Kyrk ýylda ýazylan kitap - 04

gelen bolsaňyz,biziň ýanymyzda durmaňyz näme?” diýmedi.
Otly ugrady. Italmaz ikimiz perronda galdyk. Men ony kesesinden
synladym.Italmazyň gözi ,ýüregi Aşgabada tarap ugran otlynyň yzy bilen gitdi. Perronda
ýaş şahyryň diňe boş göwresi galdy.
—Wagt baryny ýitirip bu ýere geldik. Ýeri,näme netije çykdy? Alynmadyk
myhmana döndük.Sen oňa hatda “Sag bol!” hem diýip bilmediň-ä…
—Diýmämde näme?
—Şony-da diýip bilmejekbolsaň,näme maksat bilen wokzala gelýäň?
—Wah. Kürt,sen oňa düşüneňok-da. Sen kürt-dä.
— Sen kürt bolmasaň,düşündir-dä! Barybir,ol ikiňiziň ýoluňyz başga-başga
ahyryn.Häzirem ol beýläk gitdi,sen bärik gaýtdyň…
—Ýollar aýrylsa-da,ahyr birigýändir,Kürtüm…
Şondan kän mahal geçmänkä,Italmaz Nury keýpi çag mahaly:
Bizni aýra salgan ýollar
Ahyr ýene duşurmazmy?
Gaýdyp bir gün duşurmazmy? — diýen setirlere hiňlenmäni tapdy.
Belki-de ol goşgynyň galan setirleri soň-soňlar,megerem,zehinli kompozitor Çary
Nurymowyň haýyşy bilen ýazylandyr. Çary bilen Italmaz ýegre dostdular.
Ýöne “Duşurmazmy?” diýen aýdymy eşidenimde men şindi-şindi hem Italmaz
Nurynyň şol görmegeý gyzyň ugrunda ylgap,ýene bir gezejigem bolsa,görmegiň arzuwy
bilen Moskwanyň Twer bulwarynda,Sobinow köçesinde selpän ýerlerini ýatlamaga
mejbur bolýaryn. Ol söýgi kalby päk şahyryň arassa söýgüsidi. Ol söýgi gözellige,çyn
poeziýa bolan söýgüdi,gözellige ýürekden düşünmegi,guwanmagy başarmaklygyňasyl
nusgasydy.
*
Bir gezekýatakhanamyza Ýokary edebiýat kursunyň diňleýjisi ýazyjy Kakaly
Berdiýewiň
ýanyna
“Mugallymlar
gazýetiniň”
baş
redaktory
Şirli
Durdyýew,“Türkmenistan” neşirýatynyň baş redaktory Çary Matalow,“Tokmak”
žurnalynyň baş redaktory Çary Aşyr dagy gezmäge geldi.Myhman gelse-gelmese,mydama
gazany gaýnap durýan “duzy zor,duşmany güýçli” diýilýänleriň hilinden bolan Kakaly
Berdiýewbu gezek dürli-dümen nahar baryny bişiripdir-de,hemişeki endigine görä,student
ildeşlerini hem çagyrdylar.
Nahardan soň kitap-depderini alyp haýdap okuwa barýan Italmazykoridorda gören
Cary Matalow:
—Är ömründe bir gezek myhmançylyga geldik welin… Agalaňňyz gelende dagy
bir günjük okuwagitmänem bolar ahyryn—diýýär.
Italmaz oňa:
—Wah,Çary aga,biz-ä “Oňat okaýar ekenler” diýdirjek bolup,siz geleňizde okuwa
gitmäge hyýallandyk welin,badymyzy aldyňyz.Başgagünlerasla okuwa gitmesek näme!—
diýýär.
*
35
Instituty tamamlandan soň,Italmaz Nury “Edebiýat we sungat” gazýetine ymykly işe
girdi. Gazýetiň baş redaktory,hemmeler tarapyndan sylanýan Baýram Welmyradow işiň
hilini hem eli işleýän žurnalistibiçak gowy seljerýän adamdy.Şonuň üçinem “eli-dili
ýerbe-ýer” Italmaz Nury,käte aljyraňňy görünse-de,Baýram aga ony bölüm müdirlige
belledi.
Italmaz Aşgabatda işlese-de,jaýsyzlyk zerarly çagalaryny ýanyna getirip bilmeýärdi.
Ol bagşy Nurjemal Adyýewanyň howlusynyň bir burçundaky hütdükde kireýneýaşaýardy.
Bir gezek Italmaz maňa:
—Özüm-ä
Berdi
aganyň
ýanynamöhüm
bilen
barmaga
utanýan
welin,sen,Kürtüm,maňa bir jaýjagaz diläp bersene!—diýdi. —Çagalarymam getirip
bilemok,kişi howlusyndabakna ýaly bolup ýaşamakdanam halys ýadadym.
Men dostumyň haýyşyny berjaý etmek meýli bilen Berdi Kerbabaýewiň iş otagyna
bardym. Haýyş aýdylyp-aýdylmanka:
—Okalmaza jaý aladasyny etmek öz hakydamda-da bardy—diýdi-de,Berdi aga
derrew “hökümet telefonynyň” şahyna ýapyşdy,Halmyrat Garaýewiç diýen biri bilen (Şol
ýoldaş Aşgabat şäher ispolkomynyň başlygy bolsa gerek) salam- helik alyşdy. —Maňaha,üç otaglyja bolsa-da,bir jaý gerekdi,Halmyrat. Gowy şahyrym bar welin,bala-çagasy
bilenmeýdanda galdy diýen ýaly. Bir bolgusyz tünekdehak-heşdek töläp ýaşap ýör…
Şondan bir aý töweregi geçensoň,men ýene Aşgabada komandirowka gelenimde
Berdi aganyň ýanyna salamlaşmaga bardym welin,ol gözlerini çalartdy-da,nägileäheň
bilen:
—Näme,ýene aşnaň üçin jaý dilegçiligini etmäge geldiňmi?—diýdi. —Oňa aşna
diýmezler,tüýs sölite diýerler. Iş-ä bitirdi ýigit!
