LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Kyrk ýylda ýazylan kitap - 32
Total number of words is 3591
Total number of unique words is 2187
32.1 of words are in the 2000 most common words
45.4 of words are in the 5000 most common words
51.8 of words are in the 8000 most common words
Gorbaçýow zamanasynyň aç-açanlyk döwründe “Aşhabad” žurnalynyň baş
redaktory Wladimir Pu giň köçäniň beýleki tarapyndan barýan Atamyrat Atabaýewi
görüpdir-de:
346
—Atamyrat!—diýip gygyrypdyr. Atamyrat eşitmänsoň ol: —Şahyr!—diýip has
gatyrak gygyrypdyr. Onda-da jogap bolmansoň, çalarak “Geniý!” diýipdir welin, Atamyrat
derrew bärsine bakyp, köçeden geçipdir.
Pu oňa ýüzlenipdir.
—Adyňy tutup gygyrsam eşitmediň, “şahyr” diýip gygyrsam eşimediň. ”Geniý”
diýip, çalaja seslensemem, şol bada eşitdiň. Bu nä beýle?
Atamyrat ýylgyrman-ýyrşarman:
—Aç-açanlyk döwründe her kimiň öz mynasyp adyny tutmaly-da—diýip jogap
gaýtarypdyr.
*
Ýazyjy Berdi Soltnnyýazow gije sagat 12-lerde edebiýatçy Nurmyrat
Esenmyradowyň öýüne jaň edipdir.
—Numat, ertir säher bilen Moskwa uçmaly welin, irden meni aeropta eltip
gaýtsana!
—Öýüňde ýetişen ogluň barka, maşyny barka, beýle ýumuş bilen ýatan adamy
oýaryp ýörmäň näme, Berdi? —diýip, Nurmyrat aga gaharlanjak bolupdyr. —Nä öz ogluň
ugradyp bilenokmy? Ýa sen onuň ukusyny bozmak isläňokmy? Ýa maşyny ýokmy?
—Sen, Numat, gaharlanma—diýip, Berdi aga ýuwaşja gepläpdir. —Öýümde ýetişen
oglumam bar, maşynam bar, ukusuna-da dözýän. Ol meni uly höwes bilenem ugratjak. . .
—Onda näme?
—Wah, Numat jan, özüň bilýäň-ä, meniň oglumyň ugradýan adamlarynyň
ýekejesem yzyna dolanyp gelenok ahyryn. Menem yrymçy bolamsoň. . .
Mana düşünen Nurmyrat aga razylyk bermeli bolupdyr. Asyl Berdi
Soltannyýazowyň ogly şäheriň merhumlary öwlüýä ugradýan edarasynyň orkestrinde
sazanda bolup işleýär eken.
*
Taryhda belli ýüz sany şahsyň sanawyny özünde jemleýän bir üýtgeşik kitap
çykypdyr. Kitap Muhammet pygamberiň ady bilen başlanýarmyşyn. Men entek ol kitaby
elime alyp göremok. Kitaby okan adamlaryň aýtmaklaryna görä, şol 100 sany geniniň
sanawyna Lew Tolstoý, Fýodor Dostoýewskiý, Magtymguly ýaly şahslar hem girmändir.
Emma degişmegi gowy görýän Hudaýberdi Diwangulyýew gije Atamyrat Atabaýewe jaň
edip: “Ýaňy bir oturlyşykda ol kitabyň gürrüňini etdiler. Bahasy hem 150000 manatmyş.
Okan adamyň aýtmagyna görä, oňa türkmenlerden diňe seni goşupdyrlar. Gutlaýaryn!”
diýýär. Atamyrat alada baryny edip, ol gymmat kitaby tapýar. Emma öýüne baryp seretse,
kitapda öz ady ýok eken. Ýagdaýa geň galan Atamyrat H. Diwangulyýewe jaň etse, ol:
“Soň bildim welin, ol kitabyň 1-nji tomuna ölen genileriň atlary giripdir. Diri gezip ýören
geniler 2-nji tomdamyş” diýýär.
*
Atamyrat Atabäew aýaly Bibi Orazdurdyýewa bilen bir zat almak üçin “Jygyldyga”
aýlanyp ýörkäler:
—Täleýiňize garap bereýin!—diýip, olaryň ýoluny kesen bir sygan aýal ýöremäge
maý bermändir.
Bibi ol aýaldan başyny gutarjak bolup:
347
—Biziň pal atdyrmaga-da pulumyz ýok—diýýär. —Sen, gowusy, “täze baýlaryň”
täleýine gara!
—Siziň ikiňizem gowy adam ekeniňiz. Men sizden pulam almaýyn. Palyňyza
garasam bolýa—diýip, her hili bolsa-da, emlenmän gidilmejekdigine belet sygan aýal,
elinden ýapyşyp, Bibini sypdyrmandyr. Ol Atamyrat bilen Bibini 50 ýaş töwereklerindedir
diýip çaklap, pal atmaga başlapdyr.
Takmyn ýaşlary aýdylyp, hemme hojalyklarda-da birmeňzeşräk gabat gelýän
problemalardanam birki sanysy öz hojalygyna-da ýanalansoň:
—Waý, muň aýdýanlarynyň hemmesi ugrunda bar-da!—diýip, Bibi gapjygyna
ýapyşýar.
—Men diňe hakykaty aýdýan palçydyryn!—diýip, sygan aýal öwünýär. —Elli
ýaşaýançaňyz siziň maşgalaňyzda pul neselesi-de kynrak bolandyr. .
—Elli ýaşdan soň nähili bolar?—diýip, Atamyradam gyzyklanyp sowal berýär.
—Elli ýaşdan geçeňizsoň, siz özüňiziň pulsuzlygyňyz bilen kem-kem öwrenişip
gidýäňiz—diýip, palçy aýal Atamyradyň ýüzüne seredýär.
*
Başga bir gezegem Bibi Orazdurdyýewa bazara gidende, ullakan bir oklaw alypdyr.
Öten agşamky toýdan giç gelip, uklap ýatan Atamyrat sagat 11-lerde gapynyň jaňynyň
sesine oýanýar. Ol gapyny açanda, daş işikde eli oklawly duran Bibä gözi düşensoň:
—Öýde bir çüýşe arak almaga pul ýokka, sen mebel almalymy!—diýip hüňürdeýärde, ýene ýorgana girýär.
*
Ýaşuly täjik ýazyjysy Boki Rahymzada üýşüp oturan köpçülikde kimdir biri derman
atsa, derman ganjoşmadanmy, içgeçmedenmi —parhy ýok: “Bizge-de şondan birini
beriň!”—diýip, elini uzadaýýardy.
*
Ahmet Gurbannepesow, Atamyrat Atabaýew üçimiz bir ýere myhmançylyga
gitmelidik. Men sagat göni 19-da öz öýümiň gapdalyna köçä çykyp durmalydym.
Belleşilen wagta laýyk üç minut galanda meniň öýümiň gapdalynda maşynyny
saklan Atamyrat:
—Biziň gelenimizi aýnasyndan görübem durandyr welin, ýene ikiýarym minut
geçmese, Atajan Tagan öýünden çykmaz—diýýär.
—O nä beýle?—diýip, Ahmet gyzyklanýar. —Ol ulumsy adamam-a däl ýaly.
—Ulumsy däl. Ýöne 30 ýyl Moskwada işläp ol onuň akylly dostlaryndan öwrenen
samsyklygy. 19 nol-nol diýip gepleşdikmi, göni 19-nol-nolda-da maşynyň gapysyny açar.
Ynanmasaň, sagat tutaý.
Men maşynyň gapysyny açanymda:
—Nätdi?—diýip, Atamyrat Ahmede ýüzlendi.
Ahmet sagadyna seretdi:
—Ýok, edil seň aýdyşyň ýaly-ha däl. Sagadyň 7 bolmagyna ýene 12 sekund bar.
—Onda seň sagadyň 12 sekund yza galýar—diýip, Atamyrat çykalga tapdy.
*
348
Bir gezek “ Moskwa” myhmanhanasyndan çykyp gelýärkäm, täjik şahyry Mürze
Dursunzadä gabat geldim. Salam-helik alşygyndan soň meniň “Domullo, saglygyňyz
nähili?” diýen sowalymy eşiden näsag şahyr uludan dem aldy.
—Men saňa nähili jogap gaýtarsamkam, Otaçon inim? Işlemeýän agzam agyranok.
Işleýän agzalarymyň welin hemmesi agyrýar.
*
Täze ýylda çykan türkmen gazýetleriniň hemmesi latyn elipbiýinde çap boldy
Üýşüp durkak, täze elipbiýiň birbada kynçylyk döretjekdiginden zeýrendik.
—Dogrudanam, aňsat däl—diýip, Atamyrat Atabaýew hem aýdylanlara goşuldy. —
Şu gün bir goşgym gazýetde çykypdyr welin, şony özümem okap bilmedim.
—Şol goşgyny okap bilmedik bolsaň, sen gaty bagtly ekeniň—diýip, kimdir biri
duranlary gülüşdirdi.
*
Türkmenistanyň halk ýazyjysy Gowşut Şamyýew Mary welaýatyna, öz obasyna
gezmäge barypdyr. Ol jaýynyň kölegesinde çaý içip otyrka, iki sany ýaş gelin peýda
bolýar. Olar gaz peji üçin bir şaý gözläp ýören ekenler. Gelinler gitjek bolup durkalar,
Gowşut olara:
—Siz meni tanadyňyzmy?—diýýär. Gelinler tanamandyklaryny aýdanlarynda,
özüne “ýazyjy, şahyr” diýilmegini halaýan Gowşut ýene sowal berýär. —Siz ýazyjy,
şahyrlary tanaýaňyzmy?
