Latin

Kyrk ýylda ýazylan kitap - 01

Total number of words is 3314
Total number of unique words is 2169
27.9 of words are in the 2000 most common words
40.1 of words are in the 5000 most common words
46.2 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
-+м-+
ATAJANTAGAN
Kyrk ýylda ýazylan kitap
( Ýatlama--esse )
1943-nji ýylyň 21-nji iýulynda Orýolyň etegindäki
Stepanowka obasynda geçen söweşde 31 ýaşyndaka
wepat bolan kakam Tagan Öwez oglunyňhem dört
çaganyaýaga galdyran ejem Annagözel Pürli gyzy
bilen enemGurbanjemalejäniň ruhlaryna bagyşlaýaryn.
Awtor.
2006
1
OKYJA BAŞKY ÝÜZLENME
Men 1967-nji ýylyň güýzünden 1994-nji ýylyň güýzüne çenliMoskwadaSSSR
Ýazyjylarsoýuzynyňprawleniýesindetürkmenedebiýatyboýunçageňeşçibolupişledim.Düný
äniň hemme ýurtlary bilen diýen ýaly iş salyşýan,gelim-gidimi kän,abraýly edarada gulluk
etmegim KonstantinFedin, Sergeý Mihalkow, Konstantin Simonow, Resul
Gamzatow,Çingiz
Aýtmatow,BerdiKerbabaýew,Mürze
Dursunzada,Nikolaý
Tihonow,Mürze Ibragimow,Mihail Dudin,Maksim Tank, Petrus Browko, Kaýsyn
Kulyýew, Mustaý Karimýaly sowet edebiýatynyň wekilleri,daşary ýurt ýazyjylary
bilenýakyndan tanyşmagyma,olaryň käbirleri bilendostluk gatnaşygynyetmegime
getirdi.Men şol adamlaryň birnäçesiniöz mugallymlarym hasapladym,olaryň özboluşly
hem manyly mekdebini geçdim. Şonuň üçinem meniň şu ýatlamamda olaryň
atlarynyn,aýdan sözleriniň,hatlarynyň gabat gelmegi tötänlik däldir.Olar hakyky
resminamalardyr.
Ýazgylaryň
senenamatertipdegelmezligibolsa,olaryň
peýdabolanmahalybölekbüçekkagyzlaraýazylyp,soňrahemgündeligegabatgelşinegörä
göçürilenisebäplidir.Gündelik-ýatlamaХХ-nji asyryň ellinji ýyllarynyň aýaklaryndan,has
takygy altmyşynjyýyllarynyň ortalaryndan yzgiderli ýöredilip başlandy. Şonuň üçinem
oňa dürli ýyllarda”Gizlindepder”,“Ýyllar ýatyr aramyzda”,“Moskwadan Murgaba çenli”
diýen ýaly dürli-dürli at goýuldy.Ahyram gürrüň kyrk ýyllyk döwür barada gidýänligi
sebäpli,“Kyrk ýylda ýazylan kitap” diýen at saýlanyp alyndy..
Bukitabaawtoryň
hiç
kimiň
ýüzünegönigarapaýdypbilmejekpikirleride,durmuş,edebiýat,adamçylykhakdakyoýlanmalary-da,ýatlamalary-dagirizildi.Kitaby edil
özüňizýaly millionlaryň biri bolan sada adamyň durmuş hakdaky,ömür
hakdaky,ynsangatnaşyklary hakdaky oýlanmasy diýip kabul ediň.
Ýazgylarymyň käbirbölegi ýazyjylar üçintäzeligemdäldir,gyzyklyhembolmasagerek.
Sebäbibeýan edilýän wakalaryň köpüsi ýazyjylaryň dünýäsine degişli,şol dünýäden hem
alyndy. Kitaba metbugatda,memuarlarda ozal çap bolan hem döredijilik adamlaryndan
eşidilen pikirler-de girizildi. Çünki olar okyjy üçin has-da gyzykly bolar öýdýärin.
Ýenebirzat:
Döredijilikadamlarynyň
kätejudagödek
ýalybolupgörünýändegişmelerini,garagolluklarynybeýanedýänsetirleriokap,okyjyonyawtor

özgalamdaşlarynyň
mertebesinikemsitmägesynanyşygydiýipdüşünmesin.
Gülküsiz,degişmesizdurmuş
ýok.
Döredijilikadamlarynyň
ömribolsa,köplenç,degişmedenhemjoşgundanybarat.
Ikinjiden,kitapdakykäbirbelliklere,pikirlereolaryň dörän,ýazylanwagtyndakysyýasy
ýagdaýyň nukdaý-nazaryndangaramaly. Sebäbi şu günörän batyrgaýlyk bilengozgap
bolaýjak dini,syýasy,ykdysady meselä ol döwürde düýpden başgaça garalýardy. Şonuň
üçinem geçmişe şu günüň “batyrlarynyň” däl-de,gürrüňi edilýän döwrüň taryhy
2
nukdaýnazaryndan seretmeli.Şeýle edilse,şu günüň“batyrlary-da”,düýnüňtöwekgellerideöz degişli orunlaryny eýelärler.
Sarpaly okyjy! Ýazgylarymyň, iň bolmanda käbir ýeri göwnüňden turar diýip umyt
edýärin.
SOWAL-JOGAP SAHYPASY
Ýigrenýänim
Artykmaçlygym
Kemçiligim
Iň agyr ýagdaý
Iň gowy görýän ýerim
Gowy görýän adamlarym
Halaýan paslym
Gowy görýän wagtym
Islegim
Sarpa goýýan ýazyjym
Öz eserlerime garaýşym
Halaýan kompozitorym
Iň owadan at
Umumy ýagdaýym
Geňlik
Hakyky dostluk
Ýaňadan dogulmaly bolsa
Erbetlik
Paradoks
Ýaňsyly ýylgyrdýan ýagdaý
Ömür sürmek
Iň adyl zat
Artykmaçlyk
Betbagtlyk
Göwnümden turýan öz eserim
3
 gedemlik,ýaranjaňlyk.
 ynanjaňlyk.
 ynanjaňlykdan gelip çykýan gaty sadalyk.
 ýalňyzlyk.
 dogduk obam
 esasan,öz obadaşlarym.
 güýz.
 säher.
 garaşsyzlyk,erkinlik.
 baha berşim ýaşyma görä üýtgäp dur.
 ýazanlarymy halamaýaryn,indiki
ýazjaklarym beýik eser bolaýjak ýaly. Emma
bolaýanok.
 Daňatar Öwezow,Nury
Halmämmedow,Ştraus, Çaýkowskiý
 Öz çagalarymyň atlary—Kemal,Eneş.
 göwnüçökgün.
 baý toprakly ýurtlaryň garyp ýaşaýşy.
 “ýiti gyzyl” däl dostluk.
 2OO-25O ýyl giç dogulmak islärdim.
 haýasyzlygyň haýalylykdan rüstemligi.
 namardyň işiniň rowaçlygy.
 ýerliksiz orden-medal dakynmak hem
şeýtmäge asla ýagdaý ýokka şöhrat üçin uly
toý tutmak.
 sandan galan garrylyga ýetmänkäm azapsyz
gaýtmak.
 adam dahylsyz ölüm.
 kitiwüňi kalbyňdan çykarman ýeňmek
 özüňe mynasyp däl ýokary baha bermek.
 onçakly üns berilmedik “Sallançak
mukamy” powestim.
ON SEKIZ MANAT HAKYNDA ELEGIÝA
Enemiň hatyrasyna
Her aýda bir gezek—on sekiz manat,
Her aýda bir gezek gelýärdi yrman.
Her aýda on sekiz manat gelende,
Begenerdim. Enem aglardy,arman.
On sekiz manady kim berýär bize?
Kim unutman,otuz günden iberýär?
Ol niçiksi ýiti gözli perişde
Biziň şol pula-da zardygmyz görýär!?
Enem pahyr käte açýar ýüregni,
Diýýär ol: “Pullary iberýär kakaň”.
Men diýýärin: “Näme özi gelenok,
Bu ýerde ejesi hem ogly barka?”
“Geler” diýp,göz ýaşyn süpürýär enem.
“Geler,agtyjagym,geler ol hökman.
Ikimiz dükana gidermiz ýaly,
Ol daşda işleýär hiç ýere çykman”.
Garaşdym,garaşdym,dokuz ýaşadym,
On üç hem ýaşadym,kakam gelmedi.
On sekiz manady iberdi durdy,
Emma hütdügmize nazar salmady.
Asyl kakam ölen eken uruşda.
Men baky ýas tutdum bilenim üçin.
Döwlet berýär eken şojagaz pulam,
Frontçynyň ogly bolanym üçin.
Ýene garaşaryn,saçam agarar,
Ýöne indi bilýän,gelmez meň kakam.
On sekiz manady unutmaryn hiç,
Gursagymda ynsan ýüregi barkan.
4
Sebäbi on sekiz manat gelende,
Ýas bürenýär eken biziň köne tam.
Her aýda on sekiz manat gelýärdi, —
Her aýda bir gezek ölýärdi atam.
1961.
Biz ortamekde bitamamlan döwrümizde,oba oglanlaryna passport almak meselesi
gatykyn düşýärdi. Dogry,obalylara pasport berilmesiz diýen açyk görkezme-de
ýokdy.Şeýle görkezme bar hem bolsa,biz ony bilmeýärdik. Ýogsamgizlenmeýänkanuna
laýyklykda,on sekiz ýaşa ýeten adam degerli dokumentleri jemläge-de,pasport
alybermelidi. Ýöneşol zerur dokumentleri ýygnaýançaň welin,hupbat baryny
iýdirýärdiler.Pasport almak üçin öňi bilen-ä Oba Sowetinden sprawka bolmalydy. Ol hem
diňe kolhoz başlygynyň rugsady bilen berilýärdi. Başlyk hem şol rugsady
bermeýärdi.“Geçä-jan,gassaba –ýag”—orta mekdebi tamamlan oba oglanlary ýokary
okuw
jaýyna
girmäge
synanyşmak
arzuwundady,kolhoz
başlygy
bolsa
kolhozçylaryň,onda-da ýaş kolhozçylaryň sanyny köpeltmegiň arzuwyndady. Şonuň
üçinem ol ýaşlara pasport edinmäge ýol bermeýärdi. Oglanlar pasport edinseler,ýokary
okuw jaýyna girseler-girmeseler,yza —kolhoza dolanmak islemeýärdiler,şäherde ondamunda işe durýardylar welin,obagaýtmaýardylar.
Meniňempasportalmakugrunda,könejewelosipedimimünüp,Gojukobasyndan
“Gyzylbaýdaga” (ol ýerdekolhozprawleniýesi ýetrleşýärdi),“Gyzylbaýdakdan”Murgabyň
merkeziSemendige(gepiň
gerdişinegörä:birjurnalist
“Semendik”
sözüniňMarydanGuşgademirýol
çekilendöwürlerindeSemýondiýenrusadyndangelip
çykandygynytekrarlap,hatdagazýetdehem çykyş etdi. Emma ol çaklama ýalňyş bolsa
gerek.Sebäbi,Semendik ýa-da Semenduk sözüne men 19-njy asyryň birinji ýarymyna
degişli,ýagny biziň topragymyza heniz “semýonlar” gelmezinden has irkitaryhy
maglumatlarda hem gabat geldim) gatnanymyň sany-sajagy bolmandy.Kolhoz
prawleniýesine bararsyň welin: “Biz nä pasport berýän edaramy? Raýona git!” diýerler.
Raýona
barsaňam,Salahow
familiýaly saryýagyz
tatar
ýaşuly:
“Sprawka
ketirmeseň,paspurt ýuk. Kit mundan!” diýer.
Birgezek şolmarşrutyot-yssynyň içindebirgündeikigezekgatnap,jemi70km.çemesiýol
geçmeliboldum. Öz obamyza ýetmäge iki kilometr töweregi aralykgalanda,juda
suwsadym-da,welosipedimi ýol gyrasynda goýup,ene ýabyň gyrasyna bardym. Bärki
kenar suwa el ýeterden has beýikdi hemem çöp-çalama bürenip ýatyrdy. Aňyrky kenarda
bolsa,böwede gum alnansoň,edil güzer ýaly bolup ýatanarassa ýer bardy. Ýap böküp
geçerden giňdi. Şonuň üçinem düýbi bärki kenardabolsa-da,egri hem uzyn şahasy bilen
aňyrky kenara kölege salyp oturan tala mündüm-de,şol egri şahanyň kömegi bilen aňyrky
kenarda peýda boldum. Elimi-ýüzümi ýuwdum,suw içdim,iki-üç minut çemesi “hähimi”
aldym. Akar suwuň pyşyrdysy,talyň salkyn saýasy maňa jana ýakymly susluk berdi. Men
gaty argyn bolanym sebäpli,böwede gum alnan raýşa ýaplanyp oturyşyma irkilipdirin.Şol
ýagdaýda näçe wagt geçenini bilemok welin,birden biri “Tur!” diýlip gygyran ýaly boldy.
Gabagymy galdyrsam,mähnet bir gara ýylanedil iki gözümiň arasynda gös-göni bolup
dur.Onuň gara sapak ýaly diliniň meniň maňlaýymdan bary-ýogy bir garyş aralykda oýnap
durany heniz-henizlerem göz öňümden gidenok. Men bir-ä çirkin gygyranymy,birem ene
5
ýabyň beýleki kenaryna atylyp düşenimi bilýärin. Aňyrdaky gumak ýoldanam ýigrimiotuz ädim geçip ylgawymy ýazdyranymdan soňam,aýaklarymyň diýen etmeýändigini
duýdum. Aşak otursamam,gorkudan ýaňa tutuş göwräm sandyraýardy. Esli
garaşyp,birneme demimi dürsänimden soň,ýoluň gyrasynda ýatan bir taýagy elime aldymda,talyň ýanyna bardym. Ýylanamýokdy,içýanam. Ýönekenardaky böwede gum alnan
ýeriň raýyşyndaagzy garalyp duran hiniň bardygyny gördüm. Meni geň galdyran
zat,edilbir garyş gapdalynda gyşarsam-da,hoňkaryp duran hini ozal görmeýşim ýa-da
ýylanyň meni çakmaýşy (“Ýatana ýylan degmez” diýilýänugrundabarmyka!?)däldi-de,giň
ýapdan,onda-da pesden belende,şonça aralygy böküp geçmegimdi.Ynanyň,ol aralygy
badalgasyz,ýatan ýeriňden turaga-da,böküp geçmek türgenleşigi ýetik sportsmenedegatybir başardaýjakiş däldi.Adamyň “stress” ýagdaýauçranda adaty mahalda
başarmaýan işini hem başarýandygyny soň-soňlar gazýet-žurnallarda kän okadym.
Dogrusyny
ýazsam,oba
ýetemsoňam,meniň
sandyramamgalmady,aýaklarymwelosipediň ýeňilpedalyny-dazordanaýlady.
Agşamlyk işden gelensoň,bolan wakany eşiden ejem mendenem beter sandyrady.
Ol: “Hudaýym,şol paspurdam gurasyn,üstesine Han Garagulam pälinden tapsyn!!” diýip
gözýaş etdi.Han Garagul diýilýän maňa sprawka berdirmeýän başlykdy.
Gojuk
—“Gyzylbaýdak”-Semendik
üçburçlukmarşrutybilengündeikidäl,onikigezekgatnasamam,özislegim,özgüýjümbilenpasp
ortalypbilmejegimeaçykgöz ýetirdim. Şonuň üçinem ýokary okuwa girmäge synanyşmak
höwesimem ýuwaş-ýuwaşdan ýatyşdy.
Ýöne,pasportly mesele ahyrap-aňsat düzeldiduruberdi. Men entek orta mekdepde
okaýarkamamraýon,oblast,hatda
respublikan
gazýetlerde-de
goşgularymçap
bolýardy.Özümem Marynyň “Lenin baýdagy” oblast gazýetiniň redaksiýasynyňýanyndaky
Edebiýat birleşmesine gatnaşýardym. Ata Köpek Mergen,Çary Gurbangylyçýaly belli
şahyrlar,Atabaý
Kokan,Tagan
Söhbet,Çary
Ýalkan,Italmaz
Nuryýew,Ogultäç
Orazberdiewa,Näzik Annatyýewa,Ümür Esen,Gowşut Şamy,Ata Abdyrahmanow, Durdy
Hajymyradow,Abdyrahman Mülkamanow,Alty Akmämmedow,Ýazmyrat Mämmediýew
ýaly adygyp ugranlarbilenem ilkinji gezek şol ýerde tanşypdym.
Edebiýat birleşmesine şahyr Akmyrat Çaryguly —Erkin ýolbaşçylyk edýärdi. Ol çal
saçly,mylaýym hem juda az gepleýän,agras adamdy. Bir gezek ol maňa
uniwersitetiňfilologiýa bölümine okywa girmäge synanyşmagy maslahat berdi. Men oňa
özümiňem şeýle hyýalymyň bardygyny,ýöne pasport alyp bilmeýändigimi aýtdym. Ol
maňa kömeketmäge söz berdi.
Aradan kän mahal geçmänkä,Akmyrat aga şol mesele bilen Ata Salyha
ýüztutandygyny aýdandan soň,men ýene köneje welosipedime atlanyp,Murgabyň Şordepe
obasyna tarap eňdim.
Men baran wagtym Ata Salyhgoja tuduň saýasynda,konelişen halyçanyň üstünde
oturan eken.Salam-helikden soň men oňa öz adymy,kimiň adyndannäme maksat bilen
gelendigimi aýtdym. Şahyr ýanyndaky ýigide galam-kagyz getirmegi tabşyrdy. Ýaş ýigit
şahyryň uly ogly Myrat eken. Ol jaýdan galam-kagyz alyp çykdy hemem batyl kakasynyň
aýdan sözlerini kagyza geçirdi.
“Ýol. Han Garagul!Şu baranýol. Atajan Tagana pasport almak üçin
gerekli sprawkany bermegiňi haýyş edýärin.
6
Ata Salyh”
Hat Ata Salyhyň öz blankasyna — Mary oblast sowetiniň deputatynyň
kagyzynaýazylandy. Ol mahallar Ata Salyhyň haýyşy Han Garagul ýaly kolhoz
ýolbaşçylaryna döwletbaşlygynyň permany ýaly bolup täsir edýärdi.
Men Şordepeden “Gyzyl baýdaga” eňdim.Eline Ata Salyhyň haýyşy gowşurylan
“Ýol. Han Garagul” gür gaşlaryny birneme çytsa-da,maňa gereklisprawkany bermeli
boldy. Şeýlelikde men diňe Ata Salyhyň kömegi bilen pasport edindim.
Bu waka 1958-njy ýylyň maý-iýun aýlarynda bolupdy.
*
Ol mahallarda ýokary okuw jaýyna girýänler tanyş-bilişe daýanmak ýa-da para
bermek diýen zady bilmeýärdiler (megerem,biz bilen däldiris).Diňe öz güýji bilen okuwa
girip,Mürrük Ataew ýaly ýuridik ylymlarynyň doktory,Gazagystan ylymlar
akademiýasynyň akademigi,Hoja Babaýew ýaly medisina ylymlarynyň doktory,professor
derejesine ýeten,üç sany hem ylymlaryň kandidaty adyny alan,20-25 sany ýokary bilim
alan obadaşlarymyňhemmesi-de garyp-gasarlaryň çagalarydy. Olarda para bermäge pulýada daýanmaga tanyş ýokdy. Men hem şolaryň biridim. Okuwa girmek meýli bilen ilkinji
gezek Marydan Aşgabada gidenimizde hem 5 manat tygşytlamak üçin,otla bilet
alman,wagonyň depesine münüp gidipdik. Aşgabatda hem 15-20 günläp agajyň aşagynda
ýatyp-turduk.
Ýöne ol mahallar ýaşlaryň okuwa girmek höwesini puja çykarýan başga bir bela
bardy. Ol göz trahomasydy. Oba oglanlarynyň köpüsinde şol kesel bardy. Eger gözüň
trahomaly bolsa ýokary okuw jaşyna dokumentleriňi tabşyrjak gümanyň ýokdy. Hut şol
sebäpli orta mekdebi üstünlikli tamamlan oglanlaryňam köpüsi okuwa gidip bilmändiler.
Men Mary şäher poliklinikasynda gözümi barladanymda “Trahoma ýok” diýip
kepilnama berdiler. Emma Aşgabatda barlanlarynda bolsa maryly doktoryň aýgydyny
nädogry tapyp,“trahoma” diýip kesgitlediler. Men ýene wagonyň depesine münüp,Mara
gaýtdym. Ozal gözümi barlanýaşuly doktor gyzmarak eken. Ol gözümi ýene bir gezek üns
bilen barlandan soň,“Trahoma ýok” diýip-hä resmi kepilnama berdi,onuň ýany bilenem
“36 ýyl göz doktory bolup işleýärin. Şu oglanyň gözünde trahoma ýokdugyna kepil
geçýärin” diýip hat ýazdy.
Şeýlelikde,men uniwersitetiň türkmen filologiýasy fakultetine okuwa
ýerleşdim.Meniň
kursdaşlarymyň
arasynda
Gurbannazar
Ezizow,Gowşut
Şamyýew,Hudaýberdi Diwangulyýew,Hojanepes Meläýew ýaly soň uly ýazyjylar bolup
ýetişen deň-duşlarym bardy. Ýöne men olar bilen uniwersiteti tamamlaýançam bile
okamaly bolmadym. Birinji kursy gutaran badymyza meni Türkmenistan Ýazyjylar
soýuzynyň prawleniýesiniň sekretary Beki Seýtäkow öz ýanyna çagyryp,Moskwanyň
Edebiýat institutyna okuwa gitmegi maslahat berdi. Men razylaşdym. Ýöne okuw
programmasynyň uniwersitetiňki bilendoly gabat gelmeýändigi sebäplimeni Edebiýat
institutynyň birinji kursuna kabul etdiler.
*
Hakykatdanammynasypdygy
üçinbaýrakberilýän,hakykatdanammynasypdäldigi
üçinbaýrakberilmeýäneserseýrekbolýar.
*
7
Onuň iň howply tarapy ýüregindäki ýamanlygy daşyna çykarman saklap
bilmeginde.
*
Üstünde ýöreýäniň üçin ýeriň agramy ýokdur öýtmeli däl.
*
Gowy eseriň gowy baha almazlygy gowuluk bolmasa-da,erbetlik däl. Belkem,ol
awtor üçin bähbitlidir. Ýöne erbet eseriň özüne mynasyp baha almazlygy,has beterem
gowy baha almagy awtora duşmançylyk,okyja aldaw,edebiýata hyýanatdyr.
*
Şöhratdan gaçýan adamyny şöhrat beýgeldýär. Şöhraty özi kowalap tutjak bolýany
şöhrat biabraý edýär.
*
Emeli ýol bilen gazanylýan şöhrat diňe ony gazanjak bolýana görünýär. Hakyky
şöhrat bolsa şöhrat eýesine däl-de,ile görünýär.
*
Geniý özgeniligine akyl ýetirmäge ukypsyz bolsa-da,geniý däladam özüniň geniý
däldigine akyl ýetirjek bolmaly.
*
Türkmenler “Suw getirenem bir,küýze döwenem” diýýärler. Özbeklerde “Suw
ketiren har,küýze döwgen zor” diýilýär.Meniň pikirimçe, özbekleriňki has täsirli ýaly.
Gojuk obasyndaol nakyly “Suw getiren har,küýze döwen şir” diýip üýtgedýärler.Her kim
her zat diýse-de,suw getiren bilen küýze döweniň hersine mynasyp baha berilmeýäni
üçinem abat küýzeleridöwüşdirip ýörmeli däl.
*
Ýaň diýilýänzadyň özsesibolmaýar. Ol diňe başga sesi gaýtalap bilýär.Durmuşda-da
tä ömri ötýänçä,başgalaryň pikirini gaýtalap ýörenler bar.
*
Iň güýçlihemweýranediji ýaraglaryakyldaradamlaroýlaptapýarlar. Ýöne ol ýaraglar
akylly adamlardöredeni üçin howply däl-de,olary akmaklaryňam herekete getirip
bllýändikleri üçin howply.
*
Gorygutaran şahyrgoşgy ýazypbilmän,poema ýazýar. Gory gutaran ýazyjy hekaýa
ýazyp bilmän,roman ýazýar.
*
1981-nji
ýyldaejem
ýogalandaAşgabatdanMurgabapatagelenler:
GurbandurdyGurbansähedow,AllaberdiHaýydow,NarymanJumaýew,AşyrMämiliýew,Ital
mazNuryýew,SaýlawMyradow,BerdiBäşimow,JumaOrazow,KakalyBerdiýew,Ýylgaý
Durdyýew,GylyçdurdySähetmyradow… Olaryňamköpüsieýýämaýatda ýok.
2005.
LewTolstoý “Uky” diýenhekaýasyny 26 gezek,N. Gogol “Ölijanlaryny” 8
gezekgöçüripdir.
*
BuninDostoýewskini ýazyjydiýiphasapetmändir. Tolstoý Şekspiriň beýikligini inkär
edýär.
8
*
Awtobusda bir adam gaty kän gepläp,ýolagçylaryň ýüregine düşdi. Ol özüniň
haýwanat bagynda işleýändigini aýdyp,haýwanlara näçe iýmit berilýändigini,haýsy
haýwanyň nähili ysynyň bardygyny,häsýetine çenli aýdyşdyrdy. Ol bir gezek ýolbarsyň
gözenegine girende,elinden dişledip ölmän sypandygyny hem telim gezek gaýtalady.
Şondaonuň lakgyldysyndan ýaňa bizar-peteňi çykan ýolagçylaryň biri: “Wah,şol ýolbars
samsyk ekeni-dä!” diýip seslendi.
MAŇZYMA BATAN PIKIRLER.
A. Eýnşteýn Ç. Çapliniňbirfilminigörendensoň: “Filmiňizula-kiçä düşnüklibolany
üçinsizbeýikadam” diýip,oňahat ýazypdyr.Çaplin hem: “Siziň açan teoriýaňyz ula-da—
kiçä-de asla düşnüksiz. Hut şol sebäbe görä-de,siz beýik adam” diýip jogap gaýtarypdyr.
*
Döwletdiýilýänzat ýurdyjennete öwürmek üçindäl-de,ýurtdadowzahyň döremegine
ýolbermezlik üçindöredilýär.
N. Berdýaýew.
Özduşmanyňyiýeninebegenip,krokodiligujaklajakbolma.
Negr nakyly.
Ysraýyldaaltyndişliadamydükanasatyjyedipişealmaýarlar.
(Gazýetleriň birinde okadym).
Ähli zatda gara bagtym garpyz aldym ak çykdy.
Türk nakyly.
Ýa bolşuň ýalyg örün,ýa-da görnüşiň ýalybol.
J. Rumy.
Meniň ýigit çagym,seniň gyz çagyň.
YbraýymÝusupNukusly
Gaşlaň uçupbarýargarlawaç bolup.
B. Jütdiýew.
Aýalynahökümüni ýöredipbilýänkişidöwletiedaraetmegihembaşarar.
. Balzak.
Aglamaklyksöýmeklikdennyşandyr,
Söýgini ödäneaglamakgerek.
D. Haldurdy.
döredijilik işine baş goşmak dowzaha girmekdir.
Ý.Bondarýew.
Gaharsyz,gamsyz ýaşaýanadamWatanynysöýüpbilmez.
N. Nekrasow.
————————————
*
9
Otrisatel gahryman diýýäris. Şol termin gahrymanlary parhlandyrmak üçin
ulanylýan bolaýmasa,terbiýeleýjilik babatda otrisatel gahryman ýok. Sebäbi,otrisatel
gahryman özüne okyjynyň ýigrenjini oýarýan bolsapoložitellige öwrülýär.
*
Gowy hekaýa üzüm agajynaçalymdaş.Suwy,döküni kem ýa artyk berilmedik hem
hakyky bagban tarapyndan ýetişdirilen üzüm agajynyňüç-dört sany dokmaňyz hoşasy
bolýar. Ol hoşalar onçakly gür bolmadyk saralyp ugran ýapraklaryň arasyndan görnüp
durýar. Hekaýada hem sözleriň,ýagny saralan ýapraklaryň arasynda üç-dört sany (köp
bolsa has-da gowy) gowy epizod,detal,ýagny dokmaňyz hoşa bolmaly. Şol hoşalaryň ýok
ýerinde saralanu-saralmadyk ýapraklar näçe köp bolsa-da,üzüm däl-de,ýapraga bezelen
boş agaç bolýar. Şonuň üçinem prozada ýazylmasy kyn eser hekaýa. Sebäbihekaýanyň
mazmunyny poweste ýerleşdirmek kyn däl.Emma powesti hekaýa saljak bolsaň
welin,ýapragy kän,hoşasy az üzüm agajy ýaly bir zat döreýär.
*
Edebi döredijilik bilen meşgullanýan adamlary iki topara—ýazyja hem ýazýança
bölmek bolar. Sözüň doly manysyndaky ýazyjy az. Meniň eserleri bilen tanyş türkmen
ýazyjylarym,şol sanda meniň özümem ýazyjy däl,ýöne ýazýançy. Biz ähli adamzada
degişli problemalar hakda oýlanyp bilmän,diňe durmuşyň maýdaja wakalaryny kagyza
geçirýäris. Bizdegiň örüli duýgy hem-de düýpli pelsepe ýok.
*
Biz kemsowat bolanymyz sebäpli özümiziňkemsowatdygymyza-da akyl ýetirmäge
sowadymyz ýetmeýär. Akyly ýuka adamhiç mahal özüni sowatsyz hasaplamaýar,özünden
göwni hoş bolýar.
*
Şu gün biziň kabinetimizde diwardan asylgy duran bäş ýazyjynyň portretinden diňe
Berdi Kerbabaýewiňkiniogurlapdyrlar. Ony kimdir biri öz öýünden asmak üçin ogurlan
bolsa,beýle ýagdaý ýazyjy üçin bagtlylyk…
O6. O5. 88.
Redaktorlar nähili giň hem geçirimli ekenler. Özüm-ä şol mahal kyrk ýaşlaryndaky
örän talantly redaktor Baýram Welmyradowyň ornunda bolan bolsam,A. Taganyň “Sen
sen” atly juda sentimental powestini“Edebiýat we sungatda” tutuşlygyna,eger-eger çap
etmezdim.
18. 05. 92.
“Her döwrüň kitabynyň öz okyjysy bolmaly” diýip çak edýärin. . Eser ýazylan
döwrüniň meselesine degişli bolmasa-da ýazylan döwrüniň okyjysynyň söýüp okaýan
eserine öwrülip biler. Ýöne ol indiki nesliň okyjysy üçin welin köplenç halatda tersine
bolýar. Aýdym-saz hem edil şonuň ýaly. Biziň ýaşlygymyzda örän ýörgünli bolan “Ýör
biläni”,“Pöwrüze”,“Aýnabat”,”Sergezdan”
ýaly
aýdymlar,Bilbil,Hojaw
Annadurdyýew,Ýolaman Hummaýew,Reşit Beýbutow,Wl. Troşin,hatda Müslim
Magomaýewýaly gaty beýik aýdymça-da häzirki ýaşlar ünsem bermez.Kitap hem edil
adam ýaly,aýdym-saz ýaly pajarlap ýaşan döwri geçenden soň garrap,sandan galýan
bolarly.
*
10
Ýazyjylaryň ýaşuly nesli bizden gowulukda tapawutlanýar. Mysal üçin,mende Beki
Seýtäkowyň,Gurbandurdy
Gyrbansähedowyň,Naryman
Jumaýewiň,Ata
Atajanowyň,Saýlaw Myradowyň,Allaberdi Haýydowyň,Nury Baýramowyň,Hangeldi
Garabaýewiň,Hanguly Taňryberdiýewiň, Paýzy Orazowyň,Abdylla Myradowyň
powestlerimi,hekaýalarymy öz peýwagtlaryna okap,eden bähbitli bellikleri ýazylan hatlary
saklanýar.
ÇAKLAMALAR,DELILLER,SOWALLAR
Döredijilk adamlarynyň üç-dört sanysynyň başy çatylyp,edebiýatdan gep
açylsa,Magtymgyly Pyragynyň köp goşgusynyň özüniňki däldigi hakda-da jedeledilýär.Ol
ylmy esassyz,ýöne howaýy gürrüň bolansoň,aýdylan ýerinde-de galýar.Emma ol gürrüň
ýitip gidäýenok. Eger ol ýitip gitmeýän bolsa,ýitip gitmezlige hem sebäbi bolmaly. Biz ol
çaklamalar baradaoýlanmalymy ýa-da onuň ýitip gitmeginiň tarapynda durmalymy? Her
ki işde bolşy ýaly edebiýatda-da arassalyk,dogruçyllyk gerekmi ýa-da ol zatlara üns hem
bermän,ýazylana ynanyp oňubermelimi? Iň bolmanda,Magtymguly ýaly beýik şahsyň
dünýäsine galplyk bilen aralaşýan adamlardanşahyry goramalymy ýa-da olar näme
hödürleseler,Magtymgylynyňky diýip kabul edibermelimi?
Magtymgulynyň soňky “tapylan” goşgulary,Gylyç Mülliýewiň guran “oýny” barada
men ilkinji gezek 1959-hjy ýylyň awgustynda şahyr Durdy Haldurdynyň öýünde eşitdim.
Men ýaş oglanbolamsoň,gepe goşulman(goşulybam biljek däldim),aýdylýanlary diňläp
otyrdym. Ýaşulular öz aralarynda jedel edýärdiler.Ýaşuly diýýänlerim bolsa D.
Haldurdy,Aman Kekilow,Ata Köpek Mergen,Çary Gyrbangylyç, Hangeldi Garabaýew
hemem türkmen dilini ýüzleýräk bilýäni zerarly gürrüňe onçakly aralaşyp bilmeýän
Aleksandr Iwanowiç Aborkin-Aborskidi.Ýaşulularyň biritäze tapylan goşgulary
Magtymgulynyňky hasaplasa,beýlekisiGylyç Mülliýewiň hut özüniňkidigini tekrarlaýardy.
Umuman,ýagdaýdan başalyp çykar ýaly däldi,düşnüksizlikdi.Magtymgulynyňky
hasaplanyp resmi ýagdaýda kabul edilen goşgularyň tapylanyna ýarym asyrdan gowrak
wagt geçenem bolsa şol düşnüksizlik henizemöňki düşnüksizligine galyp gelýär. Henizem
iki şahyryň başy çatylan ýerde şol köne düşnüksizlik hakynda täzeden gep gozgalýar.
1972-nji ýylyň tomsundaýazyjylaryň Moskwanyň etegindäkiPeredelkino döredijilik
öýünde özara gürrüň edişip otyrkak,meniň Gylyç Mülliýew hem Magtymguly barada
beren sowalyma Berdi Kerbabaýew şeýleräkjogap gaýtardy: 1948-nji ýylda
marylytürkmenleriň arasyndagiňden tanalýan Mülli işanyň Mary obkomynyň söwda
bölüminiň instruktory bolup işleýän oglunyň Magtymgulynyň şol mahala çenli näbelli
goşgularyndan abyrsyz setirleri ýatdan bilýändiginiň habary gulagyna ýeten B.
Kerbabaýew haýal etmän,Şaja Batyrowyň ýanyna barýar.Ol mahallar Ş. Batyrow
Türkmenistanyň bolşewikler partiýasynyň merkezi komitetiniň ideologiýa işlerini alyp
barýan sekretary eken.Ol geňhabar bilen Ş. Batyrow hem örän içgin gyzyklanýar. Ol
Gylyç Müllüewiň ýatdan bilýän şygyrlaryny tizden-tiz ýazyp almaly diýen görkezme
berýär.Marydan ýörite çagyrylyp getirilen ýaş ýigit Pöwrizede özbaşdak jaý,çaý- naharyna
sereder ýaly aşpez bilen üpjün edilýär. Ol Pöwrizeden çykman,bir aý
töwerek0020atwagtyň dowamynda basa oturyp işleýär.Netijede,Magtymgulynyň 216 sany
goşgusy kagyza geçirilýär. Şeýlelikde,şolmahala çenli aýatda ýok goşgularŞaja Batyrowyň
11
ýolbaşçylygyndaky resmi topar tarapyndan derňelip,Türkmenistan ýazyjylarsoýuzynyň şol
meseläbagyşlanan Plenumyndahem Magtymgulynyňky diýlip makullanýar.
Meniň:“Şol goşgularyň Magtymgulynyň hut özüniňkidigine siz müňkür
bolmaýarsyňyzmy?”diýen sowalyma B. Kegbabaýew“Ýok” diýen gysga jogap gaýtardy.
Magtymgulynyňky
hasaplanýan
öňki
goşgulary-da
üns
beripokadygyňça,logikitaýdan baglanyşygy gowşak,ýerliksiz,nädogry gaýtalanýan
sözlere,“arzan” rifmalara,ritm näsazlyklaryna kän ýerde gabat gelinýär. Şahyryň
döredijiligine daýanyp terjimehalyny yzarlajak bolsaňam bir topar düşnüksizlige,gapmagarşylyga,göze dürtülip duran nätakyklyga duşýarsyň.Iň beterem,käbir goşgulary inçeden
yzarlasaň,beýik şahyryňkitabyna juda ownuk,ýöntem awtorlaryň sokulandygyna-da
ynanasyň gelip barýar. Üstesine-de biz Magtymgulynyň özüniňki hasaplanýan
goşgularynyçap edenimizde-de olara redaktorlyk nukdaýnazardan onçakly üns hem
bermeýäris. Onuň şeýlediginiokyjy görýär. Sözüm gury bolmaz ýaly bir mysala
ýüzleneýin.
Magtymgulyda:
Şunça pakyrlyga saldym özümi,
Tilkilenip
gezdim,adym
gurt
oldy

diýen(Magtymguly,“Saýlanan goşgular”,Aşgabat,1977.sah. 75.) setirler bar. Üns berip
okasaň,ikinji setirde ýene logika ýok.Tilki hemmehalklarda,şol sanda bizdede,ejizligiň,melgunlygyň,ýalançylygyň simwoly —otrisatel manyda,gurt (möjek)
bolsa,batyrlygyň,mertligiň,dogumlulygyňnyşany hökmünde—položitel manyda getirilýär.
OndaMagtymgulynyň “Özüm-ä ýaramaz adam welin,il maňa oňat adam diýýär” diýmesi
nämedenkä?Gaýtam,ol tilki halyna gurda deňelenine begenmeli dälmi?
Bu ýerde bir ýalňyş bardygyny çaklaýandygymy “Magtymgulynama” diýen
özboluşly kitabyň awtory Oraz Ýagmyra aýdanymda ol: “Sen Magtymgulynyň
goşgularyna gaty tankydy göz bilen garaýarsyň. Beýdip,inçeden yzarlap ýörseň,hemme
zatda-da logikanyň bozulýan ýerine gabat gelersiň”—diýdi.Şeýlelikde,ol meniň “tilki”
sözüniň başga zat bolmalydygy hakyndaky pikirime goşulmady.
Şondan bir hepde geçensoň,Oraz Ýagmyrowjaň edip,meniň “müňkürligimiň”
janynyň bar ekendigini aýtdy. Ol Magtymgulyny magtymgulyşynaslardanamgowy
seljerýän režissýor Hommat Kakajanowa: “Atajan Taganyň şeýleräk çaklamasy bar
welin,şol pikir nähili?” diýipdir. Hommat gysgajyk jogap beripdur. ”Ol söz “tilki” bolmaly
däl “telki” bolmaly.“Telki” türkmen dilinde “sada”,“gowşagrak” diýen many berýär”.
Asyl Magtymguly pahyr “Dawa-jenjele goşulman,pukara,sada kişi bolup
gezsemem,meni dogumly gurda deňeýärler” diýmekçi bolýar eken.
Umuman,Magtymgulynyň döredijilinde awtora degişli däl nätakyklyklar gaty kän.
Bir käkilik aldyrsa körpe balasyn,
Saýraý-saýraý yzlamaýan bolarmy? — diýen setirlerdäki
“Yzlamaýan bolarmy?”
— sözlerini “Yzlamaýyn bilermi?” sözleri bilen
çalşyrsaň,bisowatlyk ýitip gitjek.
Ýa-da şahyryň “Ölçerdim,el çoýdum yşkyň oduny” — diýen setirine üns
beriň.“Yşkyň odynY” el çoýulmaýar-da,“ yşkyň odunA” el çoýulýar ahyryn. Şol setirdäki
“Elçoýdum” sözleri “ölçerdimiň” öňüne geçiräýseň,hemme zat ýerbe-ýer bolýar
duruberýär. ”El çoýdum,ölçerdim yşkyň oduny”.
12
Eşidenden
göçürip,göçürenden
eşidip,Magtymgulynyň
goşgularyna
“düzediş”girizýän adamlar düzediläýmeli ýaly sözleri,setirleri-hä düzetmeýärler.Mysal
üçin şahyrda:
Har beslän täjige düşse şalyk-at,
Palan
çeker-sürer,gadryn
näbilsin-diýen
setirler
bar.(Magtymguly
Saýlanan
goşgular,Aşgabat,”Türkmenistan”
neşirýaty,1977.
184sah.)Men
goşgudaky
“täjik”
sözüniň
Magtymgulynyňkydygyna
ynanmaýaryn.Sebäbi,Magtymguly ýaly sowatly,medeniýetli adamgoşguda millet adyny
görkezmek zerurýetligi ýok halatynda,“täjik” ýa-da “özbek” diýip,başga bir milleti
kemsitmez.Onsoňam,täjik ýaly gadymdan gelýän medeniýetli halkyň wekili näme üçin
eşek bilen şalyk-atyň parhyny bilmeli dälmişin? Ol sözüň aslyny “täjik” däl-de,“täjir”
bolsa gerek diýip çaklaýanym üçin: “Har beslän täjire düşse şalyk-at” diýip
düzedilse,ýerine düşäýJek ýaly bolup duýulýar. Puldan gaýry zat aňynda ýok,bäş manadyň
ugrunda selpäp ýörennepkeş täjir satmaly harydyny ýüklemäge ulag tapsa,eşekmiatmy,elbetde,parhyna garamaz.
