Kyrk ýylda ýazylan kitap - 09

türkmenleriň gönümel bolandyklaryny,içki demokratiýanyň saklanýandygyny keseki
syýahatçylaram belläp gidipdirler.
4. Men öz eserimde obrazlaryň döredilişinden käbir okyjynyň närazy bolmagyna
garaşypdym. Sebäbi men şu mahala çenli dowam edýän hakykatyň tersine:han,işanmolla,baý-begi diňe ötrisatel edip görkezmek “kanunyna”garşy hereket etdim.Başarsambaşarmasam,Gowşut hana,Pendi baýa,Seýitmuhammet işana öz döwrüniňtaryhy bahasyny
bermäge çalyşdym.Biziň edebiýatymyzdaky garaşylmadyk şol täzeligi diňe birsiz ýaly
käbir okyjy däl,respublikamyzyň ýolbaşçylary-da kabul edip bilmediler. Netijede,“Saragt
galasy” rus dilinde iki gezek,bolgar dilinde bir gezek çap bolanyndan soň türkmen
okyjysyna ýetdi. Egermen hem käbir ýazyjylar ýaly taryhy hakykaty ýoýup,agy gara edip
görkezen bolsam,“Saragt galasy” 22 ýyl papkadaýatman,ýazylan badyna-da çykardy.
5.Hawa,Gylyçdurdy Sähetmyradow bilen 20 ýyl töweregi “saçakly” gatnaşdym. Ol
meniň golýazmalarymyň ilkinji okyjysydy,talapkär tankytçysydy. Onuň gitmegi bilen men
iň ýakyn ýoldaşlarymyň birini ýitirdim. Gepiň gerdişine görä aýtsam,“Sowet edebiýaty”
žurnalynyň şu ýyldaky 3-nji sanynda çap bolan “Ýalňyzlykpowestimiň ýokarsynda “Ýegre
dostum G. Sähetmyradowa bagyşlaýaryn”diýlip ýazylandyr. Gylyçdurdy neresseagyr
näsag halda ýatyrka,şol powestiň golýazmasyna degerli-degerli bellikler edipdi.
6. Baýram,men siziň özüňizi tanamasamam,gazýetlerde çap bolýan goşgularyňyzy
okaýaryn. Ýöne bir gezekmeni siz bilen gaýybana tanyşdyran şahyr:
“Ol poeziýanyň ters propagandistidir” diýipdi. Şonuň manysyna düşünmän galdym.
Ýakyndan tanyşsak,ol barada hem pikir alşar ýöreris. Sebäbi men gowy goşgy ýazyp
bilmesem-de,özümi poeziýa baha berip bilýän okyjy hasaplaýaryn. (“Özüni öwen ýigidiň
tanapy çüýrük”.Ine size,nakyl!).
Jan saglyk,döredijilik üstünliklerini arzuw etmek bilen,
Atajan Tagan.
27 sent. 1987.Moskwa.
Wagt diýilýän zat öz diýenini etdi.“Gowşut han” “Saragt galasy” ady bilen rus
dilinde3 gezek,türkmen dilinde 2 gezek,bolgar dilinde 1 gezek jemi 350. 000 tiraž bilen
okyja ýetdi,gow-u-erbet spektakly hem Kemine adyndaky teatrda goýuldy.
Şol döwürlerözümiň gaty erjellik edendigime häzir hem geň galýaryn hem
begenýärin. Eger men şol mahallar birneme ejizläp ýa-da TürkmenistanKP MK-nyň
ýolbaşçylarynyň göwnünden turjak bolup, ýa-da pul bähbidim üçinromandaky Gowşut
hany,Pendi baýy,Seýitmuhammet işany, Taçgök serdary,Çebşek batyry, Atrnaguly
sarygy,Amansähet serdary, Artyk Ärsaryny, Kelhan Kepeläniotrisatel obraza öwren
bolaýsam,bu günokyjy üstümden gülerdi. Iň ýamany-da,taryh gahrymanlarynyň ruhy meni
näletlärdi.
Gowşut han hem “Gowşut han” maňa ýene bur zady –taryha,hakykata dönüklik
etmeli
däldigini,olara
dönüklik
eden
hudožnigiň
iline,özüne
dönüklik
edýändigini,hakykata daýansaň,onuň ozal-u —ahyrdürs netijeberjekdigini düşündirdi.
90
Mary, 1994.
.
ÝALŇYŞLYK
Bu dünýäde hemme zat dogry,hemmezat galat.
Kalderon.
Ýalana ynanman ýalňyşdym,
Çyna ynanyp ýalňyşdym.
Bir maksat tutup ýalňyşdym.
Maksada ýetip ýalňyşdym.
Dosta ynanyp ýalňyşdym,
Duşmana ynanman ýalňyşdym.
Ýaranjaňy,ýalançyny
Adamam saýman ýalňyşdym.
Aglana ynandym—ýalan eken.
Gülene Ýnandym—ýalan eken.
Gapymdan güler ýüz bilen
Gelene ynandym, —ýalan eken.
Bähbidim bolsa-da,iki sözlemän,
Dogry gepi dogry aýdyp ýalňyşdym,
Karam ýoldan haram rysgal gözlemän,
Adalat hem bardyr öýdüp ýalňyşdym.
“Şu ýoldan gitme!” diýdiler,
Şol ýoldan gitmän ýalňyşdym.
“Ýagşylyk etme!” diýdiler,
Ýamanlyk etmän ýalňyşdym.