Gelinleriň biri gapdalyndakydan öňürdip:
—Ýaşy kesilsin-le şo ýaranjaň ýazyjylaň!—diýýär. —Biz-ä olary telewizorda
göremizde-de itden beter ýigrenýäs.
(G. Şamyýewiň öz rugsady bilen ýazgylara goşuldy.)
*
Mirasgär Ümür Eseniň öz muzeýinde goýmak üçin gadymdan galan köne-küşül
ataşgirmi, aňňalmy, Hywa pyýalasymy, hyrly tüpeňmi görse (hatda ol Daşoguzdan köne
juwaz hem getirdi), derrew hyrydar bolýandygyna belet bagşy Ödenýaz Nobatow bir gerek
Ümür öýüne myhmançylyga baranda, 90 ýaşly ejesine tarap elini salgapdyr-da,
agtyklaryna ýüzlenipdir:
—Şu adam gidýänçä, gaty ägä boluň! Birden garry enesiz galaýmaň!
*
Hirurg dostum, professor Oraz Geldiýewiç Babaýew il içinde “Kremlýowka” diýlip
atlandyrylýan, Moskwanyň Merkezi kliniki hassahanasyna saglygyny barlatmak üçin
ýerleşdi. Oňa esasy korpusdan daşrakda, gür tokaý bilen ýanaşyk duran bölümden aýratyn
palata berdiler. Men ýygy-ýygydan onuň yzyndan barýardym. Bir gezek onyň ýerleşen
bölümine ýetip barýarkam, töwerekde hiç kim ýok ýalydy hem welin, agaçlaryň
aňyrsyndan tötänden peýda bolan iki sany daýaw ýigit meniň ýolumy kesdi. Olar nirä
barýanymy, näme üçin barýanymy soransoňlar: “Hany, öňürti biz bilen gideliň, barmaly
ýeriňize soň bararsyňyz” diýdiler. Men ýaman pikir etmesemem, olaryň yzyna düşmeli
boldum. Jaýa girilip, meniň dokumentim barlanandan soň, bir ýere jaň edip Babaýew
diýilýän näsagyň bardygyny-ýokdugyny bilip, Babaýewiň özi bilenem telefonda
349
gepleşdiler, onyň şu gün kime, nähili familiýaly adama garaşýandygyny anykladylar. Diňe
şondan soň maňa ýolumy dowam etmäge rugsat berildi. Meniň entek öýden gaýtmankam,
Oraz Geldiýewiçe jaň edip, barjakdygymy duýduranymam gowy bolupdyr. Ýogsam. . .
Asyl O. G. Babaýewiň ýatan bölüminiň edil gapdalyndaky jaýda böwrek keselli
aýratyn näsaglaryň mahal-mahal ganyny arassalaýan üýtgeşik bir apparat bolup, hut meniň
näsaghana baran pursadymyň yz ýany ol ýere SSKP MK-nyň Baş sekretary Ý. W.
Andropowy getirmeli ekenler.
Agaçlaryň arasynda gizlenip duran ýigitleriň kimdigi maňa soň düşnükli boldy..
1985.
Nätanyş adamlaryň arasyna düşenimde, ýoldaşlarym meni ýazyjy diýip
tanyşdyrsalar, gaharym gelýär. Meniň ol häsýetime belet köne tanyşlarym-a maňa
“edebiýat mugallymy” diýäýýärler.
Bir gezek köne aşnam bilen Ýölötenden Mara gaýtdyk. Türkmengala ýetenimizde ol
maňa: “Bir dostumyň agasy düýn-öňňun amnistiýa düşüp, türmeden geldi. Edil bäş minut
sowlagada “Gözüň aýdyň!” diýip geçeli-le. Öýem ýoluň gyrasynda” diýdi.
Sowuldyk. Iki ýoldaş bolup giren otagymyzda bäş-alty sany adam oturan eken. Men
olary, olar hem meni tanamaýardy. Kimiň kimdigini soranam bolmady. Ara düşen
dymyşlygy ozal edilip oturylan gürrüň dowam edilmek bilen bozuldy. Türmeden gelen, 50
ýaşlaryndaky çalsaç adam kitaby köp okandygyny gürrüňinden aňdyryp:
—Ýaňky “Tentek” diýlen biderek kinonyň kitaby kinosyndan on esse gowy. Kinony
alan adam kitaba oňly düşünmedik ýaly. Kino gaty biderek çykypdyr—diýdi.
—Şol “Tentegiň” kitabyny ýazan adamam seň edil gapdalyňda otyr-da. Atajan
Tagan diýýäler—diýip, ýoldaşym saklanyp bilmän tanyşlyk berdi.
Çalsaç adam ynanmazçylyk etdi. Men hakykaty boýun almaly boldum.
Birdenem şol çalsaç adam ýüzüme çiňerilip seretdi-de, gönüledi goýberiberdi.
—Al inim, ýazýan kitaplaryňy okap oňaýan bolsak gowy boljak eken. Men-ä sen
gapydan gireniňden, düýnki amnistiýa düşenleriň birimikäň öýdüpdim.
1999.
“Halk ýazyjysy” diýen ady perman bilen bermeli däl. Ýazyjynyň gowusyna,
erbedine, goý, halkyň özi baha besrsin. Ol ady asla ýatyrmaly” diýen pikir orta atylanda,
şahyr Nobatguly Rejebow oňa garşy çykdy.
—Ýok, ol ady edil häzir ýatyrsaň, karam bolýar. Bizde şol ada mynasyp ýene 8 sany
ýazyjy bar. Şolara-da “Halk ýazyjysy” beriläýse, türkmen edebiýatynda at almadyk
ýazyjylaryň hemmesi-de talantly, hakyky döredijilik adamlary bolup galýar.
*
80-nji ýyllarda ýakyn dostum Türkmenistanyň çetki raýonlarynyň birine raýkomyň
1-nji sekretary wezipesine bellendi. Ol hälimi-şindi Moskwa jaň edip salamlaşýardy,
myhmançylyga çagyrýardy. Bir gezek Türkmenistana komandirowka gaýdanymda, men
onuň ýanyna bardym. Bir käse çaý içenimizden soň, dostum meni düýn-öňňun toý eden
bir kolhoz başlygynyň öýüne özi bilen bile myhmançylyga gitmegi teklip etdi.
Ol mahallar ýolbaşçy işgärler, raýkomyň 1-nji sekretary-ha hasam beter, toý-tomga
açyk gatnaşmakdan çekinýärdiler. Olar juda ýüzünden geçip bilmeýänleriniň çakylygyna350
da toýuň öňünden ýa-da soňundan görünýärdiler. Meniň dostumam şeýle düzgündäki
adamdy.
Toý eden kolhoz başlygynyň gapysyna baryp düşdük. Bizden ozalam ol ýere iki
sany maşyn gelip duran eken. “Birinjiniň” gelmegi bilen gaýda-gaýmalaşyk köpeldi.
Owadan kündükden akydyp, myhmanlaryň ellerini ýuwdurdylar. Gelenleri
garşylaýanlaryňam, olara hyzmat edýänleriňem ählisiniň ünsi raýkomyň 1-nji
sekretaryndady. Meni bolsa tanaýanam, maňa üns berýänem ýokdy. Meniň haýsy
maşyndan düşenimem bilinmeýärdi. Şonuň üçin bolsa gerek, meniň elime-de
hemmelerden soň suw akytdylar. Men elimi süpürýänçäm, raýkomyň 1-njisini
töwerekleşip, öýe saldylar. Şeýlelikde, men birki minutdan soň jaýa tarap ýöremeli
boldum. Bosagadan ätlän ýerimde duran bir adam:
—Sen bärik giräý, ýigit!—diýip, meni barýan ugrumdan sowdy-da, dostumuň giren
gapysyndan başgasyny görkezdi.
Salgy berlen otaga girdim. Içerde dört sany adam kart oýnap oturan eken. Ýene bir
ýaşulyrak kişi ýassyga ýaplanyp çaý içýär. Meniň beren salamymam göwünli – göwünsiz
alyndy. Ýaşuly bir käse çaý uzatdy. Käsäni agzyma ýetiren badyma, ýaňy iç işikde meni
ilki garşylan adam, günäli ýaly bolup, gapydan girdi.
—Ýaşuly, bagyşlaň, siz o jaýa geçmeli.
Men uki minutyň içinde ýigitlikden ýaşula hemem “senden” “size” öwrülenimiň
manysyna soň düşündim.
Görkezilen otaga bardym welin, törde abşarylyp oturan dostum:
—Gel, şofýor!—diýip gülüberdi.
*
1990-njy ýyldy öýdýän. Partiýanyň Murgap raýkomynyň 1-nji sekretary
Baýrammuhammet Çollukow ogul öýerdi. Ýazyjy Amannazar Aşyrow ikimiz hem ol toýa
çagyryldyk. Toý Mary şäherinde. B. Çollukowyň öýüniň gapdalyndaky giň aýmançada
tutuldy. Iki hatar uzyn stol goýlandy. Amannazar ikimize-de hataryň ortaragyndan orun
ýetdi. Amannazar toýa myhmançylykdan geleni sebäpli keýplidi, gepläsi gelip durdy.
Toýy “giriş sözi” bilen Mary obkonynyň 1-nji sekretary Gurban Myradowiç Orazow
açdy-da, elindäki rýumkasyny hem goýman, hataryň arasy bilen bärik gaýtdy. Ol ýöräp
gelşine-de gabat gelen bilen bulgur çakyşdyrýardy. Tutuş Mary iliniň “ýaşulusy” bilen
käse çakyşdyrmak isleýänleriň bolsa sany kändi, käbirleri entek ol golaýyna gelmänkä,
ýerinden turup, häzir bolup durdy. Orazow ýüzi aňryk bolany sebäpli bizi görmän
deňimizden geçiberdi welin, keýpi kökje Amannazar:
—Gurban Myradowiç! Nä biz bilen çakyşdyrmak isläňizokmy?—diýip, çasly
gygyrdy.