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Kyrk ýylda ýazylan kitap - 02
  • Parts
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 01
    Total number of words is 3314
    Total number of unique words is 2169
    27.9 of words are in the 2000 most common words
    40.1 of words are in the 5000 most common words
    46.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 02
    Total number of words is 3521
    Total number of unique words is 2045
    28.0 of words are in the 2000 most common words
    40.4 of words are in the 5000 most common words
    47.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 03
    Total number of words is 3540
    Total number of unique words is 2173
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    41.5 of words are in the 5000 most common words
    48.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 04
    Total number of words is 3552
    Total number of unique words is 2245
    28.6 of words are in the 2000 most common words
    40.9 of words are in the 5000 most common words
    47.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 05
    Total number of words is 3443
    Total number of unique words is 2192
    29.8 of words are in the 2000 most common words
    40.8 of words are in the 5000 most common words
    47.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 06
    Total number of words is 3467
    Total number of unique words is 2233
    25.9 of words are in the 2000 most common words
    36.4 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 07
    Total number of words is 3377
    Total number of unique words is 2163
    29.0 of words are in the 2000 most common words
    40.0 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 08
    Total number of words is 3583
    Total number of unique words is 1974
    30.4 of words are in the 2000 most common words
    43.2 of words are in the 5000 most common words
    49.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 09
    Total number of words is 3492
    Total number of unique words is 2208
    30.3 of words are in the 2000 most common words
    42.9 of words are in the 5000 most common words
    50.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 10
    Total number of words is 3694
    Total number of unique words is 2057
    32.5 of words are in the 2000 most common words
    43.9 of words are in the 5000 most common words
    50.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 11
    Total number of words is 3429
    Total number of unique words is 2134
    28.7 of words are in the 2000 most common words
    39.3 of words are in the 5000 most common words
    46.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 12
    Total number of words is 3581
    Total number of unique words is 2175
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    43.1 of words are in the 5000 most common words
    49.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 13
    Total number of words is 3620
    Total number of unique words is 2291
    28.8 of words are in the 2000 most common words
    41.3 of words are in the 5000 most common words
    47.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 14
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 2111
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    42.5 of words are in the 5000 most common words
    49.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 15
    Total number of words is 3646
    Total number of unique words is 2175
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    43.2 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 16
    Total number of words is 3652
    Total number of unique words is 2123
    31.7 of words are in the 2000 most common words
    45.1 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 17
    Total number of words is 3583
    Total number of unique words is 2018
    30.2 of words are in the 2000 most common words
    43.0 of words are in the 5000 most common words
    50.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 18
    Total number of words is 3554
    Total number of unique words is 2183
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 19
    Total number of words is 3643
    Total number of unique words is 2170
    29.7 of words are in the 2000 most common words
    42.7 of words are in the 5000 most common words
    49.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 20
    Total number of words is 3498
    Total number of unique words is 2255
    28.7 of words are in the 2000 most common words
    40.8 of words are in the 5000 most common words
    47.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 21
    Total number of words is 3611
    Total number of unique words is 2214
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    42.2 of words are in the 5000 most common words
    48.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 22
    Total number of words is 3242
    Total number of unique words is 2167
    27.7 of words are in the 2000 most common words
    39.5 of words are in the 5000 most common words
    46.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 23
    Total number of words is 3076
    Total number of unique words is 2068
    27.3 of words are in the 2000 most common words
    38.7 of words are in the 5000 most common words
    44.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 24
    Total number of words is 3081
    Total number of unique words is 2086
    27.4 of words are in the 2000 most common words
    38.5 of words are in the 5000 most common words
    44.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 25
    Total number of words is 2916
    Total number of unique words is 2085
    27.1 of words are in the 2000 most common words
    37.1 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 26
    Total number of words is 3090
    Total number of unique words is 2091
    27.0 of words are in the 2000 most common words
    36.6 of words are in the 5000 most common words
    42.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 27
    Total number of words is 2808
    Total number of unique words is 1988
    26.4 of words are in the 2000 most common words
    35.1 of words are in the 5000 most common words
    40.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 28
    Total number of words is 3361
    Total number of unique words is 2083
    28.5 of words are in the 2000 most common words
    41.9 of words are in the 5000 most common words
    49.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 29
    Total number of words is 3573
    Total number of unique words is 2007
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    51.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 30
    Total number of words is 3562
    Total number of unique words is 2278
    28.9 of words are in the 2000 most common words
    41.4 of words are in the 5000 most common words
    48.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 31
    Total number of words is 3631
    Total number of unique words is 2218
    31.5 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 32
    Total number of words is 3591
    Total number of unique words is 2187
    32.1 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    51.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 33
    Total number of words is 3660
    Total number of unique words is 2101
    31.0 of words are in the 2000 most common words
    44.6 of words are in the 5000 most common words
    52.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 34
    Total number of words is 3646
    Total number of unique words is 2161
    31.4 of words are in the 2000 most common words
    44.7 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 35
    Total number of words is 3635
    Total number of unique words is 2200
    30.0 of words are in the 2000 most common words
    44.0 of words are in the 5000 most common words
    50.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 36
    Total number of words is 3566
    Total number of unique words is 2260
    31.3 of words are in the 2000 most common words
    44.3 of words are in the 5000 most common words
    50.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 37
    Total number of words is 3558
    Total number of unique words is 2193
    29.4 of words are in the 2000 most common words
    41.8 of words are in the 5000 most common words
    48.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 38
    Total number of words is 3555
    Total number of unique words is 2134
    28.4 of words are in the 2000 most common words
    40.9 of words are in the 5000 most common words
    46.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 39
    Total number of words is 3584
    Total number of unique words is 2212
    30.2 of words are in the 2000 most common words
    43.7 of words are in the 5000 most common words
    49.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 40
    Total number of words is 3639
    Total number of unique words is 2263
    30.5 of words are in the 2000 most common words
    44.2 of words are in the 5000 most common words
    51.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 41
    Total number of words is 3600
    Total number of unique words is 2109
    29.5 of words are in the 2000 most common words
    42.5 of words are in the 5000 most common words
    49.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Kyrk ýylda ýazylan kitap - 42
    Total number of words is 1939
    Total number of unique words is 1304
    31.1 of words are in the 2000 most common words
    43.3 of words are in the 5000 most common words
    50.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.