Kyrk ýylda ýazylan kitap - 12

hem işlemedi. Ol Türkmenistanyň ykdysadyýetini düýpli özgertmek baradaky ajaýyp
maksatlaryny amala aşyryp bilmän aramyzdan gitdi.
1990.
MAGTYMGULYDUNAÝŇKENARYNDA
1978-nji ýylyň28-nji aprelindeWengriýanyň iň uly “Ýewropa” neşirýatynyň
ýolbaşçylarynyň çagyrmagy bilen Budapeşte geldim. Men ol neşirýatda wenger dilinde
çykmaly
“Türkmen
hekaýalary”
diýenuly
göwrümli
ýygyndynyň
toplaýjysydym.Aeroportda garşylan dilmaç aýal elgoşumy myhmanhanada goýan
badyma,meni göni neşirýatyň baş direktorynyň ýanyna alyp gitdi.Meniň beýle gyssagly
halda neşirýata barmalydygymyň sebäbi bolsa,direktor hut şol gün öýlän daşary ýurda
sapara ugraýar eken-de,gitmänkä Moskwadan ýörite çagyrylan toplaýjy bilen görüşmek
isläpdir.
Garai familiýaly baş direktor adaty ýolbaşçylara mahsus bolan hereket bilen,ýagny
myhmanyny ozaldan tanaýan adama meňzäp,nätanşyny alçak garşylady,salam-helikden
soň hem meniň edil garşyma geçip oturdy.
—Men dünýäniň köp ýurduna syýahat etdim.Emmaömrümde ilkinji gezek,şu gün
türkmen diýen milletiň wekilini görýärin.Görýänime-de gaty şat.
—Menem siz bilen duşuşanyma,tanşanyma gaty şat. Ýöne “Ömrümde birinji gezek
wenger
görýärin”
diýip
magtanmaga
welin
hakym
ýok.Samolýotda,şäheriňizde,myhmanhanada men eýýäm ýüzlerçe wengere gabat geldim.
Emma men ömrümde ilkinji gezek neşirýat direktory wengeri,onda-da baş direktor
wengeri görýärin. Şonuň ňçinem siziňkiden meniňki bähbitli bolaýmasa.
Meniň sözlerim direktorda janly gyzyklanma döretdi. Ol derrew:
—Näme üçin beýle?—diýip sowal berdi.
—Menden size bähbit ýok. Sizden welin,eger özüňiz şeýtmek isleseňiz,maňa bähbit
bolaýmagy mümkin. Siz diňe bir wengerem däl,direktor wenger ahyryn.
—Siz ozal söwda işgäri bolup gulluk etdiňizmi?
—Edemok. Ýöne neşirýat direktorynyň ýanyna söwda işgäri ýaly bolup barmalydygyny welin bilýärin. .
Kabinetdäkiler gülüşdiler.
—Siz örän göwni açyk adam bolsaňyz gerek—diýip,Garai ýylgyrdy. —Men
degişmede-de açyklyk bilen degişýän adamlara uly sarpa goýýaryn.
—Meniň aýdanlarymy siz gatybir degişmedir öýdübem kabul etmäň.
Oturanlar ýene gülüşdiler.
—Türkmenlerde “Göwni açygyň ýoly açyk” diýen nakyl bar,hormatly direktor. Siz
maňa şeýle baha berýän bolsaňyz,şu gezekki saparym maňa peýda getirer. .
Wenger neşirýatynyň baş direktorynyň türkmenmilletiniň wekili hökmünde birinji
gezek görýän myhmany bilen bolan duşuşygynyň ilkinji minutlary şular ýaly degişmeden
başlandy. Myhman bilen öý eýesiniň gürrüňi diňe olaryň däl,meni direktoryň ýanyna alyp
baran “Ýewropa” neşirýatynyň“Gündogar bölüminiň” müdüriŽigmond Gerençeriňem
göwnünden turdy. Ol biziň gürrüňimizi ýylgyrmak bilen tassyklady. .
124
Soňra edebi gatnaşyklar baradaky gürrüňe geçildi.Men direktoryň“Türkmenistanda
wenger edebiýatyny oňat bilýärlermi?” diýen sowalyna galat jogap gaýtarmadym. ,wenger
edebiýatyny,medeniýetini bilişimiziň gaty ýüzleýdigini boýun aldym. Ýöne gürrüňimiň
arasyndaol meselede gatybir “gazykdan ýöretme” hem däldigimizi aňlatmak üçin wenger
edebiýatynyň klassygy Şandor Pötefini (wenger elipbiýinde “ö” harpy bar hem
bolsa,Pötefini türkmen dilinde,näme üçindir,Petefi görnüşinde ýazýarlar. Rusçadan alnan
bolsa gerek.) ýatladym. Onuň Kerim Gurbannepesow bilen Anna Muhadowyň terjime
etmeginde bizde saldamly kitaby çykypdy.Men Pötefiniň türkmençe terjimesinden bir
goşgyny ýatdan aýtdym. . Goşguda şeýle setirler bardy:
“... Iki paltom bolsa,gowy bor has-da,
Birin gyşda geýsem,birin tomusda.
Ýigit diýseň,ýigit bolardym şonda,
Bir gözele jübüt bolardym şonda.
Içigar jalbar sülp-sülp edip barmasa,
Ardyndan ýamasy görnüp durmasa.