Watany söýdüm gygyrman,
Ýürekden söýdüm —tersmişin.
“Watan,seni söýýän!” diýip,
Köçede heňkirip ýören
Şerraýlaňky dürsmüşin.
Ýaşan ömrümiňortasy,
Başy hem yzy ýalňyşlyk.
Sebäpler ýöne bahana,
Belki-de,meň bu jahana
Gelmegmiň özi ýalňyşlyk.
91
1996. Mary.
Soňky mahallarda türkmen edebiýatynyňýaş weklilleriniňeserlerini köp
okadym.Poeziýa 8-10 ýyl mundanozalky poeziýa bilen deňeşdireniňde öňe
gidipdir.Owadan söz az,pikir çuň,obrazly surat çekmek güýçli. Şu günüň goşgulary
(Men,elbetde,iň gowularyny göz öňünde tutýaryn.) Halyl Kulyýewiň,Italmaz
Nuryýewiň,G. Ezizowyň goşgularynyň derejesinden belent bolmasa,pes däl.
Esasanam,käbir gelin-gyzlaryň (Bibi Orazdurdyýewa,Şähribossan)goşgy ýazmaga ukyby
ýokary. Men muny ýaşlarymyzyň rus hem dünýä edebiýatyny köp okap ugrandyklary
bilen düşündirmek isleýärin.
Täze proza welin Nurmyrat Saryhanowyň,Agahan Durdyýewiň,Kömek Kulyýewiň
derejesinden pes. Ýaşlaryň prozasyndaprozany bezeýän suratkeşlik,manyly detallar azda,owadan hem boş sözler köp.
11. 1991.
*
Geçmişiň
erbetligionuň
özigitsede,ählierbetzatlarynybizegoýupgidýändiginden,geljegiň
howplulygybolsaählierbetliginihem özibilenalypgelýändigindenybarat.
*
Hakyky ogul, hakyky gyz öz enesini hiç mahal öwmeýär, ýöne mydama söýýär.
Sebäbi ene öwülmän söýülýän gudrat. Watan hem şeýle gudrat. Watana “seni söýýän”
diýip gygyrýanlar Watany söýýän däldirler.
*
Kitap ýazýan ýazyjy kän, kitaby kän okaýan ýazyjy az.
*
Adamlary ýaşatmak üçin ölüm döredilipdir.
*
Iliň saňa goýýan hormatynyň derejesi seniň ile goýýan hormatyň derejesi bilen
barabardyr.
*
Şu gün Türkmenistanyň Russiýadaky ilçisi Nyýazgylyç Nurgylyjow öýe jaň
edip,Prezident Nyýazow hakynda hem respublukamyzyň şu günki öňe gidişligi
barada“Turkmenskaýa iskra” gazýeti üçin uly makala ýazmagymy haýyş etdi,makala
barada redaksiýa bilen “ýokardan”gepleşilendigini duýdurdy. Men ony ýazyp
bilmejekdigimi aýdanymda ol: “Gör-dä,men-ä saňa ýagşylyk etjek bolýaryn” diýdi.
16. 02. 1993.Moskwa.
Döredijilik adamlarygowy eser ýazmaga haýsy ýaşdaka ukyply bolýarkalar?Dünýä
belli şahslaryň döredijilik ýoluna ser salsaň-a “ýaşlykda” ýa-da “gojalykda” diýip,belli bir
wagty aýtmak kyn.Mysal üçin:,Şolohow“Ýuwaş Dony” 24 ýaşyndaka,Gýote“Fausty” 82
ýaşyndaka,Tolstoý “Anna Karenina”,“Uruş hem parahatçylyk” romanlaryny 40 bilen 70
ýaş aralygynda ýazypdyr. Leonardo de Winçi tanymal “Jokondasyny” döredende 67
92
ýaşynda eken. Lermontow 18ýaşaýança 17 poema bilen 300-denem gowrak goşgynyň
awtory bolupdyr.
(Ondan-mundan okanlarymdan.)
*
Meniň eserlerimiň birneme gowulanmagyna iň oňat kömek berýänler diňe
dostlarym däl-de,maňa ýagşylyk islemeýän adamlar. Olar ýamanlyk edýändiris
öýdüp,eserlerimden dost-ýarlarymyňam,özümüňem görmedik kemçiliklerimi tapyp,tankyt
edýärler. Men hem ol “ýamanlyklardan” derrew peýdalanýaryn.Eserlerimi
ikinli,üçünji,hatda
bäşinjigezek
gaýtadan
işlemeklikden
bolsa
täze
eser
ýazanymdakydanamoňat lezzet alýaryn.
*
Saýasynda özüňem “pygamber” bolup ýaşamak maksady bilen hudaýlyk derejesine
mynasyp däl adamlardan“hudaý” döretjek bolup alada galmaly däl.Belkem,seniň döreden
“hudaýyň”“pygambersiz” ýaşamak islär.Iň ýamany hem
“Hudaýy hiç kim dogran däldir. Ol hiç kimi dogurmaz” (Kuranyň “Yhlas”
süresinden) diýen teoriýadansapak alan seniň täze “hudaýyň” özüni döredenlerden derrew
dynmak bilen bolsa-ha işiň gaýtdygy.
*
“Şu mahala çenli40 sany kitap ýazdy,eserleri düňýä dilleriniň köpüsineterjime
edildi”
dýilýänkomsomol
baýragynyň,Magtymguly
baýragynyň
laureaty
bolanTürkmenistanyň halk ýazyjylarynyň dünýäden ötenlerinden 30-40 ýyldan soň
täzedendirilip gelmeklerini arzuw edýärin.
