmazdylar.
TÜRKMENLER TARAPYNDAN DÖREDILEN BIRHILIRÄK,
ÝÖNE, ÝITIP GIDÄÝMEÝÄN NAKYLLAR:
383
“Giýewiňi alamana atar, gelse-de, peýdaň, gelmese-de”.
“Aşy ýok oraza tutar, işi ýok namaz okar”.
“Pulum bolsa, mollany metjitde oýnardym”.
“Hudaýa-da ynansaň ynan welin, eşegiňem berkje duşa”.
“Nahary bissimilla gutardy”.
“Öýünde öýlänligi ýok, oglunyň adyna Allaýar dakar”.
“Aklyň bolsa jan çekme janyňdan özge jana”.
“Lolynyň eşegini suwar, hakyny al”.
“Köpüň gargyşy köp ýaşadar”.
*
Akmaklar, banditler hakda-da oýlanmaly. Ýöne alymlary ýatdan çykarmaly däl.
Çünki dünýäniň ykbaly şolaryň elinde.
*
Paule Koelonyň “Bäşinji dag” romanyny hem okadym. Belki-de men beýle eseriň
okyjysy däldirin. Ýogsam ýazmaklaryna görä, Koelon häzirki zamanda iň köp okyjyly
ýazyjymyşyn.
Gahrymana atylan peýkam uçup barýarka egrelse, ölen gahryman dirilse—bu ertekä
barýar. Real çeper eser—roman, powest, hekaýada hakyky durmuşdan aýagyny üzýän
wakalar boluberse, men beýle eserleri goldamaýaryn. Beýtjek bolsaň, eseri erteki,
fantaziýa görnüşinde ýazmaly.
10. 2003.
Gatybir akylly däldigiňe göz ýetirmek üçin akylly kitaplary köp okamaly. Biz
akylsyz däl bolsak gerek. Sebäbi, akylsyz däldigimize ynanmak üçin kitaby az okaýarys.
*
“Men şu wagta çenli ýazan eserlerimiň 70-75 prosentini hiç mahal okyja ýetmez
ýaly edip ýoklap bilsem, soň-soňlar, “Öz döwrüniň birneme ukyply ýazyjysy” diýen baha
mynasyp bolsamam bolardym.” Gündeligimden meniň şeýle kesgitlemämi okan
dostlarymyň biri elýazmanyň gapdalyna: “Eger sen şu mahala çenli ýazanlaryňy 75-däl,
100-% ýok edip bilseň-ä dünýä belli ýazyjy hem bolardyň” diýip bellik edipdir
2004.
Soňky wagtlarda bizde goşgy däl goşgy ýazýan şahyr däl şahyr çakdan köpeldi
welin, eliňden gelmeýän zady döretjek bolmakdan näme lezzet barka?
2005.
Tas bir ýyl bäri hiç zat ýazylmaýar. Ýazylmaly, ýazmak isleýän zadym sanardan
kän. Emma ýazylmaýar. Bu meniň üçin erbetlik bolsa-da, okyjy üçin oňatlyk bolmagy-da
mümkindir.
*
Kimde-kim öz çagasynyň ýaranjaň, ýeňilkelle, öwünjeň bolup ýetişmegini islese,
türkmen ýazyjylary tarapyndan soňky on ýylda ýazylan eserleri okamaga mejbur
edäýmeli.
384
2005.
Şu gün Tirkiş Jumageldiýew bilen telefonda gepleşdim. Ol meni adamlary
tanamaýanym, hemmeleriň kalby päkdir öýdýänligim üçin, delil baryny getirip, gaty
tankytlady. Hatda ol “Seniň bu bolşuň samsyklyga golaýlaýar” hem diýdi.
Umuman, Tirkişiň tankydynyň jany bar. Şu mahala çenli tanyşlarymdan näme
ýamanlyk gören bolsam, olary ak ýüreklidir diýip ynanmagym sebäp boldy.
*
Artist hem režissýor Çary Mommadow bilen awtobusa mündük. Düşjek düşüp,
münjekler münüp başlanda iki sany adam girip gelýänleri itekleşdirip, gapa tarap ýöneldi.
Olar tä awtobus ugramakçy bolýança orunlarynda oturypdyrlar.