Berdi Kerbabýewiň bir zada gaty gahary gelse ýa-da keýpi erbet bozulsa,gözleri
çalaran ýaly bolýardy. Bu gezek welin oňa gözüni mazaly “çalartmaga” esas hem bar
eken.Asyl Italmaz B. Kerbabaýewiň bir hepdä-de ýetirmän alyp beren jaýyna öz
geleňsizligi zerarly mahaly bilen göçüp hem barmandyr. Täze jaýyň gapysyna berkräk
gulp hem oturtmandyr. Netijede,eýesiz ýaly bolup,boş duran jaýa köp çagalybir ene kürsäp
giripdir-de,öz goş-golamynam getirip ýaşaberipdir. Kanungödek bozulsa-da,köp çagaly
bolansoň,ol aýaly hiç kim jaýdan çykaryp bilmändir.
Şol wakadan soň ýarym ýyl dagy geçensoň,köçeden haýdap gelýän Italmaz özüni B.
Kerbabaýewiň çagyrandygyny aýdyp,meni hem ýany bilen alyp gitdi.
Eli kagyza dolangy bir zatly Berdi aga bizi kabinetiniň iç işiginde garşy aldy. Biz
onuň yzyna düşüp,daş çykdyk.
Berdi aga kineli ýaly ýylgyryş bilen maňa ýüzlendi:
—Okalmaza
ikinjigezek
alyp
berýän
jaýymyzy
ýene
biri
eýeläýmänkä,gapysyndanalaja dakyp gaýdaly,dorogoý drug!
Ýaşulynyň “Wolgasy” Hudaýberdiýew köçesiniň 74-nji jaýynyň gapdalyna baryp
saklandy.
Dört otagly päkize jaý! Biz Berdi aganyň yzyna düşüp,otaglaryň içine telim gezek
aýlandyk. Ýaşuly jaýa Italmazyň özündenem beter begenýäne meňzeýärdi.Birdenem ol
elindäki kagyzy açdy-da,heniz ýagy hem süpürilmedik gulpy çykardy.
36
—Dorogoý Okalmaz,şu mäkäm gulp mendensaňa peşgeş bolsun. Şu gezegem jaýy
eliňden gidiräýseň,ýene on ýyldanam tünekli bolaryn öýtmegin. On ýyldan soň berjegem
bolsalar,meň özüm şol jaýy saňa berdirmerin. Şuny hakydaňdan çykarma.
Berdi Kerbabýew gyssanýandygyny aýdyp,jaýdan çykdy. Ol birdenem,ýene yzyna
aýlanyp:
—Gapa täze gulp oturtman,ikiňizem meň gözüme görnäýmäň!—diýip gitdi.
*
Italmaz Nury kompartiýanyň hataryna girmegi niýet etdi. Oňa abraýly adamlar
hödürnama berip,hakyky kommunist boljakdygyna kepil geçdiler. Ol edilmeli işleri
edip,ahyr raýkoma ýetende,şol döwrüň düzgünine görä,partiýa girjekleri seljerýän bir
topar işsiz pensionerleriň eline düşýär.Wagt geçirmäge güýmenje gözläp ýören gojalar
Italmazyň üstüne sowal baryny ýagdyryp başlaýarlar. Hatda olar ýüzýyllyk urşuň haçan
başlanyp,haçan gutaranyna çenli soraýarlar. Italmaz ol sowallaryň bäşisine jogap
tapsa,altynjysy jogapsyz galýar.
Ahyram jany ýanan Italmaz:
—Siz on-on iki adam bolup,meniň ýeke özüme ýüz sowal berdiňiz. Men olaryň 99
prosentine jogap gaýtardym. Indi men siziň hemmäňize ekeje sowal bereýin welin,üýşüp
jogap tapsaňyzam,zordugyňyzy bileýin—diýýär.
Şeýdibem,partiýa girýänleriň “aklyny derňeýän” gojalary öýkeleden Italmaz Nury
tabşyran dokumentlerini yzyna alyp gaýtmaly bolýar.
Agşamlyk dost-ýarlaryny öýüne çagyran Italmaz partiýa girmänini dabara bilen
belleýär.
*
Göräýmäge,Italmaz özi hakda alada,pikir edýän adama meňzemeýän ýalydy. Emma
kitap çykartmaly bolsa-da,konkurslarda baýrak almaly bolsa-dakänbir hakyny
gidirmeýärdi. Ol göze-başa düşmese-de,gerekli ýerinde öz adynyň bolmagynygazanýardy.
1974-nji ýyldamen Türkmenistan kompozitorlarynyň nobatdaky gurultaýyna
bagyşlap bir degişme goşgy ýazdym. Olgurultaýyň öň ýany “Ýaş kommunist” gazýetinde
çap edildi. Ine şol goşgy:
AÝDYM-SAZYŇ NURULARYNA
Adyň Nury bolsa,ýa Nurum bolsa,
Saz çalarsyň ýa-da aýdym aýdarsyň.