Ýigit diýseň,ýigit bolardym şonda,
Bir gözele jübüt bolardym şonda”
Men
bu
goşgyny
aýtmazymdan
ozal
onuň
wenger
şahyrynyňkydygynyýatlatmandym. Türkmençe aýdylan goşgynyň manysy terjime
edilende onuň öz ildeşiniň setirleridigini derrew aňan baş direktor çaga ýaly bolup
tolgundy.
—Ol biziň Pötefimiziň goşgusy ahyryn!
Goşgynyň,dogrudanam Pötefiniňkidigini,aýdylan setirleriň bolsa onuň türkmen
dilinde çap edilen kitabyndan ýat tutulandygyny bilen direktor has-da tolgundy.
—Wenger neşirýatçysynyň kabinetinde wenger klassygynyň goşgusy türkmen
dilinde ýaňlanýar! Geň hem ajap!—Ýerinden gobsunan direktor meniň elimi gysdy. —
Žigmond Gerençeriň maňa habar bermegine görä,siziň özüňizem oňat hekaýalar
ýazýarmyşyňyz. Näme üçin wenger dilinde çykýan uly kitaba,iňbolmanda,ýekejeeseriňizide goşmansyňyz?.Özüňiz düzüji bolaňyzsoň salyhatsyzlyk hasapladyňyzmy?—Men
aýdylany tassyklamsoň,has-da agras görnüşe giren direktor sözünidowam etdi. —Onda siz
maňa aýratyn bir kitap ýazyp beräýiň.Biz hem ony derrewwenger diline terjimeedeli. . .
—Nähili kitap?
—Gatnaşyk bar hasap etsegem,dogrusyny aýtsak,wenger okyjylaryTürkmenistan
bilen düýpden nätanyş diýen ýaly.
—Türkmenleriň kimdigini okyja ýetiräýjek kitap-da!—diýip,Žigmond Gerençer
hem söze goşuldy.
—Türkmenleriň ýüzüni görkezýän kitap—diýip,direktor Gerençeri goldady. —Şu
mahala çenli biz asyl Türkmenistan barada suwytly zat çap hem etmändiris.
Mendilmajyma ýüzlendim.
—Siz meniň indiki aýtjaklarymy gaty düşnükli edip hormatly direktora ýetiriň!
Onuň türkmenler baradakyçap etmek isleýän kitaby iki ýüz ýyl mundan ozal ýazyldy.
Siziň ildeşiňiz Wamberi onuň bäş-üç sany eserini wenger diline terjime hem edipdir. Ol
kitabyň awtoryna Magtymguly Pyragy diýýärler. Ol türkmeni depesinden dabanyna çenli
125
görkezýän
ýeketäk
aýna.
Eger
siz
wenger
okyjysynyň
poeziýa,filosofiýa,gözellik,söýgi,dünýä,ömür,adamçylyk,mertlik babatda görüş örüsini
has-da giňeltmek isleýän bolsaňyz,maňa täze kitap ýazdyrjak bolmaň-da,şol kitabyň
awtoryndan başga hiç kimiň ýazyp bilmejek taýyn kitaby terjime ediň. .
.BizdeMagtymgulywengerleriň Pötefini söýüşlerindenem has belent söýgi bilen söýülýär.
Çaky direktor Magtymgulynyň adyny birinji gezek eşidýän bolarly —. ol depderine
derrew bir zat belläninde menPyragynyň ady ýazylandyrdiýip çak etdim.
—Siz Pötefiden mysal getirişiňiz ýaly Magtymgulydanam ýatdan goşgy aýdyp
bilersiňizmi?
Men Magtymgulynyň “Pukaraýam” goşgusyny ilki türkmeňçe,yzyndanam(diňe öz
dilmajym üçin) Arseniý Tarkowskiniň terjimesinde rus dilinde aýtdym.
Goşgynyň her bendi wengerçä terjime edllýärkä direktor depderine bir zatlar
ýazyşdyrýardy. .Onuň netijesi hem terjime tamam bolanyndan soň ýüze çykdy.Direktor
depderine seretdi-de Magtymgylynyň: “Gözsüzleriň gözi idim. Lallaryň mensöziidim. .
.Indi weýran bir saraýam” diýen sözleriniň manysyny gaýtalady,yzyndanam:
—Ajap! Ýene bir gezek ajap!—diýdi.
...Neşirýatyň direktory örän keserli adam ekeni Ol edilen gürrüňiň çözgüdini ýeneki
ýyllara galdyryp ýörmek islemeýän ýaly derrew maňa ýüzlendi.
—Siz Moskwanyň kömegi bilen ol kitabyň rusça sözme-zöz tertjimesiniň hem ene
dilindäkisiniň bir nusgasynyň bize ýetmegine kömek edip bilermisiňiz?
—Magtymgulynyň kitabyny çap etmek meýliňiz bar bolsa,biz siz bilen
hyzmatdaşlyk etmäge gaty döwtalap bolarys. Mysal üçin,siziň neşirýatynyzyň redaktory
bilen terjimeçisiniçykdaýjysyny öz üstümize alyp.Moskwa,zerur bolsa,Türkmenistana-da
çagyryp bileris. .
—Şeýtseňiz-ä ol kitabyň çykmagy hem ýeňilleşerdi hemem tizleşerdi.
Direktor ýene depderine bir zatlar ýazyşdyrdy,soňam sagadyna seretd-de,Gerençere
ýüzlendi.