Çary Mommadow artistiň dury hem ýiti sesi bilen awtobusy doldurup gygyrdy:
—Bu milletiň haýwandygyny görýäňmi! Oturyp-oturyp, awtobus ugramakçy
bolanda, gapa tarap eňýäler. Awtobus durmanka düşmäge häzirlenmelidigine, münýänlere
azar bermeli däldigine akyl ýetirmek üçin ýokary okuw jaýynyň diplomy gerek däl
ahyryn. Ony haýwanam bilýär-ä. . .
Çary gödegräk aýdanam bolsa, aýdany hakykatdy. Belki, şonuň üçindir, hiç kim oňa
garşy çykmady.
3. 07. 2003.
Başga milletleriň ýazyjylarynyň eserlerinde bezelen kaşaň otag suratlandyrylanda,
“Diwarynda ajaýyp hytaý halysy” ýa-da “pars halysy asylgydy” diýen jümlä kän ýerde
gabat gelýärdim. Şu gün rus edebiýatynyň klassygy Kupriniň “Granatowyý braslet”
(“Gyrmyzy bilezik”) powestiniň 43-nji sahypasynda: “Şirokiý diwan pokrytyý tekinskim
kowrom” diýen sözlere gabat gelip begendim.
1978.
Absolýut päk ýa-da absolýut päk däl adam bolmaýar. Iň pägiň kalbynda-da erbetlik,
iň päk däliň kalbynda-da gowulyk bolmaly. Päkligiň hem päk dälligiň bilinmegi her kimiň
kalbyndaky päkligiň, päk dälligiň daşyna çykmak derejesine bagly. Şeýle hem
turuwbaşdan päklik ýoluna düşen adam päk dällik görkezmekden saklanýar. Päk dällik
ýoluna düşen adam bolsa päk dälliginiň daşyna çykmagyndan utanmaýar. Şeýlelikde, iki
tarapyňam uýgunlaşan endigi ýaşamagy, ösmegi dowam etdirýär.
*
“Şükür etmeli. Şükür bilen ýaşamaly”. Dogry. Ýöne “şüküriň” seni terkidünýälik
derejesine çenli aşak düşürmegi bilenem ylalaşmaly däl. “Şüküriň” ýanyndan öz aladaňy
hem etmeli. Häzirkiňden ýokarrakdaky ýaşaýyş derejesine ýeteniňden soňam “şükür” edip
bolar ahyryn.
*
Moskwanyň, Sankt-Peterburgyň, Berliniň, Parižiň, Budapeştiň, Londonyň
kitaphanalaryna girip çykanyňdan soň: “Saňa kitap ýazan bolup ýörmek derkarmyka?”
diýen sowal kalbyňy gurşap alýar. Emma şonda-da, käte odur-budur ýazan bolýarsyň.
Adam pahyr berlen ömrüni haýsydyr bir zada güýmenip geçirmeli-dä.
*
385
Ýagşy-ýaman hadysanyň başyna düşmeginiň wagtyny diňe adamynyň özi
tizleşdirýär.
*
Köpçülikde emeli ýol bilen medeniýetlilik görkezmäge çalyşmasaňam, emeli ýol
bilenem bolsa medeniýetsizlik görkezmezlige çalyşmaly.
*
Meniň “Ýekegöz” atly heniz çap bolmadyk hekaýamyň golýazmasyny bir-birinden
bihabar okan iki ýoldaşymyň ikisi-de, edil dilleşen ýaly: “Çaganyň ýeke göz bolup
dogulmagy mümkin zat däl” diýdi. Emma “Moýa semýa” gazýetiniň 2003-nji ýyldaky 23nji sanynda şeýle geň habar çap edilipdir: “Nepalda 4 gözli, 2 agyzly, 2 burunly gyzjagaz
dünýä indi. Onuň 24 ýaşly ejesi Şamwaýaty Çaudhariniň aýtmagyna görä, “Çaga özüni
oňat duýýar. Gözleriniň hemmesi bilenem görýär, agyzlarynyň ikisi bilenem süýt emip
bilýär”.
Diýmek, meniň fantaziýa meňzedip döreden obrazym hakyky durmuşda bolmajak
waka däl eken.
12. 07. 2003.
Türkmen taryhynda ilkinji uly söweşde ajaýyp ýeňiş nusgasy görkezilip, tekeler 22.
000 serbazdan ybarat gajar goşunlaryny ýeňeninden soň olja alnan 33 sany sary topy
Gowşut hanyň buýrugy bilen Hangeçen şäherinde, Murgabyň boýunda halk
gahrymançylygynyň şaýady hökmünde hatarlap goýýarlar. Ol toplar 20-nji asyryň
kyrkynjy ýyllaryna çenli hem bar eken. Emma olaryň hemmesi bir gijede gürüm-jürüm
bolýar. Olaryň ykbalyny yzarlap meniň dörüşdiren materiallarym hiç hili netije bermedi.
Diýmek, ol iş örän gizlinlikde amala aşyrylypdyr. Meniň çak edişime görä, gymmatbaha
metaldan guýlup ýasalan ol sary toplar Russiýanyň polat erediji zawodlarynyň birine
eltilip düşürlen bolmaly. Elbetde, bu ýagdaý türkmen halkynyň taryhyny äsgermezlik, şol
toplary ele salmak üçin janlaryny gurban eden il ogullarynyň ruhlaryny depelemek bolýar.
2002.
Belli türk taryhçysy doktor Mehmet Saraýyň “Türkmenler imperializm zamanynda”
dýen ylmy işinde bellemegine görä, rus generaly Komarow türkmen serkerdesi Gowşut
hana “Beýik Gowşuit han” diýip, baha berýär. Garşydaşyndan şeýle baha almagy, elbetde,
Gowşut hanyň öz döwründe aýratyn tapawutlanan harby ýolbaşçy bolandygyna güwä
geçýär.
*
Adamlaryň birek-birege hakykaty aýdyp bilmezligi jemgyýetiň ösmegine päsgel
berýär.
*
Ýurduň raýatlarynyň hemmesini kanagatlandyrjak demokratiýa döredip bolmaz.
Sebäbi, ýurtda ýeke däl, millionlarça adam ýaşaýar. Olaryňam her haýsy bir dünýä, her
kimiňem özbaşdak dünýagaraýşy bar. Demokratýa diýilýän zady her adam özündäki
demokratik düşünjäniň terezisi bilen ölçeýär, şony hem bolaýmaly kanun diýip hasap
edýär. Mysal üçin, häzir Aşgabatdan Mara çenli maşynly gitseň, ýolda 7-8 ýerde
maşynyňy, dokumentleriňi barlaýarlar. Emma käbir adam ony örän ýokuş görýär. Hatda
386
“Ýurdy türmä dönderdiler. Ýoldan arkaýyn ýörejek gümanyň ýok. Her adimde saklap
durlar” diýýänlerem bar. Men “öz demokratiýamyň” çäginde ol meselä başgaça garaýaryn.
Men oňa tertip-düzgüni saklamak diýip baha berýärin. Ine, meni Aşgabat —Mary ýolunda
her gezek saklanlarynda ýolpolis ýaş ýigit edep bilen ýanyma gelýär-de, hormat bilen
salam berýär, “Sag-aman gelýäňizmi?” diýýär. Maşyn gurat, dokumentlerim düzüw, neşe
ýok, kiçijik çakgymdan gaýry ýaragymam ýok. “Ýaşuly, ýöräberiň. Sag-aman baryň!”.
Şoňa men demokratiýanyň çäginiň daralmagy diýip düşünmelimi? Şeýle ýagdaýdan
närazy bolýan adamlaryň özlerinde bir “emma” bardyr. Ýogsam, maşynyň dokumentlerini
barlanany üçin , düzgünden çykyp, maşyny ýokary tizlikde süreniň sebäpli duýduryş
bereni ýa-da jerime salany sebäpli sen ýolpolisden nägile bolmalymy? Eger ýolda
ýolpolisler bolmasa, käbir özüni hemmeden artykmaç hasaplaýan ýeňilkelleleriň etjek
hereketlerini men etmänkäler bilýärin.
Ýene bir epizod. Kakada meni ýolpolis saklady, dokumentleri, maşynyň el
tormozyny barlady. Düzüw. ”Ýaşuly, apteçkaňyz barmydyr?”. “Bar. Görkezeýinmi?”
“Hökman däl. Ynanýan”. “Ýangyn söndürýän abzal barmy?”. “Şol-a ýok, inim”. “Onda
men siziň tehpasportyňyza bellik edeýin welin, ony ediniň!”. “Sen, gadyrdan, ony
tehpasporta belläp durma. Ol meniň öz bähbidim. Maşyn ýansa, öz maşynymy özüm
söndürmäge synanyşmaly bolaryn. Ony hökman alaryn”. “Bolýar, Gidiberiň!”
Hut şol günüň ertesi men ýangyn söndüriji abzaly satyn aldym. . . Men näme üçin
nägile bolmaly? Ýolpolis öz aladasyny etmeýär ahyryn.
Şeýlelikde, öňürti demokratiýa diýilýän zadyň adyl talaplaryny özüň berjaý
edeniňden soň, onuň “çägini” ölçejek bolmaly.
*
Lihtenbergiň “Aforizmler” diýen kitabyny uly lezzet bilen gaýtadan okadym.
Ajaýyp filosof! Onuň: “Özüni bakylaşdyrmak maksady bilen ýadygärlik küýseýän ýazyjy
ýadygärlige mynasyp däldir”--diýen sözleriniň özi nämä degmeýär!
*
Goşgularyny 20-nji asyr türkmen poeziasynyň ajaýyp nusgasy hasaplap, sarpa
goýýan şahyrym Nobatguly Rejebow soňky ýyllarda ýazan çap bolmadyk hekaýalarymyň,
powestlerimiň 6-7 sanysyny okap, ýazmaça jogap iberipdir. Men şol jogaby, awtorynyň
rugsat bermegi bilen gündeligime goşýaryn.
“Atajan, salam!
Hekaýalaryňa ýazmaça jogap berýänimi geňleme. Sen ker ahyryn. Ker bilenem
“swýatoý” gürrüň edip bolmaýar. Ker bilen bir sagat gürleşseň, bir günlük güň bolýarsyň.
Sypaýyçylygy aradan aýryp aýtsam, seniň bilen gygyryşyp gepleşmeli, gygyryşyp
gepleşmäge bolsa mende mydar ýok.
Hekaýalaryňy gowy gördüm. Gowy hekaýalar. Ömrüni roman ýazyp, ýazyjynyň
adyny mynasyp däl halyna göterip ýörenler ýazsyn-da şular ýaly hekaýalary! Umuman,
türkmeniň iň gowy hekaýalary! Men türkmen hekaýalaryny okap ýören, çynymy aýdyp
bilýän adam hökmünde sözümiň yzynda durup hem biljek. Ajaýyp hekaýalar! Halk beýle
hekaýalary hezil edip okar.
Eger meniň şahsy pikirim gyzyklandyrýan bolsa, onam aýdaýyn: hekaýalary
halamadym. Sebäbi sen “moskowskiý rozliwdäki” türkmen ahyryn! Sen ozal genial
387
hekaýalaryň birnäçesini döreden ýazyjy ahyryn. Emma bu hekaýalaryň köpüsinden 70-nji
ýyllaryň ysy gelip dur. . . ”
Şu ýerde men Nobatguly Rejebowyň hatynyň arasyny bölmek isleýärin. Sebäbi men
“pylanynjy ýyllar” diýen pikiriň manysyna doly düşünmeýärin. 70-nji ýyllaryň
adamlarynyň şu günüň adamlaryndan näme parhy bar? Olaryň ylmy, medeniýeti arşa
göterilip, akmaklar akylly boldularmyka? Bu iki ortada näme üýtgedi? Başgaça geplemek,
töwerege başgaça seretmek, agraslanmak, ýeňleslenlek, oturup-turmak, pikirlenmek,
adamlaryň gatnaşygy üýtgedimi? Türkmeniň psihologiýasynda näme özgerişlik bolup
geçdi? Begenç, gynanç, şatlyk, gaýgy, dogulmak, ölmek, söýmek, ýigrenmek şol bir
boluşda dowam edip gelýär. Çehowyň 19-njy asyrda ýazan hekaýaryndan näme üçin
“başgaça ys” gözlenmeýär? Meniň pikirimçe haýsy döwürde, haýsy waka (tehniki ösüşi
goşmasak) hakda ýazylsa-da, gowy eser, eger ol adam gatnaşyklary hakynda ýazylan
bolsa, köp ýyllardan soňam “yslanmajak” ýaly.
Eser diňe iki hili—gowy hem erbet bolup biler. A. Atabaýewiň 25 ýyl mundan ozal
ýazan “Horasanyň durnasy”, G. Ezizowyň 35 ýyl mundan ozal ýazan “Otuzynjy ýyllaň
goşgulary”, Ata Atajanowyň 40 ýyl mundan ozal ýazan “Açylanda alça güli”, Berdi
Kerbabaýewiň 50 ýyl mundan ozal ýazan “Deňiz bilen hoşlaşyk” diýen goşgularyna nädip
köne ýa-da geçen zamanyň ysyna ýugrulan diýip bolar? Ol eserler şu günem täsin, eger
türkmen dili ýitip gitmese, ýene 50 ýyldanam “tagamyny” ýitirmez. Çünki olarda başda,
ýazylan wagtynda sepilen ýeke ys bar, ol-da poeziýanyň, gowulugyň, ýiti senetkärligiň,
şahyrana ussatlygyň ysy.
Türkmen prozasy barada aýtsamam, N. Saryhanowyň “Şükür bagşysy”, Beki
Seýtäkowyň “Derýadasy”, Bekge Pürliýewiň “Söýgi mukamy”, Arap Gurbanowyň
“Gülnary”,
Sapargeldi
Annasähedowyň
“Göroglynyň
gözlegindesi”
Tirkiş
Jumageldiýewiň “Başagaýy” ýakyn onýyllyklarda “ulanyşdan” galar öýtmeýärin.
Şahyryň hatyny dowam edýärin:
“Gahrymanlaryň 70-nji ýyllardaky Gojuk obasynyň gahrymanlary, hörpüňem. Ýa
sen 70-nji ýyllarda galypsyň ýa-da Gojuk obasy galypdyr. “Bugdaýreňk gyz” gowy
hekaýa. “Ahyrzaman” gowy hekaýa. Emma nämedir bir zat ýetenok. Sebäbi döwür
üýtgedi—şol döwürden dadyp göresiň gelýär.
Men hem kösenýän. Näme ýazsamam, şol ozalky ýazan zatlarymdan daşa gidip
bilemok. Sende-de ýeýle, gardaşym. Ýa ösmeli ýa-da ösmek başartmasa-da yza ösmeli
(??—A. T.). Ýöne näme etmelidigini welin öwredip biljek däl. Eto stranno! Men döwür
diýip ruhubelentligi göz öňünde tutamok. SSSR ýykylyp gözümiz açyldy, haýwanat
bagyndan daş çykdyk, dünýäni reallygynda gördük. Gahrymanlarymyz, obamyz Gojuk
welin öňki. Ýa men ýalňyşýanmy? (Ýalňyşýar hasap edýärin. —A. T.)
“Halanmaýan adam” hekaýany halamadym. Hekaýa ýalan, durmuşy däl.
Redaksiýarda beýle adamlaryň ýekejesem ýok. Sen türkmen redaksiýalaryny bileňok.
Ýöne obraz gowy. Gowy tip. Kärini üýtgedip, başga ýerde ýaşatsaň, işletseň, gowy hekaýa
bolar. Emma redaksiýa diýip, men ýalylary ynandyryp bilmersiň.
“Süýji kekre”—genial jümle. Hekaýa welin 70-nji ýylyňky. “Ýekegöz” hekaýaňam
şeýle.
Atajan, men segseninji ýyllarda çagalar keselini öwrendim. Altmyş sahypalyk
ullakan makala ýazdym. “Sowet edebiýatyna”. Şonda men debil, halys debil çagalary
388
gördüm. Ondan bäri nije ýyllar geçdi, şindem göz öňünden gidenok. Elhenç! Beýle çagalar
saklanýan öý gaty kän. Hudaýym saklasyn! Görme, gören men bolaýyn. Ol çagalar
saklanýan öýler adamlaryň brak önüminden doly, sebäbi şeýle brak önümleri öndürýän
adamlaryň özleri debil.
Seniň gahrymanlaryň Gurban agany-da, Arslan Akyýewiçem bir pikir horlaýar—ol
maýyp hem sähne çagalar ertir nähili ýaşamaly? Gurban aga-da, Arslan Akyýewiç-de,
ýazyjam debilleriň ertir nähili ýaşamalydygynyň aladasynda. Emma debil durmuşdaky
adam nähili ýaşamaly? (Genial pikir!—A. T.) Debil däl adam nähili ýaşamaly? Mesele şol
ýerde dälmi?
Meniň pikirimçe Gurban aga Pälwan oglunyň öňünde jinnek ýaly-da jogapkärçilik
duýanok. Allanyň öňünde jogapkärçilik duýanok. Wyždan olary —debil çaganyň
ejesinem, kakasynam horlanok. Olaryň bar pikiri masgara bolanlary.
Atajan, umuman meniň özüm-ä Sowet eýýamynyň ahyrlarynda —ýetmişinji,
segseninji ýyllarda ýoň bolan geň-taň gahrymanlary, “tentek akyldarlar” hakyndaky
eserleri halamok, olaryň döwri geçdi hasap edýärin. Saňa-da Gojuk obasyny birneme
aýamagy maslahat berýärin. Maslahatymy almak hökman däl. Kiçiräk, üstünden gülesiň
gelip duran gahrymanlar hakda eser ýazmak kyn däl. Ýöne uly adamlar hakda uly eseri
sen ýazmasaň, kim ýazjak? Gowşut Şamymy?
Bilýäňmi, men näme diýip ýazan zatlarymy çykaramok? Sebäbi ýazanlarym
özümçe-de ýok, ozalkylamça-da. Sen hem bir terezä münüp gör!
Men gowşagam bolsa ýazmaly, birden biri gowy çykar diýen pelsepä garşy.
“Bugdaýreňk gyz” bilen “Ahyrzamany” işleseň, özüňden beýige galyp işleseň,
gowy hekaýa edip boljak. “Düşnüksiz dünýäden” çeper film döredip boljak, gowy tipler
bar, ýyldyrym ýaly egri-bugry sýužet tapyp bolsa.
Beýleki powestiň bilen “Düşnüksiz dünýä” hakynda aýratyn gürrüň edeli. Bolýamy?
Ýöne öýkeleme. Öýkeleseň ýazyber, ýazyber, ”genial” diýmegi menden al. Nesip bolsa
“Halk ýazyjysam” bolarsyň.
Hormat bilen Nobatguly.
14. 08. 2003”
(“Halk ýazyjysy” bolarsyň” diýýänine N. Rejebowyň ol ady ýaňsylaýandygy
manyda düşünmeli.)
*
Ägirt uly Rim imperiýasyna 19 ýyllap ýolbaşçylyk eden Mark Awreliniň “Özüm
bilen ikiçäk” diýen filosofik oýlanmalaryny okadym. Ol kitap 3 müň ýyla golaý mundan
ozal ýazylypdyr. Geň zat: Awreliniň adam hakda, ömür akda, ölüm hakda oýlanmalary hut
şu günüň akyldarlarynyň pikiri bilen gabat gelýär. Oýlanyp oturýarsyň welin, täsin ýagdaý
ýüze çykýar. Ylmyň hem tehnikanyň derejesi 3 müň ýylyň dowamynda ösüp-ösüp nähili
derejä ýetdi. Emma adamyň durmuş, ýaşaýyş hakdaky oýlanyş derejesi edil özgermedik
ýaly.
2003.
Ruslarda “Mugt peýnir diňe gapanyň üstünde bolýar” (“Besplatnyý syr bywaýet
tolko na myşelowke”) diýen nakyl bar. Üns berseň, ol pikir nädogry ýaly. Gapanyň
üstündäki peýnir mugtmuşynmy? Syçan ony iýse, pul bilenem däl, hut öz şirin jany bilen
hasaplaşmaly bolýar ahyryn.
389
*
“Aýaldan öňbaşçy bolmaz” diýen bolýarlar. Kleopatra, Ýekaterina, Güljemal han,
Tetçer. . . Bular näme aýal dälmi? Özleri-de, olar ýurdy erkeklerden akylly —başly
dolandyrypdyrlar.
*
Men özümiň akylly däldigimi aňýaryn. Ýöne akyly ýok adamda özüniň akylly
däldigini seljermäge ukyp bolýarmyka?
*
Gowulygam gowy, erbetligem gowy. Gowulyk gowulygy üçin gowy, erbetlik bolsa
erbetligiň gaýtalanmazlygyna sapak bolup biljekdigi üçin gowy.
*
Dabarasy dag aşan Paulo Koelonyň eserleri barada meniň bilen pikirdeş adamlaram
bar eken. Rus şahyry Sergeý Sokolkin “literaturnaýa gazýetinyň” şu ýylda çykan 9-njy