*
“Ýazyjylaryň esasy tragediýasy derde ýarar ýalyeser ýazmagy başarandyklaryny
görmän ölüp gitmegidir”.Bu sözler Žorž Simenona degişli.
Ýöne ondanam aýylganç tragediýa gaty köp sanly ýazyjynyň öz ýazan kitaplarynyň
awtory ölenden soňam ýaşajakdygynauly ynam bilen dünýäden ötmekleridir. Çünkimen şu
ömrümde Ýer togalagynyň dürli künjünden,dürli milletiň wekili bolan ýüzlerçe ýazyjy
bilenduşuşyp,olaryň hemmesiniň diýen ýaly öz eserlerinden juda hoşaldyklaryny duýdum.
Taryhy hakykat bolsa başga hili maglumat hem berýär. Ýaşap ýörkä,geniý
hasaplanmadyk,hiç hilidabaraly at berilmedik,hatda özi dirikä ýekeje kitaby-da çykmadyk
ýazyjy hemsoň beýik bolýar-da galaýýar. Şonuň üçinem esere baýrak bermek meselesini
awtoryň düňýäden ötmeginden soňa goýmaly. Ýogsam,aýtmaklaryna görä,“Näme üçin
pylanabaýrak berlip,maňa berilmedi?” diýen masgaraçylykly hat blen Prezidente ýüz
tutýanlaram barmyşyn.
*
Şu güntäzeden işlenýän ”Gowşut hana” goşmak niýet bilen“Pereňli ýesiriň
ýatlamasy” diýen powestime” gaýtadan göz gezdirdim.Okanyma-da utandym. Biziň
okyjylarymyzyň hem edebi tankydyňgiňgursaklygyna men haýran. Ýa-da olaryň şol
mahalky derejesi hem powestiň derejesinden belent bolmadymyka?
6. 03. 1993.
Döwlet
ýolbaşçysynybiýabraý
edýänesasyzatonuňähliaýdanynyň
ýetirilýänligihemähliaýdanlarynyň dogrudygyna özüniň ynanýanlygydyr.
93
ýerine
*
Gowyadamlaruçdantutmadiýen
ýalysadahemynanjaň
bolýarlar.Ýaramaz
adamlarbolsa şol sadalykdan hem ynanjaňlykdan öz bähbitleri üçin peýdalanýarlar.
*
Rus ýazyjysyLeonid Sobelýew(“Düýpli remont” romanynyň awtory) ýakyndan
tanaýan galamdaşlarynyňam atlaryny bulaşdyragandy.Bir gezek SSSR Ýazyjylar
soýuzynyň howlusynda Ata Atajanow, Maksim Tank, Mustaý Kerim,Kerim
Gurbannepesow,Beki
Seýtäkow,KaýsynKulyýew,
Ýuriý
Surowsew
dagymyz
durkak,aňyrdan eli kaşaň taýak-hasaly haýdapgelýäniki metr boýly,mähnet göwreli
Sobelýewe gözi düşen Kaýsyn Kulyýew:
—Şu goja ýene meniň adymy ýalňyş tutaýsa,gaty görse-de, şu gezekjogabyny
bererin- diýdi.
Sobelýew öňürti penjesini uzadan Kaýsyn Kulyýewe elini berdi-de:
—Salam,ýoldaşKugultinow!—diýip goýberdi.
Kaýsyn aga hem salymyny bermän:
—Salam,ýoldaş SemýonBabaýewskiý!—diýdi.
Sobelýewiňýüzi üýtgäp gitdi.Çünki,Stalin baýragynyň laureaty bolsa-da,gazetlerde
öwülse-de, Semýon Babaýewskiý ýazyjy hökmünde sylanmaýardy.Sobelýew bolsa ony
asla-da halamaýardy.
MAŇZYMA BATAN PIKIRLER
Orsýetiň işini gaýtarýan iki sany belasy bar. Olaryň birinjisi weýran ýollar,ikinjisi
hemsamsyk adamlar.
N. W.Gogol.
Pişigiň haýsy reňkdedigi bilen işiň bolmasyn. Syçan tutsa bolýa-da.
Den Sýaopin.
Sen dek gözel bolan bolsa Zöhre-de,
Derýada biderek akmandyr Tahyr.
Mämmet Seýidow.
Jenaýat işlerini derňeýän edarada kän ýyl işlänler özleri bilen salamlaşan gabat
gelen kişiniň jenaýat edip biläýmekleri barada oýlanýarlar.
Öwelek Durdymyradow.
Sosializmi haýsydyr bir ýurtda gurup bolar. Ýöne onuň üçin nebsiň-janyň
agyrmajak bir ýurt tapmaly.
Bismark.
Juwanlygňa gözüm gitdi,
Ötdi mendenýaşlyk ötdi.
Oglum on iki ýaşa ýetdi
Açylanda alça güli.
Ata Atajanow.
94
——————
Ömrümde ilkinji gezek çagalar üçin ýazan goşgym “Pioner” žurnalynyň 1960-njy
ýyldaky 1-njisanynda çap boldy. Ýöne ol hem okuw kitaplarynda köp ýyllap,näme
üçindir,Akjemal Omarowanyň adyna berildi.2005-nli ýylda hem “Aglama gurjak” okuw
kitaplarynyň birinde çagalar şahyry Kaýum Taňrygulyýewiň adyna beriljek bolup
durka,Atamyrat Atabaýew tötänden gabat gelip,neşirýatyň ýalňyşyny düzetdiripdir.