—Žigmond,myhmany Budapeşte aýlanyňyzda,wagty bolsa,Gellert dagyndaky
sitadeli hem görkeziň.Ol ýerdeuruşda wepat bolan Orta Azyýaly esgerleriň atlary
ýazylandyr. . .
... Wengerleriň “Gellert dagy” diýýänleri başy asmanda ýitip gidýän hakyky dag
hem däl-de,ullakan baýyr eken. Ol Dunaýyň Buda bilen Peşdi birleşdirýän pyýada
köprüsinden geçen ýeriňden başlanýar. Gellert dagynda ýerli milletiň sitadel diýip
atlandyrýan Budapeşti faşistlerden boşatmakda wepat bolan sowet esgerleriniň atlary
ýazylan ýadygärlik bar.Gymmatbaha daşdan ýonulyp ýasalan ýadygärligiň
ýüzünde,dogrudanam,Orta Azyýa milletleriniň wekilleriniňatlary bar eken. Men
Wengriýada wepat bolup,şol ýadygärlige atlary düşentürkmen ýigitleriniň
familiýalarynydepderime belledim. Ine olar:
Sapaýew W.
Döwletmyradow K.
Ybraýymow I.
Amanow G.
Saparow G.
Bekmyradow I.
Gapbarow G.
Ahmedow N.
Hojaýew M.
126
(Men Gellert dagyndaky ýadygärlikdäki türkmen atlaryny görkezip,1978-nji ýylda
“Edebiýat we sungat” gazýetinde çykyş etdim. Şonda Tejenden,Daşoguzdanýadygärlige
atlary ýazylan garyndaşlaryny tanan adamlardanhat hem aldym.)
—Magtymgulynyň ildeşleriniň atlaryny ýazdyňmy?—diýip,Žigmond Gerençer ýöne
dymyp durmazlyk üçin sowal berdi.
—Magtymgulynyň ildeşleriniň atlaryny-ha siz gymmatbaha daşa ýazypsyňyz
welin,onuňgoşgulary hem Dunaýyň kenarynda ýaňlanaýsa-ha. . .
—Onuň gürrüňi bolmaz. Biziň direktorymyzboş gepleýän adamlardan
däldr..Üstesine-de ol ikiňiziň duşuşygyňyzam gaty oňat geçdiahyryn. . .
—Ýöne,Žigmond,neşirýatyň bölüm müdiri bolanyňyz üçin sizden aýratynam bir
haýyş bar.Magtymgulynyň kitaby,käbir ýurtlarda edilişi ýaly“hasabat” däl-de,saldamly
bolsun. . .
Elbetde,kitabyň agramy onuň galyňlygy-ýukalygy bilen ölçelmeýär,ýöne
Magtymgulynyň kitaplarynyň Russiýa,Ukraina,Özbeistandan başga ýerde çykanlarynyň
hemmesiçelpekden galyň däl.
Gerençer meniň haýyşyma “ýok” diýen manyda başyny ýaýkap jogap gaýtardy. .
Men hem-ähaýyş bilen ýüzlenip,üstesine-de“galyň-ýuka” diýip ýat adamyň öňünde şert
goýýanym üçin özümi birneme gatyrak gidendirin öýdüp dymdym. Üöne uly hem baý
neşirýatyň gepi geçýän bölüm müdiriniň beren jogaby welin kellämden çykmady.
Gijaradilmajym bilen agşam naharyny edinip otyrkak,Žigmond Gerençeriň
jogabyny ýatlaman durup bilmedim. Direktor bilen bolan gepleşige-de başdan-aýak
gatnaşan,duşuşykdanam göwni suw içen dilmaç Gerençeriň maňa beren jogabyny
oňlamady. Gaýtam ol “Ýewropa” neşirýatynyň Magtymgylynyň bir däl,telim kitabyny
çykarmaga-da mümkinçiliginiň bardygyny nygtady.Dilmaç Gerençeriňbeýle jogabyny
näme bilen esaslandyrandygyny,nähili sözler bilen düşündirendigini sorady. Men onuň hiç
hili söz diýmän,diňe baş ýaýkandygyny aýtdym. Dilmaç gara çyny bilen güldi. Asyl
wengerler,biziňkiniň tersine,bir zat goldansa baş ýaýkap,goldamasa-da baş atýar ekenler.
Men Moskwa dolanamsoň,Ýazyjylar Birleşiginiň ýolbaşçynyň öňünde
Magtymgulynyň kitabyny terjime etmek maksady bilen Wengriýadan iki adam çagyrmak
meselesini goýdum. Emma iki adam diýen haýyşym geçmedi.“Daşary ýurda gidýäňiz-de,
bäş manada derek on manat sowýaňyz,bir adama derek iki adam çagyryp gelýäňiz Çet
ilden myhman kabul etmek bize gaty gymmat düşýär. . Üstesine sen olary Aşgabada-da
biziň hasabymyza ugratmakçy. Edarada tükeniksiz pul ýokdugyny özüňem bilýäň ahyryn”
diýip,sesinde-de,sözünde-de kinesini duýduran başlygym ýüzüni kesä sowdy.
Netijede biz diňe Žigmond Gerençerion gün möhlet bilen Moskwa çagyrdyk.Ol
samolýotdan düşen badyna,haýyşyma baş ýaýkamak bilen beren jogabynyň meni
gorkuzandygyny neşirýatyň direktoryna aýdanlarynda onuň hezil edip gülendigini ýatlady.
Gerençeri Dünýä edebýaty institutynyň alymy,türkmenlere Baýramhan şahyry açyp
beren Gazanfar Ýunus ogly Alyýew,Magtymgula gowy düşünýän terjimeçiler Arseniý
Tarkowskiý,Wil Ganiýew,gündogarşynas professor Lýusian Klimowiç dagy bilen
duşuranymyzdan soň,Moskwadanam Aşgabada ugratdyk. Ol Magtymguly babatda zerur
bolan maglumatlar,edebýatlar,sözme-söz terjimeler,sözlüklerbilen üpjün edildi.
Umuman budapeştli myhman öz saparyndan,aýratynamsyýahatçy ildeşi
Wamberiniň gadamynyň düşen ýurdy Türkmenistana nesibesiniň çekmeginden örän razy
127
bolup ýurduna gaýtdy. Ol samolýota münmeziniň öň ýany: “Beýik şahslaryň ruhy-da
adamlara ýagşylyk edýär. Magtymguly bolmadyk bolsa men Türkmenistan diýen ajaýyp
ýurdy görmän bu dünýäden ötmeli bolardym” diýip ýylgyrdy.
Žigmond GerençeremMagtymguly üçin köp iş etdi,“Ýewropa” neşirýatynyň baş
direktoryhem beren sözünde tapyldy. Netijede250 ýyllyk ýubileýiniň öň ýany
Magtymgulynyň kitaby wenger okyjylaryna gowuşdy.
Elbetde,goşgularyň wenger diline terjimesiniň hil derejesinebaha bermäge meniň
hakym ýok. Emma terjime etmek üçin çekilen zähmetiň abyrsyzdygynyň şaýady
hökmünde onuň hiliniň gowudygyna-daynanasym gelýär. Ýöne ol ýygyndynyň
Magtymgulynyň başga dillerde çykan kitaplarynyň arasynda (rus dilindäkisinden soň)
göwrümi boýunça iň saldamlysydygyny welin aýtmaga hakym bar.
Tejen şäheri,Komsomol köçesi,52.
Ýazmuhammet Ataýewe.
Hormatly Ýazmuhammet Ataýew!
Siziň 24-nji maýda Aşgabada meniň adyma ýazan hatyňyzyMoskwa
ýetirip (Men şol ýerde ýaşaýaryn.) gowşurdylar. Wengriýa eden syýahatym
dogrusynda “Edebiýat we sungat” gazýetinde çap bolan hem siziňem
okanmakalamdaky habarlardan başga zat aýdyp biljek däl. Ýöne haýyşyňyzy
jogapsyz goýmajak bolup,şu haty ýazýaryn.
Gellert dagynyň eteginde wepat bolan Amanow familiýaly türkmen
ýigidiniň siziň garyndaşyňyz bolmagy-da ahmaldyr. Eger Amanow 1943-nji
ýylyň aýagynda Mihaýlowka şäherine düşen bolsa,onuň Budapeşt söweşine
gatnaşan bolmagy gaty ahmal.Ýöne G. Amanowyň doly adynyň
Gurbandygynam,Gurbanmuhammetdiginem men size aýdyp biljek däl. Çünki
meniň gören ýadygärligimde diňe “Amanow G. ” diýen ýazgy bar.
Eger-de,siz öz garyndaşyňyzyň nirede,haçan wepat bolandygyny
anyklamak isleseňiz,edil maňa ýazyşyňyz ýaly edip,Amanowyň haýsy
bölümlerde gulluk edendigini,nirede gospitalda ýatanyny görkezip (bular
hökmanam däl welin,ýatlatsaňyz zeleli degmez),şu aşakdaky adreslere hat
iberiň:
142100,Moskowskaýa obl,gorod Podolsk,
Sentralnyý Arhiw Minoborony SSSR.
Ikinjisi:
196180. Leningrad,Lazaretniý per. 2,
Woýeno-medisinskiý muzeý MO SSSR.
Şu iki adresiň birden-biri size hökman anyk jogap berer. Men hem öz
kakamyň nirede,haçan wepat bolandygyny şol adresleriň üsti bilen
anykladym.
Gözlegden uç çyksa-çykmasa,siz maňa hat ýazyň. Sebäbi geljek ýylda
meniň ýene-de Budapeşte komandirowka gitmegimmümkin. Eger
başarsam,Amanowyň kimdigini şol ýerde anyklajak bolaryn.
Özüňize hem maşgalaňyza rowaçlyk arzuw edýärin.
Atajan Tagan. 14. 06. 78.Moskwa.
128
Sözlüklerden “ýuha” sözüniň terjimesini tapmanymdan soň,Türkmenistanyň
Moskwadaky wekilhanasynyň oba hojalyk işleri boýunça geňeşçisi bolup işleýän,ýaşy
altmyşdanam geçen Durdy Döwletowa jaň etdim.
—Durdy aga,ýuha sözüniň rusçasyny bilýän bolsaňyz aýtsaňyzlaň!
Noýabryň ortalaryndapagta ýygymynyň gidişi bilen gyzyklanýanlaryň sowalyndan
başga zada garaşman oturan ýaşuly geňirgendi. Birdenem keýpsiz ses bilen:
—Inim,men ol sözüň orsçasyny-ha bilemok welin,ýuhanyň hut özüni görjek bolsaňa,biziň öýümize baraý—diýdi.
Men hem ol degişýändir öýdüp:
—Näme,öýňüzde ýuha-da saklaýaňyzmy?-diýdim. —Tüweleme,baý adamlar barow bizde.
—Wah,inim,şeýle baýlyk saňa nesip etmesin. Oňa sataşan bir men bolaýyn.Indi
kyrk ýyl bäri meň öýümde bir hem däl,iki sany ýuha ýaşaýar. Kowubam bilemok.
Gaýtam,olar meni öýden çykarmagyň aladasyny edip ýörler. Günüm bir bolsa,urşum iki.
Meň togsana ýetip barýan gaýnenem bilen nejis aýalym ýuhadanam beter. Ýuhanyň
özüne-de şol ikisi sapak berýän bolaýmasalar.Düşündiňmi?
—Düşündim,agam,düşündim!—diýdim-de,men ýaşuly bilen derrew hoşlaşdym.
Çaky,bu gün ir bilen Durdy agamyzyň öýündenobatdaky “maşgala urşy” turan
bolmalydy.
*
Hakyky artist bolup doglan artistiň öz gepi, sözi akyly. Bolmaýar. Ol ömri boýy
başga adamyň—dramaturgyň ýa-da gaýry awtoryň aýdanyny gaýtalamak, ýazanyny at
tutrmak bilen ötürýär. Artisti artist bolmaga itekleýän ýeke sebäp bar.Ol hem başga
kişiniň kömegi bilen-de bolsa şöhrat gazanmak. Şöhrat gazanmak hem agras adamlara
degişli däl.
1981.
Durmuşda nähili karam ýagdaýlar bolýar! Goja şahyrymyz Çary Gurbangylyjow bir
gezek şeýle wakany gürrüň berdi.
—Biz uruşda duşmana ýesir düşemizde,faşistleriň döreden “Türküstan legiony”
diýen guramasy türki dilde gazýet çykarýardy. Bizden ozal ýesir düşüp,mejbur edilip ýada öz islegi bilen duşmana hyzmat edýän bir türkmen ofiseri legion gazetine Sowet
Soýuzyna garşy goşgy ýazmakdan boýun gaçyranym üçin meni şeýlebir ýençdi
welin,ysgyndan gaçyp ýere ýazylanymdan soňam,adikli aýagy bilen agzymaburnumadepip,ýüzümi gyzyl ganyma boýady. Ahyram,uruş gutaryp,Watana
dolananymyzdan soň,nemeslere hyzmat eden şol adam “Legiona giren ” diýip,Mary
şäherinde
bizden
sorag
etdi,sud
mejlisinde
“Dönükler!”
diýip,üstümize
heňkirdi.Şeýdibem,meni Werhoýanskä Staliniň konslagerine iberdi. Men ol ýerde tä 1956njy ýyla çenli tussagda boldum.
Men Çary aga:
—Sizi Maryda sud eden adamyň özüniň kim bolandygyny degişli edaralara
duýduryp bolmadymy? —diýen sowal berdim.
129
Töhmet oduna köýe-köýe durmuşdan ädi ýanan ýaşuly maňa tarap naýynjar garadyda:
—Wah,inim,görjegiň gowy bolsun welin… —diýip sakyndy. —Konslagerde görlen
görgüler ýada düşende,adam pahyr bolaýmagy ahmal beterinden ýaýdanýar-da…
1970.Mary.
Tebigat ähli adamatalant berýär. Talantsyz adam bolmaýar. Ýöne talant iki hili
ýagdaýda ýaşaýar. Biri-hä eýesinden erksiz çogup çykýan talant,beýlekisi eýesi
tarapyndan ideglenýän talant. Özi çogup çykýan talantyňky düşnükli,ol ahyr bir ýerden
urup çykmaly. Ýöne ideglenýän talantyň ýagdaýy welin öz güýjüne däl-de,eýesiniň
ukybyna,erjelligine bagly. Ol talantdan dörän eser eýesiniň goşmaça güýji bilen akymyň
ýüzünde çümmän saklanýar. Okyjylaryň hem köpüsi aladasy edilmedikhakyky talanty
tanaýança,süýregçisi güýçli kör talantaýüregindäki boşlygy eýeledýär.
Şeýlelikde,wagt bary geçip,iki talantam özüne mynasyp baha alýança,talant eýeleride,döwürdeş okyjylar-da düňýäden ötüp gidýärler.
*
1983-nji ýylyň maý aýynyň bir güni niwh ýazyjysy,institut ýoldaşym Wladimir
Sangi Täşli Gurbanow ikimizi Moskwa derýasynyň kenaryndaky öýüne myhmançylyga
çagyrdy. Ol RSFSR-iň hökümet başlygynyň az sanly milletler boýunça geňeşçisi bolup
işleýändigi sebäpli,hökümet adamlary üçin gurlan kaşaň jaýda ýaşaýardy… Uly-uly
otaglaryň diwarlarynda sugun derilerinden,öwrüm-öwrüm şahlardan ýaňa boş ýer
ýokdy.Düşege derek ak,gara aýylaryň mähnet-mähnet derileri ýazylandy.
Krowatlaryň,diwanlaryň üsti hem gymmatbaha deriler bilen örtülendi. Bir diwarda-da
biziň syryklarymyza meňzeş,sugun sürülýän ujy gamçyly uzyn taýak asylgydy. Taşli
ikimizemhaýsydyr bir haýwanyň ýumşak derisiniň üstünde oturdyk.