Degişme bolansoň meniň bu goşgym,
Belki,ony ýalandyram öýdersiň.
Bagşymyz bar NURberdi Gul,
Aýdym aýdýar,hezil berýär.
Annaň ogly NURmyradam,
Toý-tomguda ykjam durýar.
37
Nabadymyz NURmuhammet,
NURjemalmyz ýürek nagşy.
Iki sany NURYsy bar,
NURýagdyýew Nury bagşyň.
NURy Muhat kompozitor,
NURy Baýram aýdym aýdýar.
Sapar NURum,
Durdy NURy,
Çary NURUm…
Ýöne bular bärden gaýdýar.
Kompozitor Halmämmedow.
Oňam ady NURY ahyr!
Sazçylaryň Nurudygna
Sebäpgär däl juwan şahyr.
Geň galmaly!
Muňa seret!
Geçen tomus Moskwadan
Okap geldi bir aýdymçy.
Tanyş boluň: NURY Meret!
Şirin mukam Nurularmyz,
Guwanýarys adyňyza.
Bizem barars gurultaýa,
NURY dakyp adymyza.
Degişme gazýetde çap bolansoň,Italmaz gabat geldi-de:
—Sen goşgy ýazyp bileňok,Kürt—diýdi. —Prozaňy ýaz-da ýör,goşga goşulma…
—Hä,degişmäni halamadyňmy?
— Goşguda jemleýji nokat ýok. Ras,goşgy degişmemi,degişme-de bolsun. Ol
goşgyny “Siz 10-12 sany aýdymçy,mukamçy Nurusyňyz welin,hemmäňiz
birleşseňizem,ýeke şahyr Italmaz NURYça ýoksyňyz” diýen ýaly jemleme bilen
gutarmaly…
*
Italmaz Nury özi hakda degişme döredilmegini küýseýärdi,ýakyn ýoldaşlary bolan
biz onuň özüni görmegi küýseýärdik. Onuň bilen ýygy-ýygydan duşuşmasak,ara daş
bolsa,telefonda sesini eşitmesek,bir zadymyz ýetmeýän ýalydy. Gowşut Şamyýew,Halyl
Kulyýew,Tirkiş Jumageldiýew,Saýlaw Myradow,Hudaýberdi Diwangulyýew,Gurbannazar
Ezizow dagy Italmazsyz “döwre gurap,käse aýlan” däldirler diýsemem,ýalňyşmaryn. Men
Moskwada işlämsoň,ýaňkylara garanyňda,onuň bilen seýregräk duşuşýardym. Ýöne
günde-günaşa oňa til edip durardym. Iki-üç gün habarlaşmasam,Italmazyň özi jaň edip:
“Aý,men-laýt! Saglygyňy soraýaýyn diýdim” diýerdi.
38
Emma 1980-81-nji ýyllarda onuň özüniň saglyk ýagdaýyndan habar tutup başlamaly
bolduk. Ol apgyrtma ýaly bir alkymçişme derde sezewar boldy.Şunlukda,esli mahallap
ondan ses-seda çykmady.
Şol mahallar Moskwada Ýokary partiýa mekdebinde okaýan,Italmazyňýegre dosty
Hudaýberdi Diwangulyýew oňaüç-dört bentlik degişme goşgy ýazyp,maňa-da telefonda
okap berdi. Soňra Hudaýberdi ikimiz birleşip,ony ullakan degişme goşga öwürdik. Ine şol
Italmaza iberilen degişme hatyň gysgaldylan nusgasy:
Obaň-a terk etdiň,iliň amanmy,
Söwer dostlarmyzyň biri,Italmaz?
Hat-habar ýok,diriligiň gümanmy,
Ynha,birki hepde bäri,Italmaz?
Gepleşeýin diýsem, sesiň syrtyňda,
Bir eliň nasyňda, biri kartyňda.
Nepi ýok Atajan Tagan kürtüň-de,
Senden habar bermez Nury, Italmaz.
Nuh bilen içişip,gämisin tartan,
Ahilles ylganda,ýanynda ýortan,
Zewc bilen darkaşyp,köýnegin ýyrtan,
Şol zamandan bäri diri,Italmaz.
Garaşman mürähet,hödür-kereme,
Kürsäp girip gitdiň bagy Ereme.
Sen döräliň bardyr goja Ýerem-ä,
Zooparkyň meýmuny,şiri,Italmaz.
Näçe asyr şerap süzdi dahanyň,
Näçe asyr dişsiz gezdi dahanyň.
Müň ýyl ozal Maru-ŞahuJahanyň,
Tasdanam bolupdyň meri,Italmaz.
Napoleony ajy-ajy gägirden,
Karfagenleň dynç başyny agyrdan.
Kerbabaňam on iki süňňün agardan
Ýaşytdaşyň ýeriň şary,Italmaz.
Ýaňy ökdelediň teňňe sowmaga,
Daglar lerzan urýar gurýan gowgaňa.
Jüneýt senden gaçyp gitdi Owgana,
Afroditaň intizary,Italmaz.
Dömmän senden ýagyr bolan gerşiniň,
Haýrany biz dünýäň abat durşunyň.
39
Megerem,üçünji jahan urşunyň
Sen bolarsyň sebäpkäri,Italmaz.
Nusaý salynanda bolup prorab,
Artyk narýad ýazyp,içipsiň şerap.
Oks derýasyna syrtyňy diräp,
Isgendere saldyň zory,Italmaz.
Saglygyň gowumy,oňatmy işler?
Sagmy Saýlaw,Tirkiş,Gowşut ýoldaşlar?
Ýene duşuşýançak sag bolsun başlar,
Bir hat gönder biziň sary,Italmaz.
Italmaz bu degişme haty gabat gelene okap berýär eken. Şeýlelikde,ol köp adamyň
gulagyna ýetipdir.
Bir gezek Italmaz maňa jaň edip: “Hudaýberdä-de til etdim welin,ýerinde ýok eken.
Şol goşgyňyzyň ýene bir nusgasyny iberiň!”-diýdi. Asyl goşgyny Italmazdan kimdir biri
alyp gidipdir-de,yzyna gaýtarmandyr.Italmaz bolsa ol degişmäni ýitirmek islemändir. Ol
sözüniň ahyrynda: “Sizdenem şahyr bolarmy!Men ol goşga ýene iki küplet goşdum
welin,Hudaýberdi ikiňiziň ýazanyňyzdan müň esse gowy boldy”- diýdi.
*
Bir gezek iş kabinetimizde otyrkam,moskwaly rus şahyry,Magtymgulynyň,Anna
Kowusowyň,Italmaz Nurynyň köp goşgularyny terjime edenýaşulyÝuriý Gordiýenko
gapyny emaý bilen açdy-da,meni daşaryk çagyrdy.
Koridora çykdym. Şahyryň goltugynda kagyza dolangy bir zat bardy. Ol meni has
aňyrrak,adamlardan çeträge çagyrdy-da:
—Meň-ä senlik bir aladam bar,gadyrdan—diýdi. Özi-de ol uýala-gorka gepledi, —
Bir hili ýagdaý-ha bolandyr welin,hiç kime aýtmaweri!
On-on iki gün ozalÝuriý Petrowiçi biz Aşgabada döredijilik komandirowkasyna
iberipdik. Şonuň üçinemmen olbaran ýerinde bir gelşiksiz iş edendiröýdüp müňkür
boldum.
—Komandirowka sag-aman geçdi dälmi? Özüňiz-ä aman-esengelen ýaly. Ýüzgözüňiz oňat…
—Ýüz-gözüm bar bolsun-la!—diýip,ýaşuly utançly ýylgyrdy. —Aşgabatdan
gaýtmazymdan iki gün ozal,ilki-hä Anna Kowusowa sataşdym. Soňam ol ikimiz Italmaz
Nurylara gitdik…
—Gaty gowy-da. Döredijilik gürrüňi bolandyr. Biz sizi hut şeýle maksat bilenem
komandirowka ýolladyk-da.
—Ol-a dogry welin… —diýip,Gordiýenko goltugyndaky zada tarap ümledi. —
Gaýdamda Italmazlardan ugramaly boldum. Agşamam uzagrak oturypdyrys.
Ertiriňalasarmyklygynda,men
özümüňkidir
öýdüp,Italmazyň
penjegini
geýip
gaýdyberipdirin.
Men ýaşulyny utandyrmajak bolup:
40
—Aý,onça-onça zat şahyrlarda hälimi-şindi bolup duran zat ahyryn!—diýen
boldum.
—Şeýledir welin… —diýip,Ýuriý Petrowiç utançly güldi. —Penjegimiň kisesinde
jaýymyň açary bardy… Gelemsoň,öýüme-de gapyny döwüp girmeli boldum. Gelen-giden
bolsa,Italmazyň penjegini Aşgabada ibersene!
Men kagyza dolangy penjegi alyp galdym-da,Gordiýenko gidensoň,Aşgabada jaň
etdim. Habarymy diňlän Italmaz:
—Asyl kisämde bir del açar bar diýdim-le!—diýip,meni geňirgendirdi. —Ýura
ikimiziň penjegimiz-a meňzeş ekeni welin,açardanam aňaýmandyryn-da…
*
Bokurdagynyň çişi üçin Italmazy operasiýa etmediler. Sebäbi onuň üstesine ýokary
ganjoşma-da peýda bolupdyr. Böwrekden dörän ganjoşma gitdikçe güýjäp,Italmazy tanar
ýaly bolmady. Men ony soramak üçin iki gezek Aşgabada gelip gitdim.
…Tomsuň jokrama yssysynda köpüň gowy görýän ýigidi,guýmagursak şahyr
Italmaz Nury Aşgabat şäherinde düňýäden ötdi.Ony Mary etrabyna äkidip,öz
obasynyň öwlüýäsinde ýerlediler.
Italmazyň instituty tamamlap,ilki işe başlan ýeri bolan “Edebiýat we sungat”
gazýetiniňredaksiýasy onuň ölüm ýassygynda ýatyrka ýazan iň soňky goşgusyny öz
sahypasynda çap etdi. Men ol goşgyny gazýetiň 1985-nji ýylyň 14-nji iýunyndaky
sanyndan alyp,özýazgyma goşdum:
AÝYRMA
Ykbal,ýazym,tomsum ötdi,
Ýöne güýzden aýyrma sen.
Indi gyşa nobat ýetdi,
Garly düzden aýyrma sen.
Gülüp,bagrym kebap kylan,
Dertli günüm tebip bolan,
Müň aýdyma sebäp bolan,
Gara gözden aýyrma sen.
Buýsanç bilen gezer ýaly,
Dostaganat gerer ýaly,
Joşup,nagma düzer ýaly,
Şirin sözden aýyrma sen.
Ýürek berip bu giň düze,
Tohum sepdim ellem bile.
Joşdur,gaýrat bersin bize,
Hoş owazdan aýyrma sen.
41
Haýry oňlap,şeri geňläp,
Seret,barýan ömri soňlap.
Ýüzläp-ýüzläp,müňläp-müňläp
Tanyşýüzden aýyrma sen.
Ýok durmuşdan doýma,ykbal,
Ömri ýolda goýma,ykbal.
Gör,gerdende agyr ýük bar,
Ilden-günden aýyrma sen.
Magtymguly Pyragy aýtmyşlaýyn,ölmegi,aýrylmagybize Pederiň özimiras
goýmuş.Ýöne şol miras boýna düşenden soňam,şahyr Italmaz Nury ýaly
mydamaýagşylykda ýatlanmak hemmämize nesip etsin…
1969-89
Mary-Aşgabat-Moskwa.
*
Ýüzüňe öwýäniň duşmançylygyýüzüňe tankytlaýanyňkydan hasçökderdir.
*
Gowy adamlar uçdantutma diýen ýaly sadadan ynanjaň bolýarlar. Ýaramaz adamlar
bolsa şol sadalygy,ynanjaňlygy öz bähbitlerineulanýarlar. Ol taryh boýy hem şeýle
bolupdyr,häzirem şeýle.
*
Şu gün Resul Gamzatow maňa üç gezek jaň etdi. Ol içi gysýandygysebäpli
şeýdýär.Dost-ýarlaryňy, deň-duşlaryňy, pikirdeşleriňi ýitirip,ýalňyz galmagyň aýylganç
jezadygyna men Resul Gamzatowyň mysalynda anyk göz ýetirdim.Dünýädenötüp giden
Tihonow, Twardowskiý,Kaýsyn Kylyýew, Sergeý Orlow, Tarkowskiý,Dudin, Lukonin…
onuň ýürekdeş dostlarydy.
O5. O3. 92.
*
Adam ýaşap ýörende,
Ýalan ýaly öljegi.
Ýöne uly ölende,
Soň bilinýär ölçegi.
GurbannazarEzizowyň
bupikiriniň
dogrudygyny
ýazyjyGurbandurdyGurbansähedowyňaradan çykmagy ýeneburgezektassyklady. Ol
türkmen ýazyjylarynyň iň köp okaýanlarynyň biridi,sowet edebiýatyndan,dünýä
edebiýatyndan,has-da Gündogar edebiýatyndan türgendi,gönümel hem tapylgysyz
maslahatçydy. G. Gurbansähedow özüniň şeýdýändigini-de bilmän,sähel many aňýan
diňleýjisine täsin,diýseň wajyp epizodlary-da peýrewe gürrüň arasynda hem aýdar
goýberibererdi. Onuň 25 ýaşynda Ýazyjylar soýuzyna başlyk bolmagy-da,27 ýaşynda
Kremlde edebiýat barada doklad etmegi-de,27 ýaşynda “Sowet Türkmenistany” gazýetine
42
baş redaktor bellenmegi-de düşünjeli adamdygyndan gelip çykýan bolsa gerek. Ýöne onuň
özi dirikä biz beýle zatlar barada oýlanmandyrys.
*
“Amerikany Kolumbdäl,türki dilli adamlar açypdyr” diýen çaklama kem-kemden
ynanasyň gelip barýar.”El—Altaý” žurnalynyň 1991-nji ýyldaky 2-nji sany tötänden elime
düşdi.”Naukada şinžuler açyltalar” atly makalada amerikaly indeýlertaýpasynyň dili bilen
türki taýpalaryň dilleriniň gaty golaýdygyna garalýar. Şol makaladan birnäçe mysal:
Indeýçe. (maýýalar):
Rusça:
Türkçe:
ýaş
molodoý
Ýaş
kun
solnse
Gün
iç
wnutrennost
iç (garyn).
uş
tri
Üç
koç
noşa
Göç
a-aç
ohotnik
Awçy
koş
ptisa
Guş
imiş
frukta
Iýmiş
a-ak
belyý
Ak
ik
dwa
Iki
çaçak
krasiwyý
çiçek-gül
çilan
zmeýa
Ýylan
bagyr
peçen
Bagyr
*
“Oteçestwenen
gront”
neşirýatynyň
çakylygy
bilen
Budapeşte
baranymda,neşirýatyň ýolbaşçylary meni gunorta naharyna çagyrdylar. Nahar
mahalyolarmaňa
Türkmenistan
hakda
kän
sowal
berdiler.
Ýöne,näme
üçindir,üstünliklerimizhakdaky gürrüňlerimibaş ýaýkamak bilen,kemçiligimiz hakdaky
gürrüňlerimi bolsa,baş atypdiňlediler.
Agşamlyk myhmanhananyň gapysynda terjimeçi bilen hoşlaşanymda,näme
sebäbegürrüňçilerimiň beýdendiklerini soradym. Asyl wengerler makullanlarynda baş
ýaýkap,makullamasalarambaş atýar ekenler.
*
Döwlet ýolbaýçylary öz ýurdunyň raýatlarynaorden,medal,paýlap bilerler. Ýöne
olar talant bilen akyl paýlap bilmezler. Şol hem adamlaryň bagtynyň getirdigi.
