Kyrk ýylda ýazylan kitap - 24

şahyn-şasyMuhammetRezaPehlewi
şahyrResulGamzatowyTährana çagyrýar.Myhmany şahyr bolansoň,şa Resuly öňi bilen
özüniň şahsy kitaphanasyna aýlaýar. Dünýäniň köp ýurtlaryndan on müňlerçe eser
ýygnanan kitaphana diýseň baý eken. Resul Gamzatowşanyň özi bilen bilelikdekitaply
tekjeleriň arasynda haýran bolup aýlanyp ýörkä,müňlerçe tomlugyň arasyndanMoskwanyň
“Ogonýok” žurnalynyň çaphanasynyň tanyş belgisi bolan çelpek ýaly ýukajyk bir kitaby
çekip alýar welin,ol hem Anna Kowusowyň kitapçasy bolup çykýar. Kitabyň baş
sahypasynda rus dilinde ýazylan “Dostum hem doganym Muhammet Pehlewä Anna
Kowusowdan” diýen ýadygärlik ýazgysy bar eken.Resul “Annanyňam ýetmeýän ýeri ýogow!” diýip,ýylgyryp durka patyşa:
—Siz ol kitabyň awtoryny tanaýadyňyzmy?—diýen sowal berýär.
Gamzatowyň:
—Diňeawtorhökmündetanamakdäl,menAnnabilenbäş
ýyllapbirinsitutda,birauditoriýadaokadym—diýenjogabynyeşiden şa:
—AllasizeAnna ýaly şahyrbilenbileokamakpaýynyberenbolsa,siz,dogrudanam,bagty
çüwenadambolmaly!—diýýär.
(Bu wakany 1987-nji ýylda Resul Gamzatowyň özi maňa gürrüň berdi.)
*
Köýnegiň ýakasy ýamalyka galstuk dakynmak hökman däl.
*
254
Käbir
namysjaň
halklar
çar
tarapdan
gysyldygyça,ýanaldygyça
dogumlanýar,güýçliniň garşysynda berk durmak prosesinde bişişýär,güýçlenýär.
Kemsidiljek bolmak ol halky kemsidilip bolunmaýan derejä ýetmäge mejbur edýär. Men
muny çeçenleriň,ýewreýleriň,tatarlaryň mysalynda görýärin.
Ýüz million ilatly arap döwletleri bäş million ilatly ýewreý ýurduna ýok ediji wehim
salmadyk bolsa,Ysraýyl döwleti,belkem,dünýäniň iň zor döwletleriniň birine öwrülmezdi.
Buýsançly halk gysyldygyça güýçlenýär,buýsançsyz halk gysyldygyça gula
öwrülýär.
1990.
“Halk artisti”,“At gazanan artist” diýen atlarSSSR döwründe döredi.“Halkýazyjysy”
diýen at-ha SSSR-de hem ýokdy,Russiýada häzirem ýok.
Amerika,Angliýa,Fransiýa,Germaniýa ýaly uly hem medeniýertli döwletlerde beýle
ady geň görýärler.
*
Hakyky gowulyk öwülmeýärem,garalanmaýaram. Ol öwgä-hä mätäç däl,garalyk
bolsa oňa ýokmaýar.
*
Egersazsungatynyň
wekilleribilenkäntirkeşen,sazykändiňläp,oňaulysarpagoýýanadamsazdanbaş
çykarmalybolsa,men şolugurdanhalypabolup,şägirt ýetişdiräýmelidim. Soň tanymal sungat
ussatlary bolup ýetişen kompozitorlar: Nury Halmämmedow,Rejep Allaýarow,Rejep
Rejebow,aýdymçylar:
Nury
Meredow,Aýdogdy
Gurbanow
dagy
Moskwa
konserwatoriýasynda okaýan wagtlary men hem Edebiýat institutynyň studentidim. Biz
ýygy-ýygydan duşuşýardyk. Meniň eşidýänim sazdy,diňleýänim aýdymdy. Atlaryny tutan
kompozitorlarym meniň sözlerime “Oýar sen meni”,“Düýnden bäri”,“Aşgabadyň
agşamy”,“Serhetçiniň aýdymy”,“Toýuňa çagyr meni” diýen ýaly birnäçe aýdym hem
ýazypdylar. Meniň öz okan institutymda-da,nota sowadyna çenli öwredilmese-de,saz
sungaty hakda ýörite kurs geçilýärdi. Ol kursuň sapaklarynyň köpüsi teatrlarda
okadylýardy.Moskwanyň Uly hem beýleki teatrlarynda dünýä belli operalaryň
onlarçasyny diňledim.Ol biziň okuw programmamyza girýärdi. Konsertleriň ýüzlerçesine
tomaşa etdik.“Organ” diýilýän hemme uly şäherleriňem konsert zallarynda bolup hem
durmaýan (Türkmenistanda onuň ýekejesi-de ýok) saz guralynyň heňine gulak asdyk. Öz
esasy wezipämiň gapdalyndanMoskwanyň Lunaçarskiý adyndaky teatr sungaty
institutynda telim ýyl mugallym bolup işlänimde-de,eşidýänim aýdymdy,sazdy.
Gepiň gysgasy (ýene gaýtalaýaryn),saz-söhbetiň içinde ýaýnan adam sazdan baş
çykarmaly bolsa,men şoldum.Emma düňýä ineniňde saz duýgurlygy,ukyby bilen
inmeseň,“dürtme gursakdan” netije bolmaýar eken. Öwünýändir öýtmäň,men gaty kän
türkmen aýdymlarynyň tekstini ýatdan bilýärin.Maňa şol ukyp berlipdir.Emma ýekeje
aýdymyň heňini dogry hiňlenmek ukyby welin maňaberilmändir.Hatda türkmen dutaryny
çalmakda turuwbaşdan öwredilýän “Garybymyň” heňini-de dogry gaýtalap
bilmeýärin.Men aýdyma hiňlensem,dostum Nury Halmämmedow:“Aýdym aýtmagyňy
goýsaň,indiki stipendiýamda moroženoýealyp bereýin. Sen heňiň işini görýäň
ahyryn”diýýärdi. Sazy söýsemem,saz diňlemegi halasamam,heň yzarlamakda men “0”
(nol). Ruslar beýle saz çöňňesine “Gulagyna aýy depipdir” diýýärler.
255
Beýiknemeskompozitory,soň
”depme”
keraçanLýudwigwanBethowengulaklarydüýpdengapylandansoňam “diňlän” sazynyň
heňininotageçiripbilýäreken. Ol gulagy düýpden eşitmese-de,roýalyň saz çalnandaky
sarsgynyny duýup,mukam diňlemegi başarypdyr. Käbir adamlar welin,iki gulagy “jam”
ýaly bolsa-da,saz diňlemegi başarmaýar.
Hakykysazmuşdaklarynyň
mukamynähilidiňleýändiklerini,nädiplezzetalýandyklarynyaýdypbiljekdäl. Ýöne hemme
sazdan lezzet alyp bilýänler meniň ýekeje sazdan lezzet alşym ýaly keýp çekip bilýän
bolsalar,onda olar örän bagtly adamlar. Geň galmaly,diňlämde lezzet alýan ýeke-täk
sazym türkmen eserem däl,rus eserem. Ol awstriýaly kompozitor Iogann Ştrausyň “Ajaýyp
mawy Dunaýda” diýen walsy. Oňa ýöne “Mawy Dunaý” hem diýäýýärler.
Studentkäm meniň bir köneje proigriwatelim bardy. Men onda özümde bar bolan
türkmen halk aýdym-sazlarynyň plastinkalaryny diňleýärdim. Nireden,nähili ýol bilen
düşendigini (belki-de,konserwatoriýada okaýan ýoldaşlarym getirendir.) bilemok
welin,otagymda “Mawy Dunaý” walsynyň plastinkasy peýda boldy. Onda Ştrausyň
“Wena tokaýy” diýen walsy hem bardy.
“MawyDunaý”
adyndanbellibolşy
ýaly,Dunaý
derýasynyň
kenaryndan,suwundanuguralmalydy(Meniň çakym şeýledi.)Ol sazy diňlänimde,Dunaýy
Murgap bilen çalşyryp gördüm. Şeýlebir täsin,şeýlebir ýüregiňi gobsundyryjy owazlara
şaýat bolup başladym. Ulaldyp aýtdygym däl,men ol sazy telim ýylyň dowamynda
ýüzlerçe,belki,ondanam kän gezek diňländirin.Şondan bäri kyrk ýyl geçse-de,ol walsy
häzirem,mahal-mahal diňleýärin. Her gezek gaýtadan diňlänimde-de,ol sazda täze
detal,täze owaz,täze özboluşlyklarýüze çykýar. Ol meni şeýlebir tolgundyrýar welin,käte
endamymda akar sywuň täsirini hem duýýan ýaly bolýaryn.
Men ol sazy nähili diňleýärin?
Saz ýaňlanyp ugraýar.Gözümi ýumýaryn.Murgabyň kenary. Ýaz pasly,Gün
dogmazynyň öň ýany. Dünýäniň ajaýyp mahaly.Iki kenaryny-da belent toraňňylar hem
zagpyran pürli ýaşajyk ýylgyn hatarlary bezeýän derýa parahat akyp ýatyr.Derýanyň çep
kenaryndaky egrem-bugram ýodajyk bilen oglanjyk ylgap barýar. Onuň aýagy ýalaňaç.
Egninde kelte etekli çit köýnegi bar. Ol — men.Oglanjyk öz hereketini sazyň depginine
goşup bökjekleýär. Wals gaýtalananda oglan ýeke aýagynyň üstünde durup,üç gezek
pyrlanýar. Derýanyň giň aýlawynda suw lummurdaýar,tolkunýar,köwlenýär. Şol mahalam
walsyň gaýtalanýan özeni başlanýar. Wals gaýtalanýar,suw köwlenýär,oglanjyk
bokjekleýär.Walstäzeden gaýtalanýar…
Walsyň öwrümleri maňa iki hili many berýär.Birinji: çagalykdaky şatlykly,aladasyz
pursatlar,toý,at çapyşygy,göreş…Bu pursat saz şadyýan owaz bilen ýaňlanýar.Ikinji—
hasrat.Ogullary urşa giden eneler Murgabyň kenaryna baryp,walsyň tempindäki
tolgunmany başdan geçirýärler,elewreýärler,başlaryny ýaýkaýarlar. Olaryň arasyndagarry
enem,doganlarym,deň-duşlarym hem bar.Bu pursat walsy gözýaşsyz diňlemek mümkin
däl.