Öý eýesi beýleki jaýa çykdy welin,Taşli Gurban ýylgyrdy-da:
—Bütin Tundrany göçürip getiräýipdir-ow,zaňňar!—diýdi. —Diňe mamontyň süňki
ýetenok. Onsoň ikimizem elimize kelle ýaly gara daş alaýsag-a,tüýs ýerine düşerdi.Senä,sakgalam goýberdäýseň,mamont daşlaýan ilki durmuş adamlaryna meňzejegem…
Ullakan götergijiň üstüni iýer-içer ýaly zatdan dolduryp otaga girenkeýpi kök Sangi:
—Iki sany yzagalak türk-ä ýumşak diwanyň üstünde gyşaryp ýatmaly,menem olara
hyzmat etmeli!—diýip,başyny ýaýkady.
—Yzagalaklyk meselesinde sen bir gepleme,gadyrdan Wolodýa!—diýip,mydama
süýji dilli Täşli Gurbanow ýylgyryp gepledi. —Biz-ä türk hem bolsak,kapitalizmiň
üstünden böküp,feodalizmden göni sosializme geçen türk welin,seň özüň ilkidurmuş
obşina ýagdaýyndanhenizem çykmadyk adam ahyryn…
—O nähili beýle bolýar?—diýip,Sangi geňirgendi.
—Içeriňe bir göz aýla,gadyrdan! Öýüňde bir ýetmeýän zat – sugun goşulan araba
ahyryn!
— Niwh türkden ýeňildi!—diýip,götergiji stol üstünde goýan Sangi Täşlini
gujaklady.
*
130
1981-nji ýylyň 8-nji awgustynda Hydyr Derýaýew ikimiz Moskwanyň etegindäki
Peredelkino döredijilik öýünüň giň bagyna gezelenje çykdyk,belent dubuň saýasyndaky
ýumşak otuň üstünde gyşaryp goşgyaýdyşdyk.
Birden Hydyr aga ýazyjy Gylyç Kulyýewiň kakasy Gul burnuň gaty eňekçi,dawaçy
adam bolandygyny ýatlady,Körmolla şahyryň ol adama bagyşlan goşgusyndan iki bendini
aýtdy:
Günaşadan çagyrdylar diwany,
“Göle meňki!” diýip,saldy dawany.
Gul burunyň heý,barmydyr imany?
Göle dawasyny aç,Çotan arçyn.
Dawagärler girdi ýeke-ýekeden,
Wekil geldi kyrk müň öýli tekeden.
Gul burun “Meňki!” diýp,tutdy ýakadan,
Göle dawasyny aç,Çotan arçyn. —
Hydyr aganyň aýtmagyna görä,Gul burun diýilýän adam kimdir biriniň Hangeçen
bazaryndan satyn alan gölesine nähak ýerden eýelik edende,dawa Merwiň Diwanynyň
maslahatyna çenli baryp ýetipdir. Gul burun,hatda Diwanyň aksakallaryny-da ýeňipdir.
Soňra Hydyr aga türkmen taýpalarynyň adyna aýdylýan degişmäni gürrüň berdi.
Olardan meniň ýatda saklap galanlarym şular:
1.
“Teke bilen goňşy bolma”.Manysy: gyz-gelniňe gyýa göz bilen gararmyş ýada goňşusyny satarmyş.
2.
“Ýomut bilen ýoldaş bolma”. Manysy: kisäňde teňňäň bar bolsa,göz
gyzdyrarmyş.
3.
“Ärsara syryň berme”.Manysy: syryňy başga kişä aýdarmyş.
4.
“Sarygyň toýuna barma. ” Manysy: eger sen sarygyň toýuna ýeke özüň
barsaňam,ol seniň toýuňa tutuş obasyny alyp geläýermiş.
5.
“Salyr bilen söwda salma”.Manysy: salyra atyňy satsaň,bir hepde—on gün
münenden soň,halaman,yzyna gaýtararmyş.
Hydyr aga meniň nusgaýy poeziýadankäbir goşgulary ýatdan bilýänimden ozal
habarly bolansoň,Mollanepesden şygyr aýtmagymy sorady. Men birnäçe goşgy aýtdym.
Hydyr aga ol goşgularyň biriniň Mollanepesiňki däldigini nygtady. Men ýan bermedim.
Bir çüýşe ermeni konýagyndan jedel etdik.
(Aşgabada baransoň,dawaly goşgynyň Mollanepesiňkidigini anyklan goja ýarym
ýyldan soň şol utduran konýagyny maňa gowşurdy.)
Birdenem Hydyr aga:
—Hany,“Goşa pudagyma” geçsene,Soltan Hüpbi!—diýdi.
(Hydyr aganyň maňa ýaňsylap.“Soltan Hüpbi” diýýäniniozalam ýatlan bolsam
gerek.Soltan Hüpbi ýigitleriňpiri bolanmyşyn.)
Men “Goşa pudagyma” geçdim:
Pelek iki nyşan salmyş synama,
Birisi düwnümdir,birisi—dagym.
Iki dag ýykylmyş bu gün üstüme,
131
Biri başym basmyş,biri—aýagym-diýen setirleri diňlän Hydyr
Derýaýewiň bokurdagy doldy. Men ýagdaýa üns bermedik bolup dowam etdim:
Hany meniň Mirhaýdarym,Miresen,
Ýekelik tygydyr bagrymy kesen.