*
Taryh özüne hiç kimiň beren bahasyny kabul etmeýär. Çünki ol özüne baha
berilmegi üçin döredilmän,oňa baha bermäge synanyşýanlara nyrh kesmek üçin
döredilipdir. Şol sebäpli-de taryha üýtgeşme girizjek bolmak taryhy akmaklykdyr.
ÖZÜM BARADA
43
(“Uruş haçan gutarýaryň”çeh diline terjimesine sözbaşy.)
Başgalary-ha
bilemokwelin,men-ä
özüm
barada
ýazmaly
bolsa,ýaýdanyberýärin.Belki-de,beýle ýagdaýmeniň terjimehalymda agyz dolduryp aýdyp
durar
ýaly
agramly
wakalaryň
bolmanlygyndandyr.Gyş
köşgüne
hüjüm
etmedim,galtamanlara garşy göreşmedim,kolhoz gurluşygyna gatnaşmadym,kosmosa-da
uçmadym,uçurmazdylaram.Her bir adaty adam ýaly faşizmi ýigrenýärin.
Ýigrensemem,ondan gan algym baram bolsa,Ýu.Fuçigiň boýnundan ilen tanap meniň
boýnumdan düşmedi. Ýöne ol tanap meniň göz öňümden gidenok. Sebäbi…
Meniňadamçylygy ýumşak,garybam bolsa,sahy,örän ýatkeş garry enem bardy.Men
käte betçilik eden wagtym ol: “Sen düňýä ineňsoň,gün gören däldirin”diýip
käýinýärdi.Beýle käýinjiňdöremeginiňem öz sebäbi bardy. Men 1941-nji ýylyň
tomsunda,ýagny Beýik Watançylyk urşy başlanan badyna ýa-da sähel öň ýany düňýä
inipdirin. Ýöne garry enem ol uly betbagtçylyga meniň düňýäinmegimiň däl-de,Gitleriň
dünýäinmeginiň sebäp bolandygyny welin agzamaýardy. Sebäbi ol Gitleri
tanamaýardy,meni tanaýardy.
Enemiň dokuz sany ogly bolupdyr. Ýöne olaryň sekizisi hem haýsydyr bir çaga
keseline sataşyp,bir ýaşaman ýogalypdyr. Dokuzynjy çaga dünýä inende,ony üç aýakly
taganyň aşagyndan geçirip,otda-da ýanmaýan tagan ýaly berk bolmagyny
diläpdirler.Adyna-da
Tagan
dakypdyrlar.
Şonuň
üçinmi
ýa-da
başga
sebäpdenmiuzagyndan maňa kaka bolmaly çaga bir ýaşaman ölmek belasyndan sypypdyr.
Emma şol döwürde,bizde hakyky medisinanyň ýok döwründe tebigatyň keselinden ölmän
sypan çaga adam eliniň — faşizmiň getiren ajalyndan sypyp bilmändir. Meniň kakam
Tagan Öwez ogly 1943-nji ýylyň 21-nji iýulynda Orlow şäheriniň etegindäki Stepanowka
diýilýänobada wepat bolupdyr. Onuň şol mahal 31 ýaşy bar eken. Ol uruş turmanka goşun
gullugyna gideni sebäpli,meni bir gezegem görmändir,menem ony.
Häzire çenli-hä meniň döredijiligim,esasan,öz terjmehalymbilen baglanyşykly diýen
ýaly. Ilki goşgy ýazyp başladym. Türkmen dilinde iki sany goşgular kitabymam çykdy.
Ýöne şol goşgulary ýazanyma indi okünýärin. ”Aşgabadyň agşamy”,“Oýar sen
meni”,“Düýnden bäri”,“Seni gözleýän” diýen hem başga-da bir topar aýdymlaryň
tekstiniň awtory. Emma goşgy ýazmagy birden taşladym. Belkem,olokyjylar üçin bähbit
bolandyr.
Talantsyz
goşgulary
çyrşap
ýörmekden
ýazýan
goşgularyň
talantsyzdygynawagtynda düşünmegi hem talantyň bir görnüşi hasaplaýaryn.
1975-nji ýylda Moskwanyň “Molodaýa gwardiýa” neşirýatynda ilkinji hekaýalar
ýygyndym 75OOO tiraž bilen çapdan çykdy. Siziň “Zelenoe drewo” diýen
Sowet ýazyjylarynyň proza ýygyndysy üçin saýlap alan“Uruş haçan gutarýar” atly
hekaýam hem şol kitapdan. Hekaýanyň baş gahrymany Mamur ene meniň garry enemiň
prototipi bolmaly. Hekaýadaky garrynyň uruşda ölen ogly diri diýlip aldananam,onuň
derýadan urup geçenem hakykat. Ýöne meniň derýadan urup geçen enem hoş habaryň
ýalandygyny bilen badyna ölmedi. Oglunyň dolanmagyna bolan umydy ony ýene telim ýyl
ýaşatdy. Men onuň perzendine garaşyşyny durmuşda bolşy ýaly güýçli edip berip
bilmedim. Enäniň perzende bolan söýgüsini bolşy ýaly edip,kagyza geçirmek mümkinem
däl.Şony başarmanam gahrymanymy öldürmeli boldumPerzendi uruşda galan
44
enäniň,perzendi dolanyp gelmese,urşuň gutarandygyna ynanmajagy çyn ahyryn. Men
gahrymanymyň mundan zyýat ezýet çekmegiine dözmän,urşy gutarmaly etdim.
Ýoldaşlarym,käbir tanyş okyjylar “agyr” hekaýa ýazýanym üçim maňa igenjek
bolýarlar. Men “agyr” hekaýa ýazamok. Men durmuşda bolan ýa-da bolup biläýjek
wakany bolşundan “agraldamok-da”,gaýtam,“ýeňledýärin”.Urşuň ynsana getirýän
betbagtçylygyny hem hakykatdakysyndan agraldyp bolarmy?Taryhdanam ozal
başlananhaýsydyr bir urşuň hiç mahal gutarmajakdygy,onuň ýitip giden mazarlarda,guran
agaçlaryň ýer astyndaky köklerinde,söweşe gatnaşanu-gatnaşmadyk adamlaryň kalbynda
ýaşaýany,ýaşajakdygy hak zat.Belkem,urşuň getirýän ezýetiniň haýsydyr bir bölejigini
kagyza geçirmek onuň ýene gaýtalanaýmagynyň ahmaldygyny,ondan ägä bolmalydygyny
ýatladyp durar.
Obada doguldym,kolhozda işledim,Sowet goşunynyň hatarynda gulluk etdim.
1967-nji ýylda Moskwanyň Edebiýat institutyny tamamladym.“Uruş haçan
gutarýar”,“Söweşden soňky söweş”,“Lal perişde”,“Mähnet dünýädäki kiçijik jaý”,”Saragt
galasy” ýaly kitaplaryň awtory. Marynyň,Çärjewiň,Oşyň teatrlarynda pýesalarym goýuldy.
Hökümet ýolbaşçysynyň elinden sylag-serpaý alyp göremok. Ýöneonuň üçin
kemsinmeýärin. Men eserlerimi güýçli döwlet ýolbaşçysy üçin däl-de,ejiz okyjy üçin
ýazýaryn. Eserlerimiň birnäçesi düňýä halklarynyňonlarçasynyň diline terjime edildi.
Berilýän maglumatlara görä,kitaplarym dükanlarda ýatmaýarmyş.
Siziň okyjylaryňyza rowaçlyk arzuw edýärin.
Atajan Tagan.
1988.Moskwa şäheri.
*
Watany satyp bolýar,emma satyn alyp bolmaýar.
*
Men özeserlerimiň gowşakdygyny azap baryny çekip ýazyp gutaranymdan soň bilip
galýaryn. Bu meniňem,okyjynyňam başyndan inen towky.
*
Käbir
beýik
şahslaryň
hakyky
ýaşaýşyölenlerinden
başlanýar.Lermontow,Puşkin,Şukşin,Tarkowskiý—ogly,Rubsow. G.Ezizow...
soň
*
Watanyň bähbidi ugrunda görkezilen edermenlige baýrak,sylag almak özüň üçin
eden işiňe töleg almak ýaly bir zat bolmaýarmyka?
*
Aşgabada belli “ýeňil aýal” Käbä gidip gelipdir. Men ozal Käbe diýilse,hormaty
belent din merkezidir öýdýärdim. Emma öňki dönük kommunistler,ogry
jenaýatkärler,indem “ökjesi ýeňil”aýallar…Käbäni kir ýuwýan hammamdyr öýdýärler. Iň
bolmanda,lolulary beri Käbe topragyna goýbermeli däl ahyryn. Umuman,aramyzda öz
ynanjyndan tiz ýüz öwürýän adamlaryň sany şeýlebir kän welin,haýran
45
galaýmaly.Bolşewikler
gelenden
soň
metjitlerimizi
ýykdyk,namazlygy
ýok
etdik.Ýogsam,biz bilen bir döwletde ýaşap,bir syýasata gulluk eden özbekler,täjikler
beýtmediler ahyryn.Molla-müfti ýaly az-kem sowatly gatlagymyzy eşek guýruklap ýören
haramzada meňzetdik. Partiýanyň talap etmedik zadynam özümizoýlap tapdyk.
Indi bolsa,partiýa biletlerini taşlan “ýoldaşlar”kommunistlikden ýüz öwrüp,toba
kylmak üçin käbä gidýärler. Ýap-ýaňy hem uly delegasiýa,şol sanda işan-mollany,yslamy
wejera eden messepsiz-wyjdansyzýazyjylar-da Saud Arabystanyna gidip geldiler.
Partbiletini zyňyp,Käbä gidip,“musulmana öwrülen” dönük ýazyjylaryň biri eýýäm
özüniň“hajy” bolşy baradamakala-da ýazdy. Menem (hiç mahal partbiletedinmändigim
üçin bolsa gerek) şol ýazyjylary ýatlap,şu setirleri ýazdym:
Ýetmiş ýylky günälerni ýywmaga
Kommunistler Mekgä tarap uçdular.
Dek düýn namazlygy depip geçenler
Bu gün “Eziz partiýadan” geçdiler.
Ynanmagyn,Mekge,binamazlarga,
Olar pohlap gitdi Aşgabady hem.
Öň-a olar partbilete çalyşdy
Yslamy,imany,ýakyn-ýady hem.
Sen olaň günäsin ýuwup bilmersiň,
Ol günä ýuwlardan belentdir,belent.
Käbä ugran güni partbildi taşlan
Dönükleň tobasy galatdyr,galat.
Sen olaň günäsin ýuwmakçy bolsaň,
Günä gazanarsyň ýuwulmaz ýaly.
Hemem igläp gutararsyň ömürlik,
Sabynyň kir ýuwup gutarşy ýaly.