Ine,şolgoşgy:
Aglama,gurjak,
Seni eý görjek.
Tikip,täzeje
Köýnek geýdirjek.
Onsoň bileje,
Ýöräp çalaja,
Gideris baga
Biz gezelenje.
*
1975-nji ýylyň 25-nji dekabrynda Moskwanyň 18-nji bäbekhanasynda ilkinji çagam
Kemal dünýä indi.
*
Özdöwründe ýüze çykypbilmängalanhakykaty ýüze çykarmak üçintaryhyeser
ýazylýar.
*
Tutuş bir ýyl bäri ýekeje setir hemeser ýazamok.Öňki ýazanlarymy-da
ýigrenýärin.Bu nämäniňnyşanyka? Durmuşa,öz ukybyňa dogry baha berip,akylyňa
aýlanmakmyka?
1996,
Hakyky ýazyjy,hudožnik,kompozitor asla ulumsy bolmaýar. Ulumsylykdöredijilik
işi bilen bir dünýä sygmaýar. Iň bolmanda,meniň ýakyndan tanan (Kaýsyn Kulyýew,Resul
Gamzatow,Nikolaý Tihonow,Fazliddin Muhamadiýew,Maksim Tank,Wasiliý Below,S.
Zalygin,Aleks Laguma,Mustaý Karim,Atamyrat Atabaýew,Kömek Kulyýew,Nury
Halmämmedow,Baba Annanow,Durdy Baýramow,A. Almämmedow …)dagy-ha şeýle.
*
Özderejäňdenpesokyjaniýetläpeser ýazsaň,okyjynyň sanynyň köpbolmagymümkinde,eseriň derejesipesegaçýar. Öz derejäň bilen deň derejeli okyja niýetläp eser
ýazsaňam,onuň ykbalynyň nähili boljagy belli däl. Öz derejäňden belent derejeli okyjy
üçin hem eser ýazmak başartmaýar.
95
TOKAÝDA TÄZE ÝYL AGŞAMY
Ol hemişe meniň adymy “Pereňli ýesir” diýip tutýardy. Ýolda-yzda ikiçäk duşuşsagam,
köpçülikde-de, hatda resmi ýerlerde-de men onuň üçin “Pereňli ýesirdim”. Ýoldaşlarymyň
käbiri beýle ýagdaýy oňlamaýardy. Özüm welin,tersine, oňa buýsanýardym. Sebäi
“Pereňli ýesir” meniň powestimiň adydy, ony maňa lakam edip dakan hem eseri okan
adaty bir okyjy hem däldi-de, ХХ asyr türkmen poeziýasynda öçmejek yz goýan “Altyň
biri”, “Gumly gelin”, “Pyragyny gören daglar” ýaly onladça belli aýdym tekstleriniň
awtory, öz döwründe “Aýgytly ägim”, “Doganlar”,”Ykbal”,”Gara kerwen” kimin meşhur
eserler ýaly müňlerçe okyjyny özüne bendi eden “Taýmaz baba” poemanyň awtory Kerim
Gurbannepesowdy. (Gepiň gerdişine görä aýtsam, “Taýmaz baba” moskwaly şahyr
Anisim Krongauzyň gowy terjimesinde rus dilli okyjylara-da ýetirildi.) Kerim şahyr
“Sowet edebiýaty” (häzirki “Garagum”) žurnalynyň baş redaktory bolup işleýärkä, meniň
Marynyň Goňur obasynda 14 aýlap ýesirlikde bolan pereňliniň ykbaly hakynda gürrüň
berýän powestimi çap edipdi. Onuň maňa dakan lakamy hem şol sebäpli döredi. Şu ýerde
men Kerim şahyryň redaktorlyk usuly hakynda bir özboluşlylygyny okyjylara, aýratynam
çeper eser bilen iş salyşýan redaktorlaryň dykgatyna ýetirmek isleýärin. Onuňam sebäbi,
redaktorlaryň köpüsi eline düşen çap etjek kişi golýazmasyna hökman ‘redaktorlyk
galamyny” degräýmelidir öýdýär. Olar özleriniň golýazma goşan “goşundysy” eseri
zaýalaýanam bolsa özleriniňkini mamla hasaplaýarlar. Emma Kerim şahyr redaktor
hökmünde ol meselä düýpden başgaça garaýardy. Ol “Redaktor kişi eseriniň süňňüniň
gowulygyna, edebi, syýasy taýdan dürsdigine göz ýetirmekden başga zady bilen işi
bolmaly däl.” -diýýärdi. Redaktoryň ýetmez hasap edýänini redaktor düzetmeli däldi-de,
awtopryň özi düzetmelidi.”Okyjy žurnalyň redaktorynyň ýüzüni däl-de, awtoryň öz ýüzüni
görmeli” diýýärdi. Onuň şol talapyny men hem powestim çap bolanda berjaý etmeli
boldum.
Il ogullary bolan tanymal şahslar bilen bolýan duşuşyklar hiç wagt ýatdan çykmaýar.
Meniň hem Kerim şahyr blen toýda-tomaşada, döredijilik meselelerine garalan ýerlerde,
resmi ýygnaklarda onlarça gezek duşuşdym. Olaryň hiç biri-de ýadymdan çykmaýar.Ýöne
şu makalama sözbaşy bolan tokaýda täze ýyl aşgamy meniň aňymda aýratyn ýer aldy.
1987-nji ýylyň dekabr aýynda Kerim Gurbannepesow ýürek keselinden ejir
çekýändigi üçin Türkmenistanyň saglyýgy saklaýyş ministrliginiň aladasy bilen ýörgünli
ady “Akademik Çazowyň klinikasy” diýlýän Moskwanyň belli näsaghanasyna ýerleşdi.
Men ol habary eşidenimden soň şahyryň yzyndan 2-3 gezek bardym. “Çazowyň klinikasy”
şäheriň çäginde-de däldi, iň çetki metrodan çylkanyňdan soňam sümme tokaýyň içinden
awtobus bilenem kän gitmeldi. 31-nji dekabrda ulynyň-kiçiniň Täze ýyl agşamyny
garşylamak höwesi bilen keýpli howadan dem alýan güni men Kerim Gurbannepesowy
ýatladym. Ol soňky gezek baryp gaýdanymda-da: “Gyşyň içnde gelip- gitmegem-ä aňsat
däldir welin,seň Moskwada işleýäniňem biz üçin gowy zat, Pereňli ýesir, ýogsam tä
gidýänçäm türkemçe gepleýän adama-da sataşjak däl ekenim” diýipdi. Ol sözler onuň ýat
ýertde, tanyş-bilişsiz ýerde içiniň gysýandygyndan habar berýärdi. Hem-ä şol sözleri
ýatlap, hemem öňümizdäki agşamyň Täze ýyl agşamydygy sebäpli şahyryň yzyndan
gitmeçidim. Men öýden çykjak bolup durkam, telefon jyrlady. Trubkany göterip “Alo”
diýen badyma “Pereňli ýesir özüňmi?” diýen tanyş ses eşidildi.
96
Salam-helikden soň:
--Men-ä ertirem Täze ýyl bolansoň, seň ýanyňa baryp-gaýdaýyn diýip durdym—diýdim.
--Aý, keselhanadaky adam üçin köne ýyl bile Täze ýylyň parhy nä!—diýip, gülmäge zat
ýokka ýasama gülmegi onuň keýpiniň ýokdugyny aňladýardy.
--Howa bijaý sowuk, ýol uzak. Saňa-da aňsat däldir... Senem Täze ýyl agşamyny
çagalaň arasynda arkaýyn geçiräý.
-- Bir salym gümür-ýamyr edişerdik-dä. Aýak depip, garşy bolup durmasaň-a, häzir
ýanyňa ugraýan...
--Wah, garşy bolarynmy? Ýaltanmasaň gelsene, Dogrymy aýtsam, Perepli ýesir, şu
mahalam içim gysansoň saňa jaň edip duryn...
Men derrew öýden çykdym. Daşary, dogrudanam örän sowykdy.Awtobus sümme
tokaýa girip ugransoň howa öňküsindenem sowan ýaly boldy.
Şäher galmagaly ýok, şäheriň asmana çenli ýagtyldýan güýçli çyralary ýok parahat
tokaýdaky näsaghananyň içi hem gaty içgysgyndy. Şonuň üçinem,joşgunyny kän daş
çykarmasa-da şahyr meniň baranyma begendi.
Esli salym gürleşip oturanyzdan soň, Kerim şahyr özünde bar del-dül zatlaryny
stoluň üstünde goýdy.
--Barymyzdan Täze ýyl agşamynyň saçagyny taýynlaly, Pereňli ýesir.
Men hem getiren zatlarymy çykardym welin, şahyr ýylgyrdy-da:
--Be, biý-ä, Öde Abdylla aýtmaşlaýyn, “bir täsin” saçak bolaýdy!—diýdi.
Şeýdip, iki ildeş bolup, ýetip gelýän 1988-nji ýyl bilen birek-biregi gutladyk ýagşy
dilegler, döredijilik üstünliklerini arzuw etdik. Birdenem Kerimiň damaryndaky şahyr
gany gyzyp başlady.Şol mynasybetli ol meni hem öwüp goýberdi. Ahyrynda-da ‘Köp
ýyllar bäri Orsýetde ýaşasa-da, ene dilini arassa saklaýan Perepli ýesire” goşgy okap
bermek isleýändigini aýtdy. Gep bu ýerde Pereňli ýesirde däldi-de, üç hepde bäri
näsaghananyň ýeke orunlyk jaýynyň derman ysy gelip duran howandan dem alyp ýadan
şahyr “katlykdan” saýlanyp joşmak isleýärdi, ol hakyky şahyr üçin kanuny ýagdaýdy.
Işleýän işimiň diňe ýazyjy-şahyrlar bilen baglydygy sebäpli men döredijilik adamlarynyň
dünýäsine beletdim. Şonuň üçinem Kerim şahyry goşgy okamaga has-da ugrukdydym. (Şu
ýerde men özümiň uzak ýyllyk iş tejribäm boýunça bir anyklan zadymy aýdaýyn: goşgy
okamakda şahyrlar iki topara bölünýär. Birinjisi topar elli ýyllap goşgy ýazýanam bolsa,
özüniň ýeke setir goşgusyny-da ýatdan bilmeýär. Ikinji topar ( bu aýratynam rus
şahyrlaryna mahsus) öz goşgularyny iki sagatlap hem yatdan aýtmagy başarýar. Kerim
Gurbannepesow şol ikinji topar şahyrlaryň hataryndandy, tutuş döredijiligini bolmasa-da
gaty kän goşgusyny ýatdan bilýärdi.
Klinikanyň darajyk otagynda türkmen poeziýasynyň ajaýyp setirleri ýaňlanyp ugray:
Ömrümde bir gezek ýalan sözledim.
Bagyşla köşegim, bagyşla meni...
Ýatlananda geljek günler,
Ýada düşýär geçen hünler.
“Hanhajykka! Hanhajykka!”—
Salgy berer tejenliler....
97
On üçmi ýa on dört ýaşap,
Çepek geýip, ile çykdyň.
Ataň öldi, agaň gitdi,
Eneň bilen ýola çykdyň...
...Çykyp kümäň küpesine,
Haýbat berip depesine,
Horazlar saz çalaýýança,
“Taýmaz, bärik eset!”—diýip,
“Bir çen boldy, bes et!” diýip,
Altyn dişin lowurdadyp,
Ak gyňajyn şowurdadyp,
Asman eje geläýýänçä,
“Häsin” berseň gürlär otyr,
Burçak-burçak derlär otyr...
Şahyr şeýlebir joşup goşgy okady welin, ýeke diňleýjiniň ýanynda däl-de, müň adamly
zalda çykyş edýän ýalydy, tolgunýardy, mahal-mahal gobsunýardy..Poeziýanyň ak guşy
Jeýhunyň, Murgabyň boýlaryna, tutuş türkem sährasyna aýlanyp, ‘Pyragyny gören
daglaryň” depesine çykdy, orsýetiň aňzakly gyş agşamyna bahar ysyny berdi.Şahyr bir
sagat çemesi maňa-da hezil berdi, özi-de birneme ynjaldy, dolup duran ýüregi gowzady.
--Nätdi, Pereňli ýesir?—diýende, şahyryň sesi şadaýan çykdy.
--Heziň berdiň, halypa!
Men, dogrudanam hezil edindim. Sebäbi köp mahal bäri türkmen şahyrynyň türkmen
dilinde okan goşgusyny diňlemändim. Şonuň üçinem Kerim şahyryň goşgulary maňa haky
bolaýmalysyndanam has düýpli täsir edýärdi.
--Ine, iki türkmen bolup, Orsýetiň sümme tokaýynda Täze ýylam belledik. Seň şu gün
geleniň maňa gowy täsir etdi, Pereňli ýesir. Sen gelmesdik bolsaň, goşgam okamazdymda, basyrnyp ýatardym—diýip Kerim şahyr,penjiräniň öňüne bardy-da, orsýetiň ak
aýysynyň ak possunyny bürwenip ýatan tokaýa nazar aýlady.—Şeýdip Täze ýyl bellän
türklmen boldumyka?
--Täze ýyl-a bellense bellenendir welin, şeýdip Çazowyň klinikasynda Täze ýylda
türkmen goşgysy ýaňlanan däl bolaýmasa.
--Ol-a dogrudyr, Pereňli ýesir!-diýip, şahyr baş atdy.
Täze ýyl duşuşygy tamam boldy. Kerim şahyr ýuwaşja ädimläp, meni klinikanyň
daşky gapysyna çenli ugratdy.
--Ynha, ogluňy öýerersiň, Pereňli ýesir. Nesip etse, şol toýda men goşgy okaryn. Soň
ikimiz tokaýda Täze ýyl belleýşimizi ýatlarys.Toýda duşyşmak nesip etsin!----diýip,
ýylgyran şahyr elimi berkl gysdy.
1988-nji ýylyň 17-nji ýanwarynda işleýän edarama meniň adyma Aşgabatdan hat
geldi. Gysgajyk ýazylan hatyň mazmuny şeýledi:
“ Gadyrly Pereňli ýesir! Men Watana aman-esen gowuşdym. Gazet dili bilen aýtsam,
öz adymdan hem maşgala agzalarymyň adyndan saňa çäksiz minnetdarlyk bildirýärin.
Kerim. 13.01-88”
98
Men oglumy öýerdim. Toý nesip etdi.. Ýöne törde oturyp, arzyly myhman bolmaly
uly şahyr bilen toýda duşuşmak welin nesip etmedi . Soňky gezek men Kerim
Gurbannepesow bilen 1988-nji ýylyň 2-nji sentýabrynda Aşgabadyň “Mekan” köşgünde
tabyt başynda duşuşmaly boldum. Şahyr bilen hoşlaşmak üçin külli Söýünhan nesli süýşüp
gelen ýalydy. Kerim halypanyň tabydynyň gapdalyndan geçip barýanlaryň şol mahal
näme piklr edendiklerini aýdyp biljek däl, ýöne özüm welin şol pursat “Çazowyň
kliniukasyny”, Täze ýyl agşamyny, gar bürenen rus tokaýyny ýatladym, gulagymda bolsa
şahyryň 1987-nji ýylyň 31-nji dekabrynda soňky gezek:
Berdi Kerbabalar, Ata Gowşutlar,
Gara Seýitliler, Rehmet Seýitler...
Sogurlyp, sogurlyp gujaklarmyzdan,
Gara ýeriň gujagyna gitdiler-- diýen setirlerini okanyndaky garyljyk
hem gamgyn sesi täzeden ýaňlanýan ýaly boldy.
Moskwa—Peredelkino, 1989.
BERDI KERBABAÝEWIŇ GÜRRÜŇI
(Awgust,1973. Peredelkino.)
“Atany (Ata Gowşudow. —A. T.) Türkmenistan Edebi fonduna başlyk belledik.
Eýsem-de bolsa,bir topar dileg-tirkeg etdirmek üçinony Moskwa ugratdyk. Ol
mahallar otly hemMoskwa ýetýänçä,annadan-anna dyýen ýaly ýörärdi.
Ata Moskwa gelýär-de,Ýazyjylar soýuzynyň jaýyny tapyp,Aleksandr Fadeýewiň
huzuryna düşmek üçin,kabulhananyň öňünde garaşýan kän sanly adamyň biri bolýar-da
oturuberýär.
Eýsem-de bolsa(Berdi Kerbabaýewiň köp ulanýan sözleri—A.T.), SSSR Ýazyjylar
soýuzy Türkmenistan Ýazyjylar soýuzy däl,Fadeýewem Kerbabaýew däl—
garaşman,kürsäp giribermek diýen zat ýok.O ýerde huzura düşmek üçin öňünden
wadalaşmaly,asyl ýazylmalam. Ata bolsa,bize öwrenişen,beýle-beýle düzgün bardyram
öýdenok. Ol uzynly gün kabulhanada oturýar. Adamlarbolsa Fadeeýewiň ýanyna
girýärler,çykýalar,asyl yzy gutaranok.Ata bolsa: “ Sen kim? Näme üçinotyrsyň?”
diýýänem ýok. Şonlukda,mesele çözmek beýlede dursun,Fadeýewiň ýüzünem görüp
bilmedik Ata agşama çenlioturup,myhmanhana dolanýar. Irdenem otla münüp,yzyna
gaýdýar.
Eýsem-de bolsa,Ata Gowşut Aşgabada dolanansoň,gerek-ýaragyny beýan
edip,Fadeýewe hat ýollamaly boldy.”
*
Belent derejedeoturan ýolbaşçynyň şahsy agramy näçe pes bolsa,ol şol boşlugy öz
ündewçileriniň öwgüsi bilen doldurmaga çalyşýar.
Ümur Esen telewizorda gepläp otyrka,tomaşaçylara ýüzlenip: “Siz halk
döredijiligini bileňzok.Siz halk döredijiligini äsgereňzok” diýip,nägilelik bildiripdir-de,bir
topar nakyl getiripdir,rowaýat aýdypdyr. Onuň çykyşyny diňläp oturan Jumadurdy
99
Nepesowçagalaryna garap: “Muňa serediň-le! Özüniň halkdan alan zatlarynyhalka
gaýtadan aýdyp berýär-de,ýene üstümize çöwjeýär-aýt”diýipdir.
*
Birgezek
ýaş
şahyrB.gijesagat
üç
töwerekleriAtamyratAtabaýewiň
derwezesinikakýar. Gapy mahaly bilen açylmansoň,olbeýik haýatdan aşyp howla
girýär.Kakany bilen jaýyň gapysy hem uzak wagtlap açylmaýar. Garaz ol işigi
ýumruklap,ahyr içerde ýatanlary oýarýar.
Aýak ýalaň,baş açyk,haýdap çykan Atamyrat ýaş şahyry görüp:
—Eýgilikmi beri,gaty giçläpsiň-le?—diýýär.
—Eýgilik—diýip,ýaş şahyr hiç zat bolmadyk ýaly arkaýyn ýylgyrýar. —Toýdan
gaýtdym-da,bir meseläniň maslahatyny edeýin diýipsowlaýdym. Hany,öýüňe bir gireli!
Beýdip daşarda durmak gelşikli däl.
—Ýekeje otagym bar.Oň niresine girjek? Çagalaram uklap ýatyr. —diýip,öý eýesi
bimahal gelen myhmandan başyny gutarjak bolýar.
—Bilýän-le. Koridoryňam bar-a.Gorkma,bir çüýşe aragamgoltugymda.
—Toýdan gelýän bolsaň,seň goltugyňdaarak bardygyny çaklaýan welin,öýde
naharam ýok-da.
—Men-ä toýdan doýup gelýän adam.Senem,galan-gaçan bilenem burki käsäni
göterersiň-le. Hany,içerik gireli!
—Arkaýyn ýatyberiň! Ogry-jümri däl ekeni,—diýip çagalaryny köşeşdiren
Atamyratmyhmany öýüne salmaga mejbur bolýar.
Gaty bimahalam bolsa,herhal,öýüne myhman gelensoň,Bibi biçäre süýji ukusyny
bozup,saçak taýynlaýar.
Iýlip-içilensoň,ýaş şahyr:
—Men-ä senden bir döwletli maslahat almaga geldim—diýýär. —Men ýany goşgy
ýazypbaşladym. Sen bolsaň,eýýäm tanalýan şahyr. Hakyky şahyr bolmak üçinem
hökmany suratda “nahal” bolmaly diýýärler. Sen maňa nädip “nahal” bolmalydygyny
öwret.
—“Nahal” diýen sözüň manysy näme?
Rus dilini edil ene dili ýaly bilýän,örän sowatly ýaş şahyr derrew jogap gaýtarýar.
—-Onuň göni terjimesi“bihaýa” diýmek.“Edepsiz,uýatsyz” hem diýseň bolýar.
Atamyrat esli oýlanypdyr-da:
—Öňi bilen-a sen gije sagat üçe çenli,öýüňe,öz çagajyklaň arasyna
barmansyň.Soňam,gije sagat üçde biriniň ýapyk gapysyny kakypsyň. Derweze
açylmansoň,haýatdan aşypsyň.Biriniň gapysyny depip,ukuda ýatan adamlary bimaza
edipsiň.Öý eýesiniň çagajyklarynyň ertir okuwa gitmänkä iýmeli naharyny hem galk-gulk
bokurdagyňdan geçiripsiň. Ol zatlaryň üstesine-de “Men gara çaý içýändirin”
diýip,demlenen gök çaýy yzyna gaýtardyň.Ýaňadandan gara çaý demletdiň. Onam
“Ýuwan atypsyň” diýip,öý bikesine iňirdediň. . .
—Çaý suw ýaly edilip berilse,aýtmaly bolar-da… Dogry dälmi?
—“Dogry” bolsa,hut erenlerden ak pata alan “nahal”-ha seň özüň
bolýarsyň.Bihaýalyk,nahallyk adamy şahyr edýän bolsa,sen şu gije Magtymguludanam
beýik şahyra öwrülendigiňi tassykladyň…
Ýaş şahyr hezil edinip gülüpdir.
100
*
Türkmenistanda
ýaşap,eserlerinirusdilinde
ýazýanWasiliýIwanowiç
ŞatalowMoskwanyň
“Sowetskiý
pisatel”
neşirýatynyň
golýazmasynaberenjogabyndannärazybolup,SSSR-iň
Neşirýathemkitapsöwdasykomitetiniň baş redaktorynyň huzuryna şikaýatbilenbarýar(Şu
ýerdeW. Şatalowyň Watançylykurşunagatnaşandygyny,okdegenbireliniň goşarynyň
oňatepilmeýändiginiaýratynbelläýin).
Wasiliý
Şatalowykabuledenadamhemonuň
deň-duşragybolup
çykýar,özideAşgabatdanbaran
ýazyjybilensalamlaşanda,stoluň
bärsine-degeçäýmeýär,hatda
ýerindenemturmangörüşýär. Üstesine-de,geleniň arzyny diňlänsoň:
—Neşirýat golýazmapes baha berensoň,edaradan-edara şikaýat bilen baryp ýörmek
ýazyjy üçin gelşikli hereket däl—diýip,gödegräk hem gepleýär.
Kitabynyň çykarylmajakdygy aýdylansoň,ozalam ýeňsesi gyzyp duran Şatalow:
—Siz ýaly stol başynda oturyp aýlyk alýan çinowniklerden şolar ýaly jogapdan
başga zada-da garaşmandym—diýip gaharlanyp başlaýar. —Sebäbi siz ýalylar uruş
ýyllary ýyljajyk kabinetde bukulypotyrkalar,men Wolokolamsk şossesinde(Moskwadan
başlanyp,şäherden çykyp gidýän uly şaýol—A. T.) gar gujaklaýardym.
Özi-de,hut sen ýalynyň janyny halas etmek üçin,ine,seret!—Şatalow sözüniň boş
däldigini tekrarlamak üçin goşary epilmeýän elini öňe somaldýar. —Ine,şu el sen ýalyny
faşistlerden goramak üçin şeýle boldy…
Gahara dolan adam “Bolduň meniň başyma gahryman kişi!” diýip,ruslaryň ýörgünli
paýyş zözleriniňem birki sanysyny suňşuransoň,stoluna elini diräp,zöwwe ýerinden
turanda,Şatalow aňk bolup galýar. Asyl baş redaktoryň biraýagynyň uýlugyndan aşagy
ýok eken.Onuň stolunyň gapdalynda duran pişekleri bolsa Wasiliý Iwanowiçsoň görüpdir.
Ol ýerden çykyp meniň ýanyma gelen Şatalow ýeke aýakly baş redaktoryň özüne
näme jogap berenini aýtmasa-da,ýokarky täsin wakany welin bolşy ýaly gürrüň berdi
(Men ol täsin epizody birnäçe ýyldan soň ýazan “Nowruzda satylan gyzylalma”
diýenhekaýamda ulandym).
*
Zelili: “Mollalar öwerler ol kyýamaty,
Goýsalar bu ýagty jahan ýagşydyr”—diýip ýazýar.
Atamyrat Atabaýew: “ Mollalar öwerler ol kyýamaty,
Guýsalar bu ýagty jahan ýagşydyr”—diýip degişýär.
*
Akyllylygam edil akmaklyk ýaly adama tebigat tarapyndan berlen paý. Ýöne
akyllylygyň akyllylyk derejesini saklamak üçin alada etmeli,taplap durmaly.Akmaklyk
welin aladasyny etmeseňem,öz derejesini ýitirmeýär.
*
Akmaklykbolmadykbolsa,akyllylygyň derejesini ölçär ýalydereje-debolmazdy.
*
Men
özümiňulySowetedebiýatynda-hadäl,türkmenedebiýatyndadaullakanagramymyň ýokdugynaakyl ýetirýärin.Şol hem maňa öz eserlerime-de,beýleki
türkmen ýazyjylarynyň eserlerine-de obýektiw bahabermegime kömek edýär.
101
*
AşyrNazarow
ömrüniň
köpböleginigoşungullugyndageçirenharby
ýazyjy,podpolkownikderejesihembar. Onuň edepliligini,sypaýylygyny,hakyna jürlüginisöz
bilen aýdyp beýan eder ýaly däl. Ol edýän işindeçiglik goýmaýar,şu günki aladasyny
ertiregaldyrmaýar. Onuň çakdanaşa tertipliligi,biçak hakyna jürlügi käte gülkünjräk
ýagdaýa çenli baryp ýetýärdi.