Saz kiparlaýar. Parahat durmuş dowam edýär. Wals janlanýar.Durmuş janlanyp
başlaýar. Kenardaky oglanjyk ganatlary telim dürli reňke bezelen,älemgoşara meňzeýän
kebelegiň yzyndaat salyp ýör. Kebelek gaçýar,oglanjyk kowalaýar.Oglanjyk
gaçýar,kebelek kowalaýar. Oglan kebelegiň,kebelek oglanyň daşynda walsyň tempinde
256
pyrlanýar. Sazda arakesme peýda bolýar. Birdenem sazyň başlanmagy bilenoglanjyk
Günüň dogan ýerinden bärligine ylgap gaýdýar. Hoş habar. Sazyň aýtmagyna görä,çaga
dünýä inipdir. Oglanjyk ol hoş habary adamlara buşlamaga howlugýar. Ol ýodajyk bilen
göni ylgamaýar,sazyň talap edişine görä,aýlanyp,pyrlanyp,bokjekläp ylgaýar. Dünýä
şadyýan,kenar şadyýan,suw şadyýan.Balyklar suw ýüzünde bökjekleýär. Suwuň şadyýan
sesi eşidilýär. Ol sesi walsyň owazy bezeýär.Suw aýlanýar,kenar aýlanýar,oglanjyk
aýlanýar. Olaryňýany bilen diňleýji bolan senem aýlanýarsyň. Seni oglanlyk zamanyňa
göterip giden saz tamam bolýar. Çagalygyň bagtly,ululygyň hasratly dünýäsine girip
çykan adam esli mahallap tolgunmakdan saplanyp bilmeýär…
Geň
zat:
menDunaý
derýasynyň
BudabilenPeştibirleşdirýänpyýadaköprüsiniňüstündedurup,“MawyDunaýy”
hyýalymdagaýtalapgördüm. Wagt agşamara. Elektrik yşyklarysuwuň ýüzüni
ýagtylandyrýar. Owadan Gellert dagy kenaryň görküne görk goşýar. Murgapdan 20-30
esse uly Dunaýyň ortasyndan ak gämi derýany doldurýan saz-söhbeti bilen lowurdap geçip
barýar. Aşyk-magşuklar gaýyk kürekleýär. Gözel kenarda gol tutuşyp ýörenlerem,öpüşip
duranlaram bar. Parahat akyp ýatan Dunaý birden tolgunýar,suw köwlenýär,owaz
edýär.Hyýalyňda niçik joşgun döretseň döredibermeli pursat.“Mawy Dunaý” mawy
Dunaýyň täsiri bilen ýazylanam bolsa,meniň aňyma Murgap bolup giripdir.Beýik Ştrausyň
ruhy meni bagyşlasyn welin,maňa indi Murgapdan Dunaýa dolanmak ýok.Belkem,men ol
walsy nädogry diňleýändirin,belkem,men ol walsanädogry düşünýändirin.Emma men öz
diňleýşimden tükeniksiz lezzet alýaryn.
Sen,hormatly okyjym,sazy,belkem,başga bir ýol bilen diňleýänsiň. Ol oz işiň. Ýöne
Ştrausyň “Mawy Dunaýy” eliňe düşäýse,ony ýokarda aýdylan tilsim bilenem bir gezek
diňläp gör. Önüp- ösen,oglanlygyň geçen ýerinde derýa ýok bolsa,çasly akyp ýatan ene
ýaby göz öňüne getiräý. Ýa-da hyýalyňda özüň üçin Şabatmy,Lebapmy,Tejenmi bir derýa
ýasan. Belki,sen ol sazdan mendenem zyýat keýp çekersiň.
Şeýle
ýolbilen
ÖdenýazNobatyň
aýdan
“Ogulbeg”
diýenaýdymynydiňleseňem,tükeniksizlezzetbar. Çünki ol biziň aýdymlarymyzyň
ählisinden gurluşy boýunça-da tapawutlanýar. Ol üç bölümden,ýasawdan ybarat. Oňa
türkmeniň walsy diýseňem bolman durjak däl.“Ogulbegiň”“Kara-kara gözler bilen
gözleşmeşek oýnagaly” diýip başlanýan bölümi parahat wals bolup ýaňlanýar… Ýaz aýy.
Gün dogup gelýär. Ýap-ýaňy ýeňiljek ýagyş ýagypdyr,bulut syrylypdyr. Türkmen sährasy.
Öleňleriň üsti ýaşyl öwüsýär. Taýagyna söýenip duran ýaş ýigit—çopan.Guzy kowalap
barýan gözel gyz.Ak topuk,ak bilek,gök meýdan,mymyk şemal,ýaşlyk,arzuw,hyjuw… Sen
bolsaň beýle pursady bireýýäm duşuňdan geçirip,altmyşyňmy ýa-da ýetmişiňmi
depesinden seniň üçinindi gaýdyp gelmejek şolgözel görnüşe kesesinden ser salyp
dursuň.Şol ajaýyp görnüşiň seniň üçinem,özi üçinem alysda galandygynahaýpy
gelip,Nobat bagşynyň ýetmiş ýaşan beýik ogly zarynlaýar,aglaýar. Sen neneň Ödenýazyň
sesine sesini goşup zarynlamajak…
Saz nähili beýik sungat! Hiç bir roman,hiç bir sahna seni beýle derejede öz erkine,öz eline
alyp bilmez.
16. 07. 86.Pissunda. Abhaziýa.
257
Garadeňziň kenaryndaotyrkak,Gylyç Mämmedowiç Kulyýew özüniň täze ýazan
“Güljemalhan” romanynyň birbölüminidiňlemegimihaýyş etdi.Ol,eger ýalňyşmaýan
bolsam,romanyň iň soňky parçasydy. Bölekde Güljemal han per ýassyga bagryny
berip,hyýal ýüwürdýär. Ol hyýalynda görmegeý,daýaw ýigit bilen duşuşyp,her hili täsin
wakalary göz öňüne getirýär. Hyýal ýüwürtmäniň,göz öňüne getirmäniň “serhetden”
gatyrak geçäýýän ýerleri-de bardy.
Bölekokalypbolnandansoň,Gylyç
Mämmedowiç
olbaradameniň
pikirimibilmekisledi.Men adaty gönümelligim bilen,ýuwmarlap durman,iki sany bellik
etdim.
—Birinjiden-ä,Gylyç Mämmedowiç,şuokalanbölekedil “Garakerwen” romanyndaky
ýaly
çakdanaşauzynjümlelerbilenagsaýar
(Men
“Garakerwen”
rusdilinde
çapedilende,neşirýat üçin ýazaniçkiresenziýamda şeýlenogsanlygybelläpdim.).Siziň bir
gahrymanyňyz doklad edýän ýaly,arasyny kesmän,tutuş bir sahypalabam gepläýýär. Bu
durmuşdan daşlaşmak bolýar. Durmuşda gepleýän adam hernäçe ýaňra bolsada,gürrüňdeşi,iň bolmanda,“Hä”,”Hawa bilen” gepe goşulýar welin,gürrüňiň arasyny
bölýär…
Gylyç Kulyýew meniň belligimi dogry hasap etse-de,öwrenen endiginden
daşlaşypbilmeýändigini boýun aldy.
—Ýene näme aýtjak?
—Ikinjiden,GüljemalhanTöresokygyzy,aýalambolsa,tutuş
Merwiň,ulyiliň
hany,Nurberdihanyň dulgalanzenany. Il oňa hormatly ene hökmünde garaýar.
.Elbetde,enelerimiz,ýaňky Güljemalyň hyýalyndaky ýaly arzuwlara (halal manyda) gulluk
etmedik bolsalar,bizem dünýä inmezdik. Ol ýaşaýşyň,ömrüň kanuny.Ýöneşeýle-de
bolsa,uly iliň öz enesi hökmünde garaýan aýalynyň ýaşyryn arzuwlaryny okyja beýle
derejede açyp görkezmek çökderräk bolýar. . .
Gylyç Mämmedowiç meniň ikinjibelligimbilenylalaşmaýandygynyaýtdy.Men oňa
Ýuriý Şaporiniň “Oktýabr” diýen operasyny ýatlatdym. Şol operanyň gahrymanlarynyň
biri bolan W. I.Lenin eseriň ilkinji,köpçülige görkezilmedik nusgasynda öňe çykyp,uzyn
ariýany zowladyp ýerine ýetirýär eken. Soňky nusgada bolsa Lenin aýdym aýtmaga
derek,geplemek bilen oňdurylýar. Dogry,Leninem adaty adamlar ýaly,aýdymam
aýdandyr,arak-şerabam içendir,gybatam edendir.Ýöne,ony öňe çykyp aýdyma zowladyp
duran edip görkezmekden saklamaklary örän ýerine düşen çözgüt. Adaty adamdygyna
garamazdan,Lenini sungat eserinde beýle derejede edip görkezmek ýerliksiz
bolardy.Güljemal hanam,meniň pikirimçe,şeýle bolmaly. Olam öz derejesinde Merwiň
Lenini ýaly adam…
Gylyç Mämmedowiç meniň delillerimi kabul etmedi. Belkem,ol mamladyr.“Kim
gaýkyny söýer,kim küýkini!”
Krym,Koktebel,1987.
Şugünirsagatdokuzyň
ýaryndaAşgabadyň
AndalypköçesindeTürkmenistanKompartiýasynyň
MerkeziKomitetiniň
birinjisekretarybolupişlänMyhammetnazarGapurowagabatgeldim. Ol koçäniň beýleki
tarapynda,agajyň
saýasynda
kimdir
birine
garaşyp
durana
meňzeýärdi.
Daýaw,gelşikli,kaşaň geýnen,garramandyram.Men ony bäş-alty ýyl bäri görmändim.
258
Menköçedengeçip,ýaşulynyň
ýanynabardym.
,Olgadyrlysalamlaşdyda,öziişleýändöwrümdemeniň
sowgatberenkitabymypensiýa
çykandansoň
okandygynyaýtdy. Ol eseri okandygyny tekrarlajak bolýan ýaly: “Kitapda türkmen
tireleriniň konsolidasiýa meselesi örän oňat çözülipdir”- diýdi.
M.
G.
Gapurowmeniň
Türkmenistanaymyklygöçüpgelendigimbaradakyhabarymybaş atypmakullady.
—Her kim öz Watanynda ýaşasa ýagşy!
Menoňa:
—MuhammetnazarGapurowiç,sizköpigörenadam:
urşadagatnaşdyňyz,komsomol,partiýaişlerinde-deişlediňiz,uzakmahallaprespublikanyň
ýolbaşçysyhembolduňyz—diýdim.
—SizTürkmenistanyň
şugünki
ýagdaýynanähilibahaberýärsiňiz?
Gapurow ýüzümedikanlapseretdi-de:
—Tagan,
—diýip,adymaderekfamiliýamytutdy.
—
Beýlesowalajogapgaýtarmakmaňa ýeňildüşmeýär. Hakykaty aýtsamam,öwünýän ýaly
görnerin.Sebäbi men 17 ýyl Türkmenistanyň ýolbaşyçy boldum.Sen ykdysady meseläni
göz öňüne tutýaňmy? Halkyň ýaşaýyş derejesiniň nähilidigini hemmeler görýär. Ýöne
hemmeleriňgörse-de üns bermeýän bir meselesi bar…
—Ideologiýamy?
—Ideologiýa.Şol meselede biz goňşy döwletleriň öňünde-de gelşiksizräk ýagdaýda
galýarys.
—Ol ýalňyşynädipdüzedipbolarka,ýaşuly?
M. G. Gapurow mekir ýylgyrdy.
—Indi ony diňe wagt düzedip biler…
1-nji iýul,1997.
Iki aýa golaý Murgapda,obada boldum. Şu gün Aşgabada dolandym. Ýeke setirem
eser ýazmadym,diňe publisistiki kitaplary hem Sergeý Woroniniň“Mandarinowyýe korki”
diýen hekaýalar we powestler ýygyndysyny okadym.Toýa,ýasa gatnaşdym,mellek işledim.
21. 08. 1997.
Obadabolangünlerimiň
birindeGojugyň
toýunyň-ýasynyň
bezegiHudaýberdiişanSaparoglunyň öýünesalamabardym. Ol örän täsin adam,SSSR
döwründe namaz okamagy taşlap,SSSR ýykylandan soň,namaza başlanlardan däl.
Işanagaklassykyedebiýatdan,esasanam,MagtymgulybilenNowaýydankängoşgulary
ýatdanbilýär,edebiýata,durmuşatankydygözbilengaramagybaşarýar,syýasat,dünýä
ýagdaýybilengyzyklanýar. Ýaşynyň bir çene barandygyna garamazdan,ol örän ýatkeş. Bu
gezegem ol ikimiziň aramyzda edebiýat hakda-da gürrüň boldy. Ol Magtymgulynyň
goşgularynyň käbirini bagşylaryň ýoýup aýdýandyklaryndan mysallar getirip zeýrendi.
Hudaýberdiişanuzakgürrüňleşikdensoň maňa ýüzlendi-de:
—Hälimi-şindiýaňlanypduran,Aksaçlyperişde”
diýenaýdymyaýtmalarynygoýdularwelin,aýdymyň manysySaparmyratpatyşaňözgulagyna
ýetäýdi öýdýän?—diýdi.
Men işan aganyň ýüzüne sowally nazar aýladym. Ol çalaja ýylgyrdy.
259
—Düşünmediňmi?
—Düşünmedim,işan aga.
—Düşünmedik bolsaň,düşünip goý. Şol aýdymy aýtmak gaty hebes.
—Onäme üçinhebes? Aýdymaýdymdyr-da…
Işan aga Allatagalallanyň edil ýanynda oturan ýaly bolup gepledi.
—Allatagalallaöz perişdelerine tabşyryk paýlady. Her kime-de özüne ýetik borç
berdi. Şonda olMelekül-möwt hem diýilýän Ezraýyl perişdäni ýanyna çagyryp,oňa: “Sen
adamynyň janyny alýançy bolarsyň” diýdi. Ol habary eşiden Ezraýlyň gara saçy ap-ak
boldy galaýdy. Elbetde,Hudanyň buýrugy bolsa-da,adam janyny almak ýeňil iş däl-dä.
Üstesine-de sen iň ýigrenji perişde bolup galýaň.Şunlukda,Hudaýyňperişdeleriniň
arasynda ýekejesi ak saçlydyr. Olam Ezraýyl perişdedir…Indi bizem öz patyşamyzy
adamyň janyny alýan ak saçly perişdä meňzedip aýdym aýdyp ýörsek.Maňa-ha şol aýdym
ýaranok. Hudaýy tanaýanyňhiç haýsy-da ol aýdymy halamaz.Gaty birhili bolýar-a…
6. 07. 97.Murgap.
Döwürdeşlerimiziň
aňynamäkämornaşypgiden
“student”
diýenlatynsözünidöwürdeşlerimiziň
aňyndan
çykypgiden,gönümelmanysynagörädinimedresäniň okuwçysydiýenmanyberýän “talyp”
diýenarapsözibilen çalşyranbolmakdannämeutýarkak? Medeniýetimiz ýokarlanýarmyka?
Özdilimizegeçdigimizbolýarmyka?
*
PrezidentNyýazowyň
ile
çykanda
100-200
dollarpaýlamagyprezidentderejesindäkiadam üçinonçaklygelşiklidäl ýaly.
2004.
Ýigriminjiasyryň
ikinji
ýarymyndatürkmenedebiýaty,hasbeteremtürkmensungatygeçenasyrlaryň
hiç
birindebolmadykderejede
ösdi.
Onuň
sebäbitürkmenmedeniýetidünýäniň
ösenmedeniýetibilengatnaşykdaboldy. EsasanamSSSRhalklarynyň medeniýetindenkänzat
öwrendik.
Emmatürkmenmedeniýeti,SSSRhalklarynyň
islendiginiň
medeniýetibilendeňeşdirilende,esliyzagaldy.
Onuň
sebäbibolsabizdemedeniýetetebigattarapyndanmedeniduýgyberilmedik
ÇaryAtaýew
ýalyhünäriboýunçaykdysadyýetçi
ýa-daOrazgeldiAýdogdyýew
ýalybisowathemkomsomolyň “tur,otur,kersengetirleri” ýolbaşçylyketdiler. Olarbiziň
medeniýetimizi ösdürmägedereközpes şahsymedeniýetiniň derejesine çenliaşakdüşürdiler.
1995.
Şugünpoçtadangelýärkäm,Türkmenistan Ýazyjylarbirleşiginesowuldym.Ol ýerde
Atamyrat Atabaýew bilen çagalar ýazyjysy Kasym Nurbatow bar eken.
Ylymlaryň kandidatybolanysebäpli,okuwkitaplarynyň programmasynydüzmägededahyllyK. Nurbatow: “AtajanTaganyň eserleriniň hembiografiýasynyň geljek ýylyň
okuwprogrammalaryndanaýrylandygyny”aýtdy.
Men ol habara geň galmadym. Meni diňe okuw kitaplaryndan däl,tutuş edebiýatdan
öçürmek üçin ähli çäreleriň görülýändigini bilýärin ahyryn.
260
25. 09. 97.
Ýazmagataýynhasaplaýan “Ýekegözoglan” atlyhekaýamaaslagirişipbilemok.Şu gün
sekizinji gezek ýazan birinji sahypamy ýene ýyrtyp taşlamaly boldum.Eseriň birinji
jümlesi,ilkinji abzaslary maňzyňa batmasa,yzy hem ýöremeýär. Bir hekaýanyň bir
sahypasy üçin näçe kagyz garalanýar,näçe wagt ýitirilýär! Bu görgüleriň näme üçin
gerekdigine özümem düşünemok.
26. 09. 97.
“Başyňa ala ýabylynyň gününi salaryn”,“Başyňa ala ýabylynyň güni gelsin” diýen
gepiň manysynyçaklaýanam bolsam,anyklaşdyrmak üçin Kaka Salyha jaň etdim. Jogap
göwnümden turmady. Tejen Nepes hem gümürtik jogap berdi. Ahyr ýazyjy Atda
Durdyýew onuň manysyny düşündirdi.Asyl,ala (agzynyň töweregi pis açan) ýaby öň
zamanlarda halanmaýar eken.Özüni sylaýan adam beýle ýabyny münmändir. Ala ýabyny
münüp,bir obanyň çetinden baraýsaňam,seni oglanjyklarakesekledip,hatara goýbermän
masgara edýär ekenler. Muny bagşy goňşym Hangeldi Annamyradow hem tassyklady.
27. 09. 97.
Şu gün goňşymyz gelin edindi. Agşamlyk toýhana bardyk. Saçagy bereketli dabara
başlandy. Ýöneýigit bilen gyz welin mahaly bilen özýerlerine gelip oturmadylar. Olar
märekäni kän garaşdyryp,ahyr toýy bezediler. Derrewem adamlaryň arasynda “hyşywyşy” peýda boldy. Asyl toý sebäpkärleriniň gijä galyp gelmekleriniň syry bar eken.
Öýlenýän ýigidiň täze köwşüni ogurlapdyrlar. Ol başga aýakgap tapylýança,garaşmaly
bolupdyr.
*
Seniň
belentderejedäkiadambolupgörünmegiňe,belkem,özdöwürdeşleriň
pesderejesisebäpkärdir.
*
Tejribesiartdygyça,köpokap,köpbildidgiçe,ýazyjakagyzgaralamakişiaňsatdüşäýmeli
ýalywelin,tersinebolup çykýar. Belkem,oňa ýazyjynyň gowy bilen horda parh goýmak
ukybynyňkämilleşýändigi sebäpkärdir.
*
Şu gün Ýuwaş okeana suwa düşdim. Ol ýuwaş däl, dä li eken.
Adyň Ýuwaň, özüň däli.
Ýuwaş umman! Ýuwaş umman.
Garly dag dek ak gomlaryň.
Haýran edýär aklyn hemmäň.
Özüň däli adyň Ýywaş...
(Goşgy ýöremedi.)
02.12.1987, Hanoý.
Ruslarda “toý generaly” (“Swadebnyý general”) diýen düşünje bar.Onuň esasy
manysy bolsa,gowy daş sypat bilen çapraz gelýän içki mazmun. Generallaryň agramy,öňi
261
bilen olaryň harby edermenligi bilen ölçelmeli. Olaryň daş sypaty nernäçe bigörk hem
bolsa,söweşukyby esasy häsiýetnama bolýar. Ýöne däri ysyny almadyk,söweş täliminiň
nämedigini bilmeýän,toýy-saçagy bezeýän generallar hem bolýar.Olar diýseň
syratly,üstesine-de ortaça derejedäki märekäniň göwnünden turýan söz tapmaga-da ökde
bolýarlar.Ýolbaşçylaram olary gowy görýärler.Şolara toý generaly diýilýär.
Men şeýlegenerallaryň birineMoskwa şäheriniň “Nowodewiçýe” gonamçylygynda
ýazyjyN. S.Tihonowjaýlananpursadygabatgeldim. Boýy 2 metrden belent bolmasa pes
däl,çakdanaşa görmegeý,syrdam general-maýor kopçüligiň gapdalyndan iki tarapa
gezmeläp,gölegçilere serenjam berýärdi. Hemme kişişol owadan generala seredýärdi.
Men ýanymdaduranterjimeçi şahyrNaumIsaýewuç Grebnewden:
—Ol general Nikolaý Semýonowiçiň garyndaşymy?—diýip soradym.
Ýok-la—diýip,Naum Isaýewiç elini silkip goýberdi. —Onuň Tihonowa hiç hili
dahyly ýok. Oňa “Toý generaly” diýýäler. Häzir ol “Märeke generaly”. Olary uruş üçin
däl-de,märeke bezemek üçin saklaýarlar. Häli görseň,ol generalyň derekli bir işi hem
ýokdur-da,boş stol saklap,aýlyk alýandyr. Toýa,ýasa garaşyp,pişesiz oturandyr…
Her işiň,şol sanda edebiýatyňam öz toý generallary bolýar. Ýöne biziň SaparÖräýew
ýaly awtorlarymyza daş sypatynyň owadanlygyna görä däl-de,ýaranjaňlyk ediş derejesine
görä “generallyk” nyşanyny berýärler.Edebiýatyň “generallary” köpçülik işlerine
gatnaşmaga,öňe çykyp söz sözlemäge mydam döwtalap. Şonuň üçinem olar hälimi-şindi
telewizorda çykyş edýärler,uly-uly kabul edişiklere çagyrylýarlar,harajatyny döwletiň
çekýän daşary ýurt saparlaryna äkidilýärler. Ilçilikdeol “generallaryň” uly ýazyjy hasap
edilýän bolmagam ahmaldyr.
1979—96.
Alekseý Panteleýewiň “Çalaaçykgapy” diýen ýygyndysynyokadym.Göwrümli
kitaba ýatlamalar,ýolýazgylar hem Leningrad blokadasynyňwakalary baradaky gündelik
girizilipdir. Gündelik has-da täsir galdyrýar.
Geň
zat:
rus
ýazyjylarynyň
hemmesidiýen
ýaly,intelligensiýasynyň
bolsaagramlybölegigündelik
ýöredipdirler.
Ol
geçen
asyrda
hasam
ýörgünlibolupdyr.Häzirem gündelik ýöredýän rus ýazyjylarynyň sany gaty kän.
Türkmen ýazyjylarynyň welin çynybilengündelik ýöredýäni ýokbolsagerek. Bar
hem bolsa,okyjy-ha bilenok. Dogry,Ata Atajanow nirede bolsa-da,bloknotyny çykaryp
(Men beýle häsýeti halamaýaryn. Ol ýasamalyga golaýlaýar. Belligi ile görkezip etmek
hökman däl) köpüň öňünde bir zatlar ýazyşdyrýar. Ýone ol hem deslapky makala üçin
edilýän žurnalist bellikleri bolaýmasa (Ata Atajanow ýazyjy gündeligini döretmän
dünýäden ötdi).
KakaSalyhdanalyp,MämmetdurdyAnnagurdowyň (Oňa “Möjekaga” diýýärekenler)
“Döwür,adamlar,ýyllar…” diýen ýatlamalarkitabynyokadym.Ol,esasanam,awtoryň öňki
kitabynyň gaýtalamasy bolup çykypdyr. Ony gündelik hasap edýänlerem bar. Ýöne ol
gündelik däl. Ol uzyn ýazylan ýatlama. Ýewropa hem rus awrorlarynyň ýatlamalary
başgarak ýazylýar. Oňa garamazdan,öz döwrüniň täsirli wakalaryny örän oňat bilýan
awtoryň kitaby şüweleňli okalýar.Bize şol wakalary “Möjek agadan” başga hiç kim beýan
etmedi,wakalaryň içinde bolan şol awtordan başga hiç kim ony ýazyp hem bilmezdi. Alym
awtoryň eden işiniň gymmaty hem şondan ybarat.
262
Özüm-ä
käbir
çepereseriokanymdanakylly-başly
ýazylangündeligi,ýatlamanyokanymyhasgowygörýärin.Çünki gündelik – konkret,hakyky
waka,durmuşyň onçakly ýoýulmadyk fakty. Gündelik —ýatlama,hut şonuň üçinem
gymmatly hem höwes bilen okalýar.
2. 10. 97.
Martynow Lermontowy,Dantes Puşkini öldürip,Kaplan Lenini atyp taryha girdi.
*
14-15 ýaşlybirobadaşymokuw ýylynyň başlanmazynyň öň ýanyMary
şäherinegidipbirtoparokuwkitaplaryny,esbaplaryny,jigilerine-debirkikgsüýji-kökealypdyr.
Onuň alan zatlarynyň hemmesi bir tor haltajykda eken . Ýetginjek toryny köçäniň
gyrasyndaky agajyň şahasyndan asyp,uniwermaga girýär. Iki minutdan daş çyksa,oglanyň
tory asan ýerinde ýok. Ol oba gelensoň,gabat gelene şäherlileriň erbet adamdyklaryny geň
galyp,gürrüň berýär.
Wah,hemmekişiniň
ýüregi
şolgojukly
ýetginjegiňki
ýalybolsa,düňýä
bireýýämdüzeläýmejekmi!
*
Geniý ýalňyşybamakmaklyketmese ýagşy. Çünki onuňeden ýekeje ýalňyuşyny müň
sany akyllynyň ömürboýy eden akyllylygy-da düzedip bilmez.
*
Hudaý —adamlar üçintapylgysyzgaçybatalga. Praktiki çözgüdi ýok meseläniň
çözgüdiniň bardygyny ynandyrjak bolanlarynda“ýüki” Hudaýyň üstüne ataýýarlar.
*
1985-2000-nji
ýyllararalygyndakitaplaryny“Şulardanabirzatöwrensebolar”diýipokanprozaçylarym:
KömekKulyýew,AhmetHalmyradow,AgageldiAllanazarow,Osman
Ödäýew,TaňryberdiHojakgaýew.
*
Telewizoryaçdym. Uzynboýly,garamurtly,görmegeý ýigit:
Öpüşmekdenbiriş bitmez,
Tur,gaýt,oglan,sababoldy! —diýipaýdymaýdypdur.
Gowy aýdym.Ýöne gelşiksiz.Umuman,erkek adam aýalyň dilinden aýdym
aýdanda,ony,näme üçindir,germafreditdir (hem erkeklik hem aýallyk jynsybar adam)
öýdýärsiň.
*
Watançylykurşydöwründe,biziň
obamyzdaakylasygmajak
ýalybolupgörünýänbirtopardüşnüksizlikbolupdyr. Olardan birini mysal getireýin. Iň
kiçisinden iň ulusyna çenli ýaşy hem saglygyna görä urşa gatnaşaýmalyalty doganyň biride Watan goragyna çagyrylman,bir kempiriň üç-dört sany maýda çagaly ýeke ogly
çagyrylypdyr(Uruşda wepat bolan meniň kakamam şol ýalňyz enäniň ýeke perzendi eken).
*
263
1950-nji ýyla çenlibiziň“Gyzylmeýdan” diýen ýasamaatgöterýänobamyz
“Bolşewik”,“GyzylOktýabr” hemKalininadyndaky üç sany çaklaňjakolhozdanybaratdy.
Soň “Bolşewik” bilen “Gyzyl Oktýabr” birleşip,häzirki Murgap etrabynyň “Ýalkym”
geňeşligine öwrüldi. Kalinin adyndaky kolhoz bolsa (Häzir onuň ady “Täze ýol”) Mary
etrabynyň düzümine girdi.
Men
şolbiroba—üç
kolhozdanBeýikWatançylykurşunyň
söweşlerinehem
“Işçibatalýony”
diýilýängullugagidip,gaýdypgelen-ugelmedikleriň
sanawyunydüzmegiýüregimedüwdüm. Çünkiýene 15-20 ýyldan olaryň atlaryny dolybiljek
adam hem tapylmaz öýdýärin.Hatdaşu mahalam diňe ozalky iki kolhozdan bolan sanawyda gaty kynlyk bilen jemledik.
Emmamaglumat ýygnamak üçin “Täze ýol” geňeşligindenurşagatnaşyp,“çepeliniň
süýembarmagyny” aldyrypgelenbir ýaşula ýüztutdumwelinol: “Aý,olar ýalyspiseknämä
derkar?” diýengeň sowalberdi.
Aşakdakyentekdolydäl(“Täze
ýol”
geňeşligindenmaglumat
ýok)
sanawydüzmägegatnaşanobadaşlarymAtaAtaballyýewe,MeretBabaýewe,DurdyJumageldiý
ewe,IlamanTaganowa,Oraz
Öweznyýazowa,Ogulbeg
Öweznyýazowa,MyratMämmedowa,AbdyllaBakyýewe,Oraznyýaz
Çerräýewe,MeretJumaýeweminnetdarlykbildirýärin.
Elbetde,sanawy gutarnykly toplamak bize başartmadyk bolmagy-da ahmal.Şonuň
üçinem meniň ýazgymaobadaşlarymdan kimdir biriniň ady goşulman galan bolsa,men
onuň ruhunyň hem garyndaşlarynyň öňünde ötünç soraýaryn.
“Gyzyl meýdan” oba “Bolşewik” kolhozyndan.
1. OrazSalyh
2. KerimSapar
3. AtaballyAbdylla
4. Çary Ýemmet
5. Baga Ýemmet
6. HommatjumaDerýa
7. BaýjanAga
8. AtaAtagarry
9. KüleAtagarry
10. ÇaryAtagarry
11. KerimOraz
12. RahymOraz
13. AtajanAkmyrat
14. NuryAkmyrat
15. Sähet Çakan
16. Paş Amanberdi
17. NepesNuly
18. AnnaNuly
19. HajyNuly
20. ÇaryNuly
21. MeretBaba
264
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
265
AtaBelmyrat
NazarDöwlet
SaparNazar
Juma Öwezmyrat
ÖwezgeldiMergen
BabaAmanberdi
DurdymyratGulberdi
BazarDurdynazar
AgaDurdynazar
AllaberdiSapar
ÇaryAnnamämmet
MeşşewAnnamämmet
DurdymyratMeşşew
AmanIlmyrat
IlmyratAtajan
MeretdurdyAgamja
…………. .Agamja
Esen Kellemen
MuhyKellemen
ŞamyratGojuk
Oraz Şamyrat
Gurban Şamyrat
ÇaryGarry
DurdyGarry
Ballaý Çary
Jetdi Çary
ÇaryMergen
ÝazyMergen
JumaAtahan
AtdaAtahan
GeldiAtahan
ÇaryAtahan
SaparGeldimämmet
MuhammetmyratAtajan
OrazKölli
DurdyKölli
DurdyJumageldi
ReşitAtajan
OmarGurban
PaýzyAgar
RahmanHojamguly
Gylyç Çör
Myrat Çör
Tagan Öwez
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.