Dek. 1992.
*
Talantly şahyryň özüniň poeziýa hem hasaplaman, gapdala taşlan setirlerini
okasaňam,ony talantly adamyň ýazandygyny saýgarmak bolýar.
*
Iň belent hem hiç mahal gadry gaçmaýan söýgi ýetilmedik söýgüdir.
*
Eger men ol dili türkmen dilini bilşimiň 70-75 %möçberinde bilýän
bolsam,eserlerimi rus dilinde ýazardym. Rus dili hakyky poeziýa hem proza ýazmaküçin
ýörite döredilen ýaly.
*
46
Kitap okamaýan adamlar kitap okamagy pişesiz adamlaryň
tapmansoňlar,güýmenjeüçinöwrenen endigi hasap edýän bolsalar gerek.
edere
iş
*
Meniň dünýäniň iňbeýik ýazyjylarynyň biri bolsa gerek diýip sarpa goýýanym
Stendal: “Diňe öz döredijiliginden çuň lezzet alyp bilýän adamyny geniý hasaplap bolar”
diýip ýazýar. Ylalaşasym gelenok. Eýsem,öz ýazan dereksiz eserinden lezzet alýan
talantsyza-da geniý diýmelimi?Men talantsyzyňam öz ýazýan zadyndanlezzet,onda-da çuň
lezzet alýandygynaşübhesiz ynanýaryn.Çünki,ýazýan wagtyň lezzet bermeýän eseri
ahyryna çenli ýazyp bolmaýar.
*
Iki eliň her haýsysy bilen aýratynzat tutup bolýar. Emma iki gözüňher haýsysy bilen
aýratyn nokada seredip bolmaýar.
*
Gazetleriň habar bermegine görä,Russiýada täze ensiklopediýa çykypdyr.Onda
Puşkine
“Beýik
rus
şahyry”
diýilýän
ozalky
maglumatdan
“beýik”diýensöziaýrypdyrlar.By diňe Puşkine däl,“beýik” dýýilýänleriň hemmesine-de
degişli.Dogryedilen iş. Beýkligi,pesligi ýazyp tekrarlamaly däl.
*
Köne nusga: “Baý halky ýaňra bor,käsip—käýinjeň”.
Täze nusga:“Ýazyjy—käýinjeň,şahyr—öwünjeň”.
*
Bilbil saýrap ýadaýança,onuň owazyndanlezzet almaly serçe dymaýmaly ýaly
welin,üns berseňiz,bagda bilbil saýraýan mahalybeýleräkden serçäniň jürküldisi hem
eşidilip durandyr. Elbetde,adamlarda bolşy ýaly,guşlarda-da öz ümkinçiligineaşa baha
bermek endigi bardyr-da.
*
Kän gaýtalanyberse,owadan sözler hem öz gözelligini ýitirýär eken.
*
Gowşak eseriň gowşakdygyny seljermäge biziň köpimizde başarnyk bar. Emma
beýik eseriň beýýikligini duýmak hemme kişä başartmaýar.
*
Gün ýokary galdygyça,kölege peselýär,ýöne käbir adam ýokary galdygyça
welin,köplenç,adamçylygy peselýär.
PEREŇLI NIŇGÖZLEGINDE
47
“Hormatly professor!Haýpym gelse-de,Gulibef de Blokwiliň çeken suratlaryny ele
salmak maňa başartmady. Geçen asyrlaryň medeniýet wekilleriniň işleriniň saklanýan ýeri
bolan “Parižiň milli kitaphanasynda-da” Siziň haýyşyňyz boýunça eden gözleglerimden uç
çykmady. Kitaphana işgärleriniň nygtamaklaryna görä,gözlenýän suratlar aýatda bar
bolsa,şol ýerde saklanmalymyşyn…”
Fransuz taryhçysynyň 1979-njy ýylda taryhçy M. Annanepesowa ýazan hatyndan.
“Gadyrly Atajan Tagan!
Kitabyňyzy okadym. Ol bizi gyzyklandyrýar. Siziň Blokwil hakdaky haýyşlaryňyzy
kanahatlandyrmak meýli bilen men öz işgärlerime ýörite tabşyryk berdim.Emma Pariž
arhiwleriniň hiç birindenem Blokwile degişli agyz dolduryp aýdar ýaly zat tapylmady.Ele
salnan bary-ýogy 18 sahypalyk işde hem Siziň täzeden ýazmak isleýän romanyňyza goltgy
bolar ýaly material juda az…
Lili Deni.” Terjimeçi. Pariž, 1988.
.
“Düýn biziň redaksiýamyza Keseýap tarapdan bir ýaşuly gelip gitdi. Ady Jümmi
aga. Aýtmagyna görä,ol adamda Maryda ýesirlikde bolan fransuzyň sapançasy barmyş.
Bizem gazýet çykarmak aladasy bilen mydam ýeteşiksiz bolamyzsoň,ol ýaşuly bilen
arkaýyn gürleşip oturmaga-da wagt tapmadyk. Murgap sary ýoluň düşse,bizdenhabar tut.
Belkem,ol gojanyň gorunda seniň fransuzyňa degişli başga-da zat bardyr…”
Şahyr Tagan Söhbetiň hatyndan.
Elbetde,130 ýyl mundan ozal bolup geçen wakalardan uç tapmak ýeňil iş
däl.Üstesine-de,“Şundan-a bir derek çykaýsa gerek” diýip tutan ýapyşalgaňdanam hiçhili