Naçar emekdeşim Orazbibi,sen
Eşitseň,ýas tutup,gara geý imdi…
Ýene:
Agyr derdiňiz alaýyn,
Alyp,janymga salaýyn.
Sizden ozal men öleýin,
Geliň,gabra salyň,balam.
Daglar dözmez,daşlar dözmez,
Akar,gözde ýaşlar dözmez.
Ot alar,agaçlar dözmez,
Tap getirmez çölüň,balam.
Seýdi diýer: “Tur,Haýdarym!
Haldan habar ber,Haýdarym!”
Sözleri şeker,Haýrdarym,
Ýakdy meni tiliň,balam” —diýen setirler gulagyna ýeten
Hydyr Derýaýewelimden çekdi-de:
—Saklan,Soltan Hüpbi,saklan!—diýip hamsykdy. —Ýürek gaty ýukalypdyr..
—Hydyr molla,nämä hapa bolduň?
—Ýaňky setirler meni geçmişe aldy ötägitdi…
—Seýitnazar Seýdiniň döwrünemi?
—Ýok.1937-ä.1937-nji ýylda,edil Seýdiniň goşa pudagy ýaly meniňem goşa
pudagym,heniz bir ýaşyny hem doldurmadyk ekiz ogullarym bir günde ýogaldy. Özi-de
hut maňa sud edilen günde.Nähak töhmetiň pidasy bolup gidenlere “troýka” diýilýän üç
sany adam sud edýärdi. Menem göni bäş minutyň içinde “halk duşmany” boldum
galyberdim. Sud başlanmanka “Ekizleriň ikisi-deýogaldy” diýen habar gelipdi: —“Iň
soňky haýyşyňy aýt!” diýip,başlyklyk ediji maňa ýüzlendi.“Edil bir sagat mundan ozal
ekiz oguljyklam ýogaldy. Şo neresseleri öwlüýä eltip,jaýlap gaýtmaga rugsat ediň! —
diýdim. —Başga haýyşym ýok”.Öz çagalary gözüniň öňüne gelendir-dä,suduň başlygy
rugsat berdi.
Men öz garyndaşlarymyň,duz-emek bolan tanyş-bilişlerimiň mert adamlar
däldiklerine şonda göz ýetirdim. Hatda olar meniň ölen çagalarymy göterişip öwlüýä
gitmäge-de gorkdular. Sebäbi men eýýäm halk duşmanydym.
—Dost-ýarlardanam hiç kim öwlüýä gitmedimi?
—Ýekejesi gitdi.
—Ol kimdi?
—Oňa Akmyrat Orazow dýýärler. Kaka raýonunyň “Ýüzbaşy” obasyndan.”Meni
öwlüýäde ataýsynlar. Getir oglany!” diýdi-de,palasa dolangy ýatan çagalaryň birini
Akmyratalyp ugrady. Özümem ikinji oglany göterdim…
132
Hydyr aga elýaglygyny çykardy.
Men gürrüňi başga ýere sowmak bilen boldum.
(Akmyrat Orazow diýilýän orta boýly salyhatly adamy men telim gezek görüpdim.
Ol Türkmenistanyňmetbugat komitetiniň başlygy (ministr) boluphemişläpdi.)
*
1976-njy ýylyň 5-nji martynda günortanlar Aşgabadyň Gogol köçesiniň
Magtymguly bilen çatrygynda Hydyr Derýaýewe gabat geldim.
—Soltan Hüpbi,gowy sataşaýdyň!—diýip,ol ýylgyryp salamymy aldy. —Öňümden
bir sulhum alýanym çykaýmazmyka diýip gelýärdim. Ýör,öýe baraly!
—Näme sebäp bilen?
—Sebäbini soň aýdaryn.Kürt adamsyna hezzetem ýaraşmaz ekeni!—Ýaşuly gülüp
goýberdi. —Komandirowkadaky adam biri “Öýe baraly!” diýse,sebäbini soramazda,yzyna düşüberer.
Bardyk.Ýazyjynyň ikinji gatdaky darajyk iş kabinetinde saçak ýazyldy. Nahar
iýdik,konýak içdik,hoş bolduk.
—Hydyr molla,bu dabara nämäniň hormatyna guralan?—diýip men gyzyklandym.
—Bir uly sebäp bolmasa,Hydyr Derýadan konýak içjek gümanyň-a ýokdur,ýogsam.
Ýeňňemiziň doglan güni dagy däldir?
—Ýok,Soltan Hüpbi,sen has şatlykly güne gabat geldiň.Bu gün Sosa Staliniň ölen
güni. Duşmanyňam ölümüne begenmeli-hä dälmişin welin,men şu güni,nirede
bolsamam,baýram edýän.
*
Dana adam akmak bilen jedelleşende akmaklyk derejesine çenli aşak düşmelibolar.
Ýöne ol hem akmagyň danalyk derejesine çenli göteriljek bolşundan ýeňil düşmez.
*
Akyllynyň akyllydygyna akyl ýetirip bilmezlik aýyp däl. Onuň başartmazlygy hem
mümkin. Ýöne akmagyň akmaklygyna akyl ýetirmän,gaty kän zat utdurýarys.
*
Türkmen ýazyjy-şahyrlary 50 ýaşanda,gazetlerde suraty çykmadygy,iň bolmanda
şol gün hekaýasy ýa-da goşgulary çapedilmedigi ýok. Men 50 ýaşadym welin,ses-ýün
çykmady.Meni diňe üç sany adam: rus ýazyjysy Lazar Karelin,Türkmenistanyň medeniýet
ministri Aşyr Mämiliýew hem Russiýa Federasiýasynyň medeniýet ministri Ýewgeniý
Sidorowtelegramma ýollamak bilen gutlady. Olar hem diňe ýakyn dostluk gatnaşykly
bolanymyz üçin ýatlan bolsalar gerek.
1991.
Bir gezek men “Edebiýat we sungat” gazýetiniň baş redaktory Kakaly Berdiýewe
jaň etdim.
—Ýaşuly,mysal üçin,Kaýum Taňrygulyýewiň ýa-da Nury Baýramowyň nanaý ýa
çukça dilindeýeke küplet goşgusy çyksa-da,siziň gazýetiňiz ony edil şol gün türkmen
okyjylaryna buşlaýar. Meniň welin,daşary ýurtlarda hekaýam-a däl,romanym çyksa133
da,türkmen okyjylary eşitmän galaýýalar. Kaýum ýa-da Nury nähili ýol bilen ile habar
ýetirýärkäler?
Baş redaktor “loh-loh” gülüp goýberdi.
—Edil seniň şu mahalky hereket edişiň ýaly ýol bilen.
Gazýetiň indiki sanynda bolsa meniň “Saragt galasy” romanymyň bolgar dilinde çap
bolandygynyň habary ýerleşdirildi.
1985.
*
Moskwadan Aşgabada uçup barýardyk. Türkmenistanyň Minisrtler kabinetiniň
başlygynyň orunbasary Ata Çaryýew bilen ýanaşyk oturmaly boldum. Elbetde,mende
respublikanyň ýolbaşçylarynyň biri bolan adama ýaranjaňlyk etmek duýgusy oýanandyrda,ýap-ýaňy çykan “Ýalňyzlyk” diýen kitabymy awtorlyk ýazgysy bien oňa sowgat etdim.
Ata Çaryýewminnetdarlyk bildirdi-de,üç-dört sahypa okap,eli kitaply uklap galdy.
Menýazan kitabymyň ýadaw adamlara uky derman ýaly bolup kömek edýändigi
bilen öz-özümi köşeşdirdim.
1989.
Türkmen medeniýetiniň RSFSR-de günleri geçýärkä,Dagystanyň jülgeleriniň
birinde türkmen ýazyjylarynyň hormatyna agşam nahary berilýär. Oturluşyk uzaga
çekýär.Ertesi irden götergijiň üstünde bir çüýşe konýak bilen dört-bäş sany bulgur goýan
Resul Gamzatow öz eli bilen myhmanlaryny hezzetlemek isleýär.
—Kellesi agyrýanyň kellesini düzetjek! Ynha bulgur,ynha-da konýak! Kime
guýmaly? Birki owurt içersiňiz welin,kelläňiziň agyrysy aýrylar ötägider. .
Türkmen ýazyjylarynyň bir bulgur göteräýmek meýillileri hem edepli kişi
bolup,Resulyň hödürini kabul etmeýär. ”Kellämiz agyranok” diýipjogap berýärler.
Resul Gamzatow bulgura guýan konýagyny başyna çekýär-de:
—Ýeke meň başym şatlap duran bolsa,şunça adamyň içinde bir mende kelle bar
eken-ow!—diýýär.
*
“Şekspir akylly adam däl. Ol dramaturgam däl-de,oýnatgy ündewçileriň diline
düşensoň,adygyp giden boş awtor” diýýän Lew Tolstoý boş geplänok,örän esasly
tutalgalara daýanýar. Onuň nygtamagyna görä,Şekspiriň “Otellosy” köneden gelýän
italýan nowellasyndan,“Gamleti” öňden bar materialdan,“Korol Lir”” ozal çap bolan
“Kign Leýr” dramasyndan göçürilen bolmaly.Otello,lir.Gamlet,Dezdemono ýaly
gahrymanlary ýatlap,ol obrazlaryň haýsydyr bir eserden alnandygyny nygtaýar.Tolstoý
howaýy sözler bilen däl-de,öz genilik talanty bilen tankytlanda Şekspiriň tarapyny çalar
ýaly ýapyşalga goýmaýar,dramaturgyň gahrymanlarynyň hemmesiniňem diliniň
birmeňzeşdigini,waka bilen baglanyşmaly wagta-da parh goýman,diňe boş
sözlere,manysyz samramalara üns berendigini eserlerden mysallar getirmek bilen
tekrarlaýar.
Şeýle beýik şahs tarapyndan,onda-da kanuna laýyk tankyt edilenden soňam
Şekspiriň pýesalarynyň,iň bolmanda,Tolstoýyň öz Watanynda-da sahnadan düşmän
ýörişine haýran galaýmaly.Ýa-da ol beýik Tolstoýyňam urgularyna çydap bilýän eserleriň
awtory bolan Şekspiriň beýikliginiň subutnamasymyka?
134
1983.
Ýer durman aýlanýar.
(Menem aýlanýan,)
Görünmeýär onuň aýlanyş ýoly.
Aýlanjak zatlary aýlamak gerek,
Ýeriň aýlanmagna medet bor ýaly.
1964.