Yzyna aýlanan G. Orazow biziň ýanymyza geldi.
—Hany, götereliň! Toý bolup dursun!
Amannazar ýöne oturyp bilmedi.
—Atajan Taganyň bulguryndakynyň suwdugyny bilýäňizmi, Gurban Myradowiç?
By ýewreý hatda Sizem aldajak bolýar.
—Bu meni aldamaz. . . Suwuňy dök. Atam!—Guý, Amannazar! Hany, içmäbilse
içmesin. . .
—Men rulda, Gurban Myradowiç. . .
351
—Rulda bolsaňam, içersiň. Tutulsaň, ýanyma baraý. Guý, Amannazar!
Töwerekdäkileriň ünsi bize tarap gönügendi. Olar G. M. Orazowy-da, onuň ýanynda
ýaranjaňlyk edip loňkuldaşyp ýörenleri-de tanaýardylar. Meni bolsa hiç kim tanamaýardy.
Şonuň üçinem “ýoldaş G. M. Orazowyň hut özüniň” şeýdip ýanynda güýmenýän
gödekden garaýagyz adamynyň kimdigini bilmek höwesiniň köpüň kalbyna ornandygy
ikuçsuzdy. ”Bäý, obkomyň birinjisi ýalbaryp durka-da, arkan-ýüzin gaýdan bolýan
dogumly kimkä?”.
G. M. Orazow guýlan konýagy içýänçäm, ýanymdan gitmedi. Gidende-de mähirli
hoşlaşdy.
Toýa gelen ýolbaşçy işgärler köpüň arasynda däl-de, gapdaldaky howluda oturýar
ekenler. Kän mahal geçmänkä toý eýesi ýanymyza geldi-de:
—Ikiňizem ýoldaş Orazow öz ýanyna çagyrýar. Ýörüň tizräk!—diýdi. Ony hem
töwerekdäkiler eşitdiler. Elbetde, ýene “Beýdip gereklener ýaly ýaňky garaýagyz kimkä,
walla?” diýen sowal hökman dörändir.
Bir aýdan soň ýazyjylaryň plenumynda Aşgabatda duşuşanymyzda, Amannazar
Aşyrow toýda men babatda döremeli sowallaryň çaklama jogaplaryny aýdyp berdi.
“Şol garaýagyzdan gödek adam kanundaky ogry bolmalydyr. Ýogsam, ýoldaş
Orazow oňa beýle içgin ýüzlenmezdi. Kanundaky ogrulardan bolsa diňe obkomyň birinjisi
däl, ondan ketderäklerem çekinýärler. . ”
*
Atamyrat Atabaýew maşynly Mara barýarka, Hanhowzuň ýanynda 40-dan sürmeli
ýerde 70-80-den sürende, iki sany ýolpolis ony saklaýar.
—Ýaşuly, näme 80-den sürüp gelýärsiň-le? Ýüzüne 40 ýazylgy ullakan belgini
görmediňmi?
—Wah, men yllakan belgini gördüm-de, belgiden kiçiräk sizi görmändirin. . .
*
Hydyr Derýaýew Türkmenistan Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň başlygynyň
orunbasary bolup işleýärkä, kabinetinde otyrkak, ol Atamyrat Atabaýew ikimiziň
ýüzümize gezek-gezegine seretdi-de:
—Siziň ikiňizem bir jülgeden bolmaly. Siz türkmen däl, pars—diýdi. —Gaty
göreňzokmy?
Atamyrat menden öňürtdi.
—Biz-ä gaty görmeris welin, beýle diýseňiz özüňiz utularsyňyz, Hydyr aga. . .
Hydyr Derýaýew Atamyrada ýylgyryp seretdi.
—Näme diýjek bolýaň?
—Ozalam türkmenler Nowaýyny özbege, Nesimini azerbeýjana, Rumyny täjige
berip gedaý galdy. Indi Atamyrat Atabaý ýaly beýik geniý şahyry, Atajan Tagan ýaly
geniden sähel pesräk prozaçyny parsa ýa kürte berseňiz, türkmen edebiýatynda hiç zadam
galmaz-da.
Atamyradyň jogabyna haýran galan Hydyr Derýaýew başyny ýaýkady.
—Ýok, siz kürtjagazlar, bize eýgertjek däl. . .
————————————————
*
352
Aşgabadyň Puşkin adyndaky rus Döwlet drama teatrynyň direktory hem çeper
ýolbaşçysy Serdar Nepesow menden “Keseki”romanym boýunça pýesa ýazyp bermegimi
haýyş etdi. Men oňa öz ýagdaýymy düşündirdim. Türkmenistanyň ähli metbugat
serişdelerinde, neşirýatlarynda eserleri çap edilmegi gadagan edilen Atajan Taganyň ýazan
pýesasynyňam sahnada goýdurylmajakdygyny aýtdym. Bolsa-da, ol roman bilen örän
gyzyklanýandygyny, ondan diýseň özboluşly spektakl döredip boljakdygyny nygtady.
Men oňa “jany barlamak” üçin “ýokary” bilen gepleşip görmegini maslahat berdim.
Serdar Nepesow Türkmenistanyň Ministrler Kabibetiniň başlygynyň orunbasary
Orazeldi Aýdogdyýewiň hem Türkmenistanyň medeniýet ministriniň orunbasary
Kakajan Aşyrowyň ýanyna baryp, öz islegini beýan edipdir. Olaryň ikisi-de, edil dilleşen
ýaly fransuz ýesiri barada Atajan Taganyň romanynyň hatda kinossenariýesiniňem
bardygyny, ýöne ol awtoryň adyny ile ýaýmagyň gadagandygyny birmeňzeşräk sözler
bilen aýdypdyrlar. “Fransuz ýesiri hakda spektakl goýulmagyna biz garşy däl, ýöne
pýesanyň awtory hökmünde A. Taganyň adyny görkezmek bolmaýar” diýipdirler.
Teatryň ýolbaşçysy şol jogaplardan soňam fransuz ýesiri hakda spektakl döretmek
meýlini taşlamady. Teatryň hudožnigi Berdiguly Amansähedow üçimiz ýagdaýdan
çykalga gözläp, kän oýlandyk. Berdiguly degişme äheňi bilen hatda şeýle bir çykalga hem
hödürledi: meniň romanym esasyndaky pýesany üç bolup ýazýarys-da, her haýsymyzyň
adymyzyň ilkinji bir bognundan hem Serberat (Serdar, Berdiguly, Atajan) diýen daşary
ýurtlaryňka meňzeýän awtor adyny ýasaýarys. Şeýdibem, “ýökarkylaryň” gözüne çöp
atýarys. Elbetde, ol “çykalga”oýun ýaly zat hem bolsa, dünýä edebiýatynda-da, sowet
edebiýatynda-da bolan wakalardy. Gadagan edilen awtorlaryň käbiri her hili ýol bilen öz
eserlerini okyja ýetirýärdiler. Özümem şeýle çözgüdiň üstünde kän oýlandym. Ahyram,
Serdar Nepesowa: “Eseri al-da, nädip ýasasaňam, pýesany özüň ýasa. Ýöne maksadyň
amala aşsa, dünýä praktikasynda edilişi ýaly, afişanyň bir ýerinde “A. Taganyň romany
boýunça” diýen ýazgy etmeli bolarsyň” diýdim. Serdar ylalaşdy. Häzir Ikar Pasewýew
bilen Gowşutgeldi Daňatarow “Kesekiniň” esasynda pýesa ýazýarmyşlar.
Maý, 2002.
*Žurnalist Ikar Pasewýew jaň etdi. Ol “Keseki” esasynda ýazylýan pýesa ikinji awtor
bolmaklykdan ýüz dönderýär. Men onuň sebäbini soradym. ”Ýokardan” şol pýesa
Saparmyrat Türkmenbaşynyň obrazyny goşmagy talap edýärmişler. Men oňa:
“19-njy asyryň ortalarynda bolup geçen wakanyň içine häzir ýaşap ýören adamyň
obrazyny nädip goşup bolar?” diýdim. Ikar esli dymansoň jogap gaýtardy: “Ol akmaklara
menem şol sowaly berdim-dä. Ol gülkünç bolar-a”.
02. 06. 2000.
“Mollanepesiň kitabyndaky “Ner gezgin” diýen goşguda: “Dogmaz togsan dört
ýylda BOGAZ bolsa är-ärden” diýen setir bar. Siziň alymlaňňyz oýlanmanam söze
düzediş beriberýäler . Ol söz “bogaz” bolmaly däl, “bugz” bolmaly. Bugz arapça “kitüw”
diýmekdir. Dogry, türkmende “gepden bogaz bolmak” hem bar. Ýöne ol başga.
Mollanepes ol manyda däl-de. “bugz”, ýagny “kitüw” manysynda alýar. . . ”
(Hudaýberdi işanyň aýdanlaryndan.)
353
Ýalan sözlemek örän aňsat. Ýöne şol aňsat ýalany ýalana çykarnak welin gaty kyn.
*
Edebiýatyň geçmişine göz aýlasaň, ýurda häkimlik edýän topar, köplenç halatda,
talantly adamlary her hili ýol bilenem bolsa, esasanam, satyn almak, orden-medal
paýlamak bilen öz tarapyna çekipdir. Eger satyn alynmakdanam netije çykmasa, talantly
adamlar ýok edilipdir ýa-da “halk duşmany” hasaplanypdyr. Emma L. Tolstoý, M. Gorkiý,
M. Şolohow ýaly beýik talantlar welin her hili ýagdaýda-da ýazyjylyk abraýyny
dökmändirler. Tolstoý Nikolaý patyşa bilen, Gorkiý Stalin bilen, Şolohow Hruşýow bilen
il bolman geçdi.
Men türkmen ýazyjylary hakda oýlanýaryn. Olaryň köpüsi bir jüp galoşa ýa-da
hökümet stolunyň başynda oturdylyp, mugt berilýän 100 gram araga-da satylyp ýörler.
*
Ýaranjaňlygy hantamaçylyk döredýärmikä ýa-da hantamaçylyk ýaranjaňlykdan
gelip çykýarmyka?
*
Şöhratparazdan şa bolmaz, ýygradan—geda.
*
Adam öz rowaçlygyna kanagatlanarly baha bermese-de, närowaçlygyna artykmajy
bilen baha berýär. Emma onuň tersine, ol kişiniň rowaçlygyna artykmajy bilen baha bersede, närowaçlygyny welin görmeýär.
*
Medisina taýdan zerurýetlik bolanda altyndan diş saldyrmak medeniýetsizlik däl-de,
altyn dişi medeniýetlilik hasap etmeklik medeniýetsizlik.
*
Şu gün Fransiýanyň Türkmenistanbaky adatdan daşary hem ygtyýarly ilçisi jenap
Alen Kuanon meni öz huzuryna çagyrdy. Ol meniň “Keseki” romanymyň rus dilindäkisini
okapdyr. Ol romana käbir bellikler etdi hem Blokwiliň fransuz dilinde çykan köp suratly
kitabyny görkezdi. Ilçi meniň romanymyň fransuz okyjysyna ýetjekdigine ynam bildirdi.
6. 08. 2001
Çakdanaşa baý adam mydam garypdyr.
*
Şu gün mugallym hem şahyr Gurbandurdy Orazow meniň ullakan portretimi özüme
sowgat etdi. Ol onuň işleýän türkmen-türk mekdebinde “Türkmen ýazyjylary” diýen
stentde, beýleki kärdeşlerimiň suratlarynyň arasynda asylgy duran eken. Meniň portretimi
bolsa “Döwürden yza galan ýazyjynyň” portreti hökmünde aýryp taşlapdyrlar.
20. 08. 2001.
MAŇZYMA BATAN PIKIRLER
Eliňe dynç berme, diliňe dynç ber.
Lew Tolstoý.
Soramaklyk bir minutlyk utanç, soramazlyk ömürlik utanç.
Ýapon nakyly.
354
Bilmedigni sorap öwrenen –alym,
Ony namys kylgan özüne zalym.
Nowaýy.
Akyldar kim? Hemme kişiden öwrenýän adam. Beýik kim? Öz ýagdaýy bilen
oňşup, şoňa şükür edýän adam. Güýçli kim? Özüne erk edip bilýän adam.
Ýewreýleriň “Talmudyndan”.
Öz kemçiligiňi diňe kişi gözi bilen seredeniňde görüp bilersiň.
Hytaý nakyly.
Sungat işgäriniň elinden zat gelmeýän bolsa, bu—tragediýa. Ýöne şeýle ýagdaýdada ol başgalara päsgel berýän bolsa, bu—hyýanat.
Maýýa Plisesskaýa.
Barlygyň (Hudaýyň) bendesi bolmakdan ýüz öwren ýoklugyň (Hudaýzyzlygyň)
bendisi bolar.
Osman Ödäýew.
— — — — — — — — —Soňky mahallarda dillerini aýnadyp doga okaýan ýaş mollalaryň sany köpelipdir.
Olaryň arasynda hiç ýerde işlemeýäni-de kän. Bu ýagdaý dine ýüregiň bilen uýmak däl-de,
bähbit aramak bolaýmasa. Şeýle mollalar, din döwlet derejesinde gadagan edilip, dinden
bähbit ýok mahaly ýitip gidýärler, din döwlet tarapyndan götergilense-de, ýene derrew
peýda bolýarlar. Dine, Hudaýa ýürekden uýýan adamlaryň din üçin zabun yzarlanylýan
mahallarda-da bäş wagt namazy sypdyrman okandyklaryna özüm şaýat boldum.
*
Obadaky garyndaşlarymyň biri oraza aýynda ýaşululary ýygnap, “agyz açar”
agşamlyk naharyny berdi. Agzymy beklemeýän bolsamam, ol ýere men hem çagyryldym.
Şonda men agyzlaryny bekleýän adamlaryň oraza tutmak bilen özlerine diňe kast
edýändiklerine göz ýetirdim. Saçagyň üstünde hurma, gawun-garpyz, dürli—dümen salat,
etli hem gökli somsa, mineral hem süýji suwlaryň telim görnüşi, pişme, üzüm, düýe çal
bardy. Agyzlaryny “açan” adamlar şol zatlary iýip- içip azaldyberenlerinden soň hem
çakdanaşa ýagly çekdirme, gowrulan et, palaw hatda unaş hem çekildi. Men adamlaryň
nebsewürlik bilen nahar iýişlerine haýran galdym. Uzynly gün aç bolup boşap galan
aşgazany birden beýle derejede doldurmak adamynyň ömrüni gysgaltmagyna, dürli kesele
sataşmagyna sebäp bolýar.
Bu zatlar biziň din ýolbaşçylarymyzyň diniň, halkyň aladasyny etmeýändiklerinden,
oraza aýynda iýip-içmegiň düzgünini ile öwretmeýndklerinden gelip çykýar. Adamynyň
saglygyny goramak, aşgazana, bagra, içegelere birneme dynç bermek, adamyň ruhy
derejesini götermek üçin din “agyz beklemegi” oýlap tapypdyr. Bizde bolsa ol beýik däbi
tersine ulanýarlar.
*
355
Gaz geleni sebäpli ýaz çykmaýar, ýaz çykany sebäpli gaz gelýär.
*
Gizlin saklanmaly syr eşitdirilmegi zerur habardan öňürti ile ýaýraýar.
*
Sen öz agramyň, abraýyň nä derejededigini başyňa kyn iş düşende ýa-da karz pul
gözläniňde bilersiň.
*
Seniň döredip bilmeJek gowy zadyňy duşmanyň döredenem bolsa begenmegi
başarmak artykmaçlygyň, medEniýetliligiň hem mertligiň alamatydyr.
*
Ynsapsyzlyk merkezine bazar diýilýär, bazar ykdysadyýetine-de ynsapsyzlyk
diýilýär.
*
Ýazyjy hem alym Kakajan Durdyýew “depme” ker. Men hem onuň öňüni dolan. Bir
gezek K. Durdyýew ikimiz uniwersitetiň deňinden geçip barýarkak, köçäniň beýleki
tarapynda duran Atamyrat Atabaýew bizi görüpdir-de: “Kakajan! Atajan!” diýip, bäş-alty
gezek gygyrsa-da, biz eşitmändiris. Şonda A. Atabaýew “It üýrer, kerwen geçer” diýen
köne nakyly “It üýrer, KERLER geçer” diýip üýtgedipdir. Ony hem gabat gelen ýerinde
gaýtalap ýördi welin, men oňa: “Sen zor. Kimiň it, kimiň kerwendigini bilýär ekeniň”
diýen jogap tapdym.
*
Mahal-mahal özüme ýer tapmaýaryn. “Akmaňlaý” ady bilen başlan hekaýam hem
ýöremedi. Elim işe barmansoň, “Kak my pişim” diýen kitaby okap çykdym. Mendäki ýaly
sussupeslik, göwnüçökgünlik uly ýazyjylarda-da bolýar eken. Oňa geň galyp, ertesi Ýan
Parandowskiniň “Alhiimiýa slowa” diýen kitabyny okadym. Onuň bellemegine görä,
Gýugo, Balzak ýaly beýikleriňem tutuş bir hepde stol başynda oturyp, ýekeje sahypa
ýazmadyk mahallary-da bolupdyr.
*
1988-90-njy ýyllardan başlap, Türkmenistanda edebiýatyň hem sungatyň ösüşi
emeli ýol bilen togtadyldy. Hakyky edebiýatyň derejesine ýetjek bolup, ýaňy “gözi
açylyp” ugran ýazyjy-şahyrlaryň, her niçigem bolsa doly bahalyrak eserleri okyja ýetmän
başlady. Edebiýat hen sungat boş tarypnama öwrüldi. Elbetde, özüne, öz senedine sarpa
goýýan ýazyjylar ol ýol bilen gitmediler. Netijede, olaryň eserleri çap edilmän, şeýle
awtorlar diňe “özleri üçin” ýazmaly boldular. Edebi tankyt ýatyryldy.
Ýokarky sebäplere görä, üns beräýmeli bir ýagdaý ýüze çykdy. Eger-de edebiýatyň
ösüşi togtadylmadyk bolsa, täze, has talantly ýaş ýazyjylaryň döremegi bilen 70-80-nji
ýyllarda ösen poeziýanyň öňüni çeken A. Atabaýew, N. Rejebow, A. Annaberdiýew, I.
Akmyradow ýaly ýazyjylar togsanynjy ýyllaryň aýaklarynda “modadan düşüp” galardylar.
Bu tebigy ýagdaý. Halypadan ozdurýan nesil dörese, halypalar ikinji orna geçmeli. Şoňada öňe gidişlik, ösüş diýilýär. Emma türkmen edebiýatynyň ösüşiniň togtadylmagy bilen
täze awtorlaryň peýda bolmazlygy öňki talantly ýazyjylaryň eserleriniň ömrüniň
uzamagyna getirdi.
*
Adam özüni beýik saýmak bilen peselýär.
356
*
Bütin dünýädäki döwletler ilat, ylymly-bilimli, edepli, medeniýetli bolsun diýip köp
sanly gazýet-žurnaly, çeper edebiýaty, hudožnikleriň eserlerini, ylmy kitaplary halka
ýaýradýar. Onuň üçin abyrsyz harajat çykarylýar. Döwletiň ol uly çykdaja nebsi
agyrmaýar. Bu düşnükli.
Häzir Türkmenistanda döredilýän “çeper eserler”, ylmy hasaplanýan kitaplar,
gazýet-žurnal, radio-telewideniýede gidýän materiallar, aýdym-saz, spektakllar adamlara
diňe bisowat bolmagy, ýaranjaňlygy, öwünjeňligi, ýalançylygy öwredýär. Şonuň üçinen
döwlet abyrsyz çykdajy çekýär. Bu welin düşnüksiz.
*
“Türkmenistan” neşirýatynyň direktory
Agageldi Allanazarowa.
Siziň haýyşyňyz bilen Atajan Taganyň fransuz goşununyň kapraly Gulibef de
Blokwiliň “Türkmenlerdäki 14 aýlyk ýesirlik” atly gündeligi esasynda döreden “Keseki”
romanynyň golýazmasyna seredildi.
Romanda taryh bilen çapraz düşen pursatlar ýa-da garaşsyz Türkmenistanyň şu
günki içeri hem daşary syýasatyna gabat gelmeýän motiwler ýok. Prezidentimiziň
agzybirlik, raýdaşlyk ideýalaryny taryh äheňleri bilen teswirleýän bu eser okyjy
köpçüliginiň göwnünden turar hem döwürdeşlerimiziň Watany söýmek maksadynyň
berkemegine oňaýly täsir ýetirer diýen umyt edýäris.
Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyň Taryh institutynyň
direktory, professor N. Atamämmedow.
15. 09. 1995.
Ýokarky resmi hatyň “Türkmenistan” neşirýatyna gowşanyna bäş ýyl boldy. Emma
neşirýat awtora ýagşydan-ýamandan jogap hem berenok.
Mart. 2000.
Nadan adamlaryň nuktaý nazaryndan seretseň, olaryň öz ýurdunyň ýolbaşçysy
dünýädäki iň akylly şahsdyr. Çünki beýle şahsy hem diňe nadanlyk döredýär.
*
Ýurdumyzyň “täze” syýasaty adamlary edebiýatdan, sungatdan daşlaşdyrmak
maksadyna ýetiberen ýaly. Indi olar kitap okamak, teatra barmak endigini unudypdyr.
Iň soňky mysal: Şu gün “Nusaý” myhmanhanasynyň zalynda zamanamyzyň beýik
hudožnigi Yzzat Gylyjowyň täze döreden eserleriniň sergisi açyldy. Emma ony görmäge
baranlaryň sany (daşary ýurt ilçihanalarynyň wekillerini hasap etmeseň) 15-20 adamdan
kän däl.
23. 02. 2002.
Dünýäden öten adamyň üçüniň, ýedisiniň (hristianlarda—dokuzy), kyrkynyň
aýratyn günler edilip bellenmeginiň sebäbini bilmän ýördüm. Şu gün rus gazýetleriniň
birinde ol barada ýazan alymyň pikirini okadym. Alym şeýle çaklaýar: 3 günde merhumyň
357
ýüzüniň terzi bozulýar, 7 günden soň bedeni dargamak bilen bolýar, 40 gün geçensoň,
adamyň ýüregi çüýreýär. Süňküni hasap etmeseň, adam organizminde iň çydamlysy ýürek
eken.
25. 03. 2002.
“Erkeksiz dünýä” ady bilen başlan, yly göwrümli bolar öýdüp çaklaýan eserimiň 9
redaktory Wladimir Pu giň köçäniň beýleki tarapyndan barýan Atamyrat Atabaýewi
görüpdir-de:
346
—Atamyrat!—diýip gygyrypdyr. Atamyrat eşitmänsoň ol: —Şahyr!—diýip has
gatyrak gygyrypdyr. Onda-da jogap bolmansoň, çalarak “Geniý!” diýipdir welin, Atamyrat
derrew bärsine bakyp, köçeden geçipdir.
Pu oňa ýüzlenipdir.
—Adyňy tutup gygyrsam eşitmediň, “şahyr” diýip gygyrsam eşimediň. ”Geniý”
diýip, çalaja seslensemem, şol bada eşitdiň. Bu nä beýle?
Atamyrat ýylgyrman-ýyrşarman:
—Aç-açanlyk döwründe her kimiň öz mynasyp adyny tutmaly-da—diýip jogap
gaýtarypdyr.
*
Ýazyjy Berdi Soltnnyýazow gije sagat 12-lerde edebiýatçy Nurmyrat
Esenmyradowyň öýüne jaň edipdir.
—Numat, ertir säher bilen Moskwa uçmaly welin, irden meni aeropta eltip
gaýtsana!
—Öýüňde ýetişen ogluň barka, maşyny barka, beýle ýumuş bilen ýatan adamy
oýaryp ýörmäň näme, Berdi? —diýip, Nurmyrat aga gaharlanjak bolupdyr. —Nä öz ogluň
ugradyp bilenokmy? Ýa sen onuň ukusyny bozmak isläňokmy? Ýa maşyny ýokmy?
—Sen, Numat, gaharlanma—diýip, Berdi aga ýuwaşja gepläpdir. —Öýümde ýetişen
oglumam bar, maşynam bar, ukusuna-da dözýän. Ol meni uly höwes bilenem ugratjak. . .
—Onda näme?
—Wah, Numat jan, özüň bilýäň-ä, meniň oglumyň ugradýan adamlarynyň
ýekejesem yzyna dolanyp gelenok ahyryn. Menem yrymçy bolamsoň. . .
Mana düşünen Nurmyrat aga razylyk bermeli bolupdyr. Asyl Berdi
Soltannyýazowyň ogly şäheriň merhumlary öwlüýä ugradýan edarasynyň orkestrinde
sazanda bolup işleýär eken.
*
Taryhda belli ýüz sany şahsyň sanawyny özünde jemleýän bir üýtgeşik kitap
çykypdyr. Kitap Muhammet pygamberiň ady bilen başlanýarmyşyn. Men entek ol kitaby
elime alyp göremok. Kitaby okan adamlaryň aýtmaklaryna görä, şol 100 sany geniniň
sanawyna Lew Tolstoý, Fýodor Dostoýewskiý, Magtymguly ýaly şahslar hem girmändir.
Emma degişmegi gowy görýän Hudaýberdi Diwangulyýew gije Atamyrat Atabaýewe jaň
edip: “Ýaňy bir oturlyşykda ol kitabyň gürrüňini etdiler. Bahasy hem 150000 manatmyş.
Okan adamyň aýtmagyna görä, oňa türkmenlerden diňe seni goşupdyrlar. Gutlaýaryn!”
diýýär. Atamyrat alada baryny edip, ol gymmat kitaby tapýar. Emma öýüne baryp seretse,
kitapda öz ady ýok eken. Ýagdaýa geň galan Atamyrat H. Diwangulyýewe jaň etse, ol:
“Soň bildim welin, ol kitabyň 1-nji tomuna ölen genileriň atlary giripdir. Diri gezip ýören
geniler 2-nji tomdamyş” diýýär.
*
Atamyrat Atabäew aýaly Bibi Orazdurdyýewa bilen bir zat almak üçin “Jygyldyga”
aýlanyp ýörkäler:
—Täleýiňize garap bereýin!—diýip, olaryň ýoluny kesen bir sygan aýal ýöremäge
maý bermändir.
Bibi ol aýaldan başyny gutarjak bolup:
347
—Biziň pal atdyrmaga-da pulumyz ýok—diýýär. —Sen, gowusy, “täze baýlaryň”
täleýine gara!
—Siziň ikiňizem gowy adam ekeniňiz. Men sizden pulam almaýyn. Palyňyza
garasam bolýa—diýip, her hili bolsa-da, emlenmän gidilmejekdigine belet sygan aýal,
elinden ýapyşyp, Bibini sypdyrmandyr. Ol Atamyrat bilen Bibini 50 ýaş töwereklerindedir
diýip çaklap, pal atmaga başlapdyr.
Takmyn ýaşlary aýdylyp, hemme hojalyklarda-da birmeňzeşräk gabat gelýän
problemalardanam birki sanysy öz hojalygyna-da ýanalansoň:
—Waý, muň aýdýanlarynyň hemmesi ugrunda bar-da!—diýip, Bibi gapjygyna
ýapyşýar.
—Men diňe hakykaty aýdýan palçydyryn!—diýip, sygan aýal öwünýär. —Elli
ýaşaýançaňyz siziň maşgalaňyzda pul neselesi-de kynrak bolandyr. .
—Elli ýaşdan soň nähili bolar?—diýip, Atamyradam gyzyklanyp sowal berýär.
—Elli ýaşdan geçeňizsoň, siz özüňiziň pulsuzlygyňyz bilen kem-kem öwrenişip
gidýäňiz—diýip, palçy aýal Atamyradyň ýüzüne seredýär.
*
Başga bir gezegem Bibi Orazdurdyýewa bazara gidende, ullakan bir oklaw alypdyr.
Öten agşamky toýdan giç gelip, uklap ýatan Atamyrat sagat 11-lerde gapynyň jaňynyň
sesine oýanýar. Ol gapyny açanda, daş işikde eli oklawly duran Bibä gözi düşensoň:
—Öýde bir çüýşe arak almaga pul ýokka, sen mebel almalymy!—diýip hüňürdeýärde, ýene ýorgana girýär.
*
Ýaşuly täjik ýazyjysy Boki Rahymzada üýşüp oturan köpçülikde kimdir biri derman
atsa, derman ganjoşmadanmy, içgeçmedenmi —parhy ýok: “Bizge-de şondan birini
beriň!”—diýip, elini uzadaýýardy.
*
Ahmet Gurbannepesow, Atamyrat Atabaýew üçimiz bir ýere myhmançylyga
gitmelidik. Men sagat göni 19-da öz öýümiň gapdalyna köçä çykyp durmalydym.
Belleşilen wagta laýyk üç minut galanda meniň öýümiň gapdalynda maşynyny
saklan Atamyrat:
—Biziň gelenimizi aýnasyndan görübem durandyr welin, ýene ikiýarym minut
geçmese, Atajan Tagan öýünden çykmaz—diýýär.
—O nä beýle?—diýip, Ahmet gyzyklanýar. —Ol ulumsy adamam-a däl ýaly.
—Ulumsy däl. Ýöne 30 ýyl Moskwada işläp ol onuň akylly dostlaryndan öwrenen
samsyklygy. 19 nol-nol diýip gepleşdikmi, göni 19-nol-nolda-da maşynyň gapysyny açar.
Ynanmasaň, sagat tutaý.
Men maşynyň gapysyny açanymda:
—Nätdi?—diýip, Atamyrat Ahmede ýüzlendi.
Ahmet sagadyna seretdi:
—Ýok, edil seň aýdyşyň ýaly-ha däl. Sagadyň 7 bolmagyna ýene 12 sekund bar.
—Onda seň sagadyň 12 sekund yza galýar—diýip, Atamyrat çykalga tapdy.
*
348
Bir gezek “ Moskwa” myhmanhanasyndan çykyp gelýärkäm, täjik şahyry Mürze
Dursunzadä gabat geldim. Salam-helik alşygyndan soň meniň “Domullo, saglygyňyz
nähili?” diýen sowalymy eşiden näsag şahyr uludan dem aldy.
—Men saňa nähili jogap gaýtarsamkam, Otaçon inim? Işlemeýän agzam agyranok.
Işleýän agzalarymyň welin hemmesi agyrýar.
*
Täze ýylda çykan türkmen gazýetleriniň hemmesi latyn elipbiýinde çap boldy
Üýşüp durkak, täze elipbiýiň birbada kynçylyk döretjekdiginden zeýrendik.
—Dogrudanam, aňsat däl—diýip, Atamyrat Atabaýew hem aýdylanlara goşuldy. —
Şu gün bir goşgym gazýetde çykypdyr welin, şony özümem okap bilmedim.
—Şol goşgyny okap bilmedik bolsaň, sen gaty bagtly ekeniň—diýip, kimdir biri
duranlary gülüşdirdi.
*
Türkmenistanyň halk ýazyjysy Gowşut Şamyýew Mary welaýatyna, öz obasyna
gezmäge barypdyr. Ol jaýynyň kölegesinde çaý içip otyrka, iki sany ýaş gelin peýda
bolýar. Olar gaz peji üçin bir şaý gözläp ýören ekenler. Gelinler gitjek bolup durkalar,
Gowşut olara:
—Siz meni tanadyňyzmy?—diýýär. Gelinler tanamandyklaryny aýdanlarynda,
özüne “ýazyjy, şahyr” diýilmegini halaýan Gowşut ýene sowal berýär. —Siz ýazyjy,
şahyrlary tanaýaňyzmy?
Gelinleriň biri gapdalyndakydan öňürdip:
—Ýaşy kesilsin-le şo ýaranjaň ýazyjylaň!—diýýär. —Biz-ä olary telewizorda
göremizde-de itden beter ýigrenýäs.
(G. Şamyýewiň öz rugsady bilen ýazgylara goşuldy.)
*
Mirasgär Ümür Eseniň öz muzeýinde goýmak üçin gadymdan galan köne-küşül
ataşgirmi, aňňalmy, Hywa pyýalasymy, hyrly tüpeňmi görse (hatda ol Daşoguzdan köne
juwaz hem getirdi), derrew hyrydar bolýandygyna belet bagşy Ödenýaz Nobatow bir gerek
Ümür öýüne myhmançylyga baranda, 90 ýaşly ejesine tarap elini salgapdyr-da,
agtyklaryna ýüzlenipdir:
—Şu adam gidýänçä, gaty ägä boluň! Birden garry enesiz galaýmaň!
*
Hirurg dostum, professor Oraz Geldiýewiç Babaýew il içinde “Kremlýowka” diýlip
atlandyrylýan, Moskwanyň Merkezi kliniki hassahanasyna saglygyny barlatmak üçin
ýerleşdi. Oňa esasy korpusdan daşrakda, gür tokaý bilen ýanaşyk duran bölümden aýratyn
palata berdiler. Men ýygy-ýygydan onuň yzyndan barýardym. Bir gezek onyň ýerleşen
bölümine ýetip barýarkam, töwerekde hiç kim ýok ýalydy hem welin, agaçlaryň
aňyrsyndan tötänden peýda bolan iki sany daýaw ýigit meniň ýolumy kesdi. Olar nirä
barýanymy, näme üçin barýanymy soransoňlar: “Hany, öňürti biz bilen gideliň, barmaly
ýeriňize soň bararsyňyz” diýdiler. Men ýaman pikir etmesemem, olaryň yzyna düşmeli
boldum. Jaýa girilip, meniň dokumentim barlanandan soň, bir ýere jaň edip Babaýew
diýilýän näsagyň bardygyny-ýokdugyny bilip, Babaýewiň özi bilenem telefonda
349
gepleşdiler, onyň şu gün kime, nähili familiýaly adama garaşýandygyny anykladylar. Diňe
şondan soň maňa ýolumy dowam etmäge rugsat berildi. Meniň entek öýden gaýtmankam,
Oraz Geldiýewiçe jaň edip, barjakdygymy duýduranymam gowy bolupdyr. Ýogsam. . .
Asyl O. G. Babaýewiň ýatan bölüminiň edil gapdalyndaky jaýda böwrek keselli
aýratyn näsaglaryň mahal-mahal ganyny arassalaýan üýtgeşik bir apparat bolup, hut meniň
näsaghana baran pursadymyň yz ýany ol ýere SSKP MK-nyň Baş sekretary Ý. W.
Andropowy getirmeli ekenler.
Agaçlaryň arasynda gizlenip duran ýigitleriň kimdigi maňa soň düşnükli boldy..
1985.
Nätanyş adamlaryň arasyna düşenimde, ýoldaşlarym meni ýazyjy diýip
tanyşdyrsalar, gaharym gelýär. Meniň ol häsýetime belet köne tanyşlarym-a maňa
“edebiýat mugallymy” diýäýýärler.
Bir gezek köne aşnam bilen Ýölötenden Mara gaýtdyk. Türkmengala ýetenimizde ol
maňa: “Bir dostumyň agasy düýn-öňňun amnistiýa düşüp, türmeden geldi. Edil bäş minut
sowlagada “Gözüň aýdyň!” diýip geçeli-le. Öýem ýoluň gyrasynda” diýdi.
Sowuldyk. Iki ýoldaş bolup giren otagymyzda bäş-alty sany adam oturan eken. Men
olary, olar hem meni tanamaýardy. Kimiň kimdigini soranam bolmady. Ara düşen
dymyşlygy ozal edilip oturylan gürrüň dowam edilmek bilen bozuldy. Türmeden gelen, 50
ýaşlaryndaky çalsaç adam kitaby köp okandygyny gürrüňinden aňdyryp:
—Ýaňky “Tentek” diýlen biderek kinonyň kitaby kinosyndan on esse gowy. Kinony
alan adam kitaba oňly düşünmedik ýaly. Kino gaty biderek çykypdyr—diýdi.
—Şol “Tentegiň” kitabyny ýazan adamam seň edil gapdalyňda otyr-da. Atajan
Tagan diýýäler—diýip, ýoldaşym saklanyp bilmän tanyşlyk berdi.
Çalsaç adam ynanmazçylyk etdi. Men hakykaty boýun almaly boldum.
Birdenem şol çalsaç adam ýüzüme çiňerilip seretdi-de, gönüledi goýberiberdi.
—Al inim, ýazýan kitaplaryňy okap oňaýan bolsak gowy boljak eken. Men-ä sen
gapydan gireniňden, düýnki amnistiýa düşenleriň birimikäň öýdüpdim.
1999.
“Halk ýazyjysy” diýen ady perman bilen bermeli däl. Ýazyjynyň gowusyna,
erbedine, goý, halkyň özi baha besrsin. Ol ady asla ýatyrmaly” diýen pikir orta atylanda,
şahyr Nobatguly Rejebow oňa garşy çykdy.
—Ýok, ol ady edil häzir ýatyrsaň, karam bolýar. Bizde şol ada mynasyp ýene 8 sany
ýazyjy bar. Şolara-da “Halk ýazyjysy” beriläýse, türkmen edebiýatynda at almadyk
ýazyjylaryň hemmesi-de talantly, hakyky döredijilik adamlary bolup galýar.
*
80-nji ýyllarda ýakyn dostum Türkmenistanyň çetki raýonlarynyň birine raýkomyň
1-nji sekretary wezipesine bellendi. Ol hälimi-şindi Moskwa jaň edip salamlaşýardy,
myhmançylyga çagyrýardy. Bir gezek Türkmenistana komandirowka gaýdanymda, men
onuň ýanyna bardym. Bir käse çaý içenimizden soň, dostum meni düýn-öňňun toý eden
bir kolhoz başlygynyň öýüne özi bilen bile myhmançylyga gitmegi teklip etdi.
Ol mahallar ýolbaşçy işgärler, raýkomyň 1-nji sekretary-ha hasam beter, toý-tomga
açyk gatnaşmakdan çekinýärdiler. Olar juda ýüzünden geçip bilmeýänleriniň çakylygyna350
da toýuň öňünden ýa-da soňundan görünýärdiler. Meniň dostumam şeýle düzgündäki
adamdy.
Toý eden kolhoz başlygynyň gapysyna baryp düşdük. Bizden ozalam ol ýere iki
sany maşyn gelip duran eken. “Birinjiniň” gelmegi bilen gaýda-gaýmalaşyk köpeldi.
Owadan kündükden akydyp, myhmanlaryň ellerini ýuwdurdylar. Gelenleri
garşylaýanlaryňam, olara hyzmat edýänleriňem ählisiniň ünsi raýkomyň 1-nji
sekretaryndady. Meni bolsa tanaýanam, maňa üns berýänem ýokdy. Meniň haýsy
maşyndan düşenimem bilinmeýärdi. Şonuň üçin bolsa gerek, meniň elime-de
hemmelerden soň suw akytdylar. Men elimi süpürýänçäm, raýkomyň 1-njisini
töwerekleşip, öýe saldylar. Şeýlelikde, men birki minutdan soň jaýa tarap ýöremeli
boldum. Bosagadan ätlän ýerimde duran bir adam:
—Sen bärik giräý, ýigit!—diýip, meni barýan ugrumdan sowdy-da, dostumuň giren
gapysyndan başgasyny görkezdi.
Salgy berlen otaga girdim. Içerde dört sany adam kart oýnap oturan eken. Ýene bir
ýaşulyrak kişi ýassyga ýaplanyp çaý içýär. Meniň beren salamymam göwünli – göwünsiz
alyndy. Ýaşuly bir käse çaý uzatdy. Käsäni agzyma ýetiren badyma, ýaňy iç işikde meni
ilki garşylan adam, günäli ýaly bolup, gapydan girdi.
—Ýaşuly, bagyşlaň, siz o jaýa geçmeli.
Men uki minutyň içinde ýigitlikden ýaşula hemem “senden” “size” öwrülenimiň
manysyna soň düşündim.
Görkezilen otaga bardym welin, törde abşarylyp oturan dostum:
—Gel, şofýor!—diýip gülüberdi.
*
1990-njy ýyldy öýdýän. Partiýanyň Murgap raýkomynyň 1-nji sekretary
Baýrammuhammet Çollukow ogul öýerdi. Ýazyjy Amannazar Aşyrow ikimiz hem ol toýa
çagyryldyk. Toý Mary şäherinde. B. Çollukowyň öýüniň gapdalyndaky giň aýmançada
tutuldy. Iki hatar uzyn stol goýlandy. Amannazar ikimize-de hataryň ortaragyndan orun
ýetdi. Amannazar toýa myhmançylykdan geleni sebäpli keýplidi, gepläsi gelip durdy.
Toýy “giriş sözi” bilen Mary obkonynyň 1-nji sekretary Gurban Myradowiç Orazow
açdy-da, elindäki rýumkasyny hem goýman, hataryň arasy bilen bärik gaýtdy. Ol ýöräp
gelşine-de gabat gelen bilen bulgur çakyşdyrýardy. Tutuş Mary iliniň “ýaşulusy” bilen
käse çakyşdyrmak isleýänleriň bolsa sany kändi, käbirleri entek ol golaýyna gelmänkä,
ýerinden turup, häzir bolup durdy. Orazow ýüzi aňryk bolany sebäpli bizi görmän
deňimizden geçiberdi welin, keýpi kökje Amannazar:
—Gurban Myradowiç! Nä biz bilen çakyşdyrmak isläňizokmy?—diýip, çasly
gygyrdy.
Yzyna aýlanan G. Orazow biziň ýanymyza geldi.
—Hany, götereliň! Toý bolup dursun!
Amannazar ýöne oturyp bilmedi.
—Atajan Taganyň bulguryndakynyň suwdugyny bilýäňizmi, Gurban Myradowiç?
By ýewreý hatda Sizem aldajak bolýar.
—Bu meni aldamaz. . . Suwuňy dök. Atam!—Guý, Amannazar! Hany, içmäbilse
içmesin. . .
—Men rulda, Gurban Myradowiç. . .
351
—Rulda bolsaňam, içersiň. Tutulsaň, ýanyma baraý. Guý, Amannazar!
Töwerekdäkileriň ünsi bize tarap gönügendi. Olar G. M. Orazowy-da, onuň ýanynda
ýaranjaňlyk edip loňkuldaşyp ýörenleri-de tanaýardylar. Meni bolsa hiç kim tanamaýardy.
Şonuň üçinem “ýoldaş G. M. Orazowyň hut özüniň” şeýdip ýanynda güýmenýän
gödekden garaýagyz adamynyň kimdigini bilmek höwesiniň köpüň kalbyna ornandygy
ikuçsuzdy. ”Bäý, obkomyň birinjisi ýalbaryp durka-da, arkan-ýüzin gaýdan bolýan
dogumly kimkä?”.
G. M. Orazow guýlan konýagy içýänçäm, ýanymdan gitmedi. Gidende-de mähirli
hoşlaşdy.
Toýa gelen ýolbaşçy işgärler köpüň arasynda däl-de, gapdaldaky howluda oturýar
ekenler. Kän mahal geçmänkä toý eýesi ýanymyza geldi-de:
—Ikiňizem ýoldaş Orazow öz ýanyna çagyrýar. Ýörüň tizräk!—diýdi. Ony hem
töwerekdäkiler eşitdiler. Elbetde, ýene “Beýdip gereklener ýaly ýaňky garaýagyz kimkä,
walla?” diýen sowal hökman dörändir.
Bir aýdan soň ýazyjylaryň plenumynda Aşgabatda duşuşanymyzda, Amannazar
Aşyrow toýda men babatda döremeli sowallaryň çaklama jogaplaryny aýdyp berdi.
“Şol garaýagyzdan gödek adam kanundaky ogry bolmalydyr. Ýogsam, ýoldaş
Orazow oňa beýle içgin ýüzlenmezdi. Kanundaky ogrulardan bolsa diňe obkomyň birinjisi
däl, ondan ketderäklerem çekinýärler. . ”
*
Atamyrat Atabaýew maşynly Mara barýarka, Hanhowzuň ýanynda 40-dan sürmeli
ýerde 70-80-den sürende, iki sany ýolpolis ony saklaýar.
—Ýaşuly, näme 80-den sürüp gelýärsiň-le? Ýüzüne 40 ýazylgy ullakan belgini
görmediňmi?
—Wah, men yllakan belgini gördüm-de, belgiden kiçiräk sizi görmändirin. . .
*
Hydyr Derýaýew Türkmenistan Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň başlygynyň
orunbasary bolup işleýärkä, kabinetinde otyrkak, ol Atamyrat Atabaýew ikimiziň
ýüzümize gezek-gezegine seretdi-de:
—Siziň ikiňizem bir jülgeden bolmaly. Siz türkmen däl, pars—diýdi. —Gaty
göreňzokmy?
Atamyrat menden öňürtdi.
—Biz-ä gaty görmeris welin, beýle diýseňiz özüňiz utularsyňyz, Hydyr aga. . .
Hydyr Derýaýew Atamyrada ýylgyryp seretdi.
—Näme diýjek bolýaň?
—Ozalam türkmenler Nowaýyny özbege, Nesimini azerbeýjana, Rumyny täjige
berip gedaý galdy. Indi Atamyrat Atabaý ýaly beýik geniý şahyry, Atajan Tagan ýaly
geniden sähel pesräk prozaçyny parsa ýa kürte berseňiz, türkmen edebiýatynda hiç zadam
galmaz-da.
Atamyradyň jogabyna haýran galan Hydyr Derýaýew başyny ýaýkady.
—Ýok, siz kürtjagazlar, bize eýgertjek däl. . .
————————————————
*
352
Aşgabadyň Puşkin adyndaky rus Döwlet drama teatrynyň direktory hem çeper
ýolbaşçysy Serdar Nepesow menden “Keseki”romanym boýunça pýesa ýazyp bermegimi
haýyş etdi. Men oňa öz ýagdaýymy düşündirdim. Türkmenistanyň ähli metbugat
serişdelerinde, neşirýatlarynda eserleri çap edilmegi gadagan edilen Atajan Taganyň ýazan
pýesasynyňam sahnada goýdurylmajakdygyny aýtdym. Bolsa-da, ol roman bilen örän
gyzyklanýandygyny, ondan diýseň özboluşly spektakl döredip boljakdygyny nygtady.
Men oňa “jany barlamak” üçin “ýokary” bilen gepleşip görmegini maslahat berdim.
Serdar Nepesow Türkmenistanyň Ministrler Kabibetiniň başlygynyň orunbasary
Orazeldi Aýdogdyýewiň hem Türkmenistanyň medeniýet ministriniň orunbasary
Kakajan Aşyrowyň ýanyna baryp, öz islegini beýan edipdir. Olaryň ikisi-de, edil dilleşen
ýaly fransuz ýesiri barada Atajan Taganyň romanynyň hatda kinossenariýesiniňem
bardygyny, ýöne ol awtoryň adyny ile ýaýmagyň gadagandygyny birmeňzeşräk sözler
bilen aýdypdyrlar. “Fransuz ýesiri hakda spektakl goýulmagyna biz garşy däl, ýöne
pýesanyň awtory hökmünde A. Taganyň adyny görkezmek bolmaýar” diýipdirler.
Teatryň ýolbaşçysy şol jogaplardan soňam fransuz ýesiri hakda spektakl döretmek
meýlini taşlamady. Teatryň hudožnigi Berdiguly Amansähedow üçimiz ýagdaýdan
çykalga gözläp, kän oýlandyk. Berdiguly degişme äheňi bilen hatda şeýle bir çykalga hem
hödürledi: meniň romanym esasyndaky pýesany üç bolup ýazýarys-da, her haýsymyzyň
adymyzyň ilkinji bir bognundan hem Serberat (Serdar, Berdiguly, Atajan) diýen daşary
ýurtlaryňka meňzeýän awtor adyny ýasaýarys. Şeýdibem, “ýökarkylaryň” gözüne çöp
atýarys. Elbetde, ol “çykalga”oýun ýaly zat hem bolsa, dünýä edebiýatynda-da, sowet
edebiýatynda-da bolan wakalardy. Gadagan edilen awtorlaryň käbiri her hili ýol bilen öz
eserlerini okyja ýetirýärdiler. Özümem şeýle çözgüdiň üstünde kän oýlandym. Ahyram,
Serdar Nepesowa: “Eseri al-da, nädip ýasasaňam, pýesany özüň ýasa. Ýöne maksadyň
amala aşsa, dünýä praktikasynda edilişi ýaly, afişanyň bir ýerinde “A. Taganyň romany
boýunça” diýen ýazgy etmeli bolarsyň” diýdim. Serdar ylalaşdy. Häzir Ikar Pasewýew
bilen Gowşutgeldi Daňatarow “Kesekiniň” esasynda pýesa ýazýarmyşlar.
Maý, 2002.
*Žurnalist Ikar Pasewýew jaň etdi. Ol “Keseki” esasynda ýazylýan pýesa ikinji awtor
bolmaklykdan ýüz dönderýär. Men onuň sebäbini soradym. ”Ýokardan” şol pýesa
Saparmyrat Türkmenbaşynyň obrazyny goşmagy talap edýärmişler. Men oňa:
“19-njy asyryň ortalarynda bolup geçen wakanyň içine häzir ýaşap ýören adamyň
obrazyny nädip goşup bolar?” diýdim. Ikar esli dymansoň jogap gaýtardy: “Ol akmaklara
menem şol sowaly berdim-dä. Ol gülkünç bolar-a”.
02. 06. 2000.
“Mollanepesiň kitabyndaky “Ner gezgin” diýen goşguda: “Dogmaz togsan dört
ýylda BOGAZ bolsa är-ärden” diýen setir bar. Siziň alymlaňňyz oýlanmanam söze
düzediş beriberýäler . Ol söz “bogaz” bolmaly däl, “bugz” bolmaly. Bugz arapça “kitüw”
diýmekdir. Dogry, türkmende “gepden bogaz bolmak” hem bar. Ýöne ol başga.
Mollanepes ol manyda däl-de. “bugz”, ýagny “kitüw” manysynda alýar. . . ”
(Hudaýberdi işanyň aýdanlaryndan.)
353
Ýalan sözlemek örän aňsat. Ýöne şol aňsat ýalany ýalana çykarnak welin gaty kyn.
*
Edebiýatyň geçmişine göz aýlasaň, ýurda häkimlik edýän topar, köplenç halatda,
talantly adamlary her hili ýol bilenem bolsa, esasanam, satyn almak, orden-medal
paýlamak bilen öz tarapyna çekipdir. Eger satyn alynmakdanam netije çykmasa, talantly
adamlar ýok edilipdir ýa-da “halk duşmany” hasaplanypdyr. Emma L. Tolstoý, M. Gorkiý,
M. Şolohow ýaly beýik talantlar welin her hili ýagdaýda-da ýazyjylyk abraýyny
dökmändirler. Tolstoý Nikolaý patyşa bilen, Gorkiý Stalin bilen, Şolohow Hruşýow bilen
il bolman geçdi.
Men türkmen ýazyjylary hakda oýlanýaryn. Olaryň köpüsi bir jüp galoşa ýa-da
hökümet stolunyň başynda oturdylyp, mugt berilýän 100 gram araga-da satylyp ýörler.
*
Ýaranjaňlygy hantamaçylyk döredýärmikä ýa-da hantamaçylyk ýaranjaňlykdan
gelip çykýarmyka?
*
Şöhratparazdan şa bolmaz, ýygradan—geda.
*
Adam öz rowaçlygyna kanagatlanarly baha bermese-de, närowaçlygyna artykmajy
bilen baha berýär. Emma onuň tersine, ol kişiniň rowaçlygyna artykmajy bilen baha bersede, närowaçlygyny welin görmeýär.
*
Medisina taýdan zerurýetlik bolanda altyndan diş saldyrmak medeniýetsizlik däl-de,
altyn dişi medeniýetlilik hasap etmeklik medeniýetsizlik.
*
Şu gün Fransiýanyň Türkmenistanbaky adatdan daşary hem ygtyýarly ilçisi jenap
Alen Kuanon meni öz huzuryna çagyrdy. Ol meniň “Keseki” romanymyň rus dilindäkisini
okapdyr. Ol romana käbir bellikler etdi hem Blokwiliň fransuz dilinde çykan köp suratly
kitabyny görkezdi. Ilçi meniň romanymyň fransuz okyjysyna ýetjekdigine ynam bildirdi.
6. 08. 2001
Çakdanaşa baý adam mydam garypdyr.
*
Şu gün mugallym hem şahyr Gurbandurdy Orazow meniň ullakan portretimi özüme
sowgat etdi. Ol onuň işleýän türkmen-türk mekdebinde “Türkmen ýazyjylary” diýen
stentde, beýleki kärdeşlerimiň suratlarynyň arasynda asylgy duran eken. Meniň portretimi
bolsa “Döwürden yza galan ýazyjynyň” portreti hökmünde aýryp taşlapdyrlar.
20. 08. 2001.
MAŇZYMA BATAN PIKIRLER
Eliňe dynç berme, diliňe dynç ber.
Lew Tolstoý.
Soramaklyk bir minutlyk utanç, soramazlyk ömürlik utanç.
Ýapon nakyly.
354
Bilmedigni sorap öwrenen –alym,
Ony namys kylgan özüne zalym.
Nowaýy.
Akyldar kim? Hemme kişiden öwrenýän adam. Beýik kim? Öz ýagdaýy bilen
oňşup, şoňa şükür edýän adam. Güýçli kim? Özüne erk edip bilýän adam.
Ýewreýleriň “Talmudyndan”.
Öz kemçiligiňi diňe kişi gözi bilen seredeniňde görüp bilersiň.
Hytaý nakyly.
Sungat işgäriniň elinden zat gelmeýän bolsa, bu—tragediýa. Ýöne şeýle ýagdaýdada ol başgalara päsgel berýän bolsa, bu—hyýanat.
Maýýa Plisesskaýa.
Barlygyň (Hudaýyň) bendesi bolmakdan ýüz öwren ýoklugyň (Hudaýzyzlygyň)
bendisi bolar.
Osman Ödäýew.
— — — — — — — — —Soňky mahallarda dillerini aýnadyp doga okaýan ýaş mollalaryň sany köpelipdir.
Olaryň arasynda hiç ýerde işlemeýäni-de kän. Bu ýagdaý dine ýüregiň bilen uýmak däl-de,
bähbit aramak bolaýmasa. Şeýle mollalar, din döwlet derejesinde gadagan edilip, dinden
bähbit ýok mahaly ýitip gidýärler, din döwlet tarapyndan götergilense-de, ýene derrew
peýda bolýarlar. Dine, Hudaýa ýürekden uýýan adamlaryň din üçin zabun yzarlanylýan
mahallarda-da bäş wagt namazy sypdyrman okandyklaryna özüm şaýat boldum.
*
Obadaky garyndaşlarymyň biri oraza aýynda ýaşululary ýygnap, “agyz açar”
agşamlyk naharyny berdi. Agzymy beklemeýän bolsamam, ol ýere men hem çagyryldym.
Şonda men agyzlaryny bekleýän adamlaryň oraza tutmak bilen özlerine diňe kast
edýändiklerine göz ýetirdim. Saçagyň üstünde hurma, gawun-garpyz, dürli—dümen salat,
etli hem gökli somsa, mineral hem süýji suwlaryň telim görnüşi, pişme, üzüm, düýe çal
bardy. Agyzlaryny “açan” adamlar şol zatlary iýip- içip azaldyberenlerinden soň hem
çakdanaşa ýagly çekdirme, gowrulan et, palaw hatda unaş hem çekildi. Men adamlaryň
nebsewürlik bilen nahar iýişlerine haýran galdym. Uzynly gün aç bolup boşap galan
aşgazany birden beýle derejede doldurmak adamynyň ömrüni gysgaltmagyna, dürli kesele
sataşmagyna sebäp bolýar.
Bu zatlar biziň din ýolbaşçylarymyzyň diniň, halkyň aladasyny etmeýändiklerinden,
oraza aýynda iýip-içmegiň düzgünini ile öwretmeýndklerinden gelip çykýar. Adamynyň
saglygyny goramak, aşgazana, bagra, içegelere birneme dynç bermek, adamyň ruhy
derejesini götermek üçin din “agyz beklemegi” oýlap tapypdyr. Bizde bolsa ol beýik däbi
tersine ulanýarlar.
*
355
Gaz geleni sebäpli ýaz çykmaýar, ýaz çykany sebäpli gaz gelýär.
*
Gizlin saklanmaly syr eşitdirilmegi zerur habardan öňürti ile ýaýraýar.
*
Sen öz agramyň, abraýyň nä derejededigini başyňa kyn iş düşende ýa-da karz pul
gözläniňde bilersiň.
*
Seniň döredip bilmeJek gowy zadyňy duşmanyň döredenem bolsa begenmegi
başarmak artykmaçlygyň, medEniýetliligiň hem mertligiň alamatydyr.
*
Ynsapsyzlyk merkezine bazar diýilýär, bazar ykdysadyýetine-de ynsapsyzlyk
diýilýär.
*
Ýazyjy hem alym Kakajan Durdyýew “depme” ker. Men hem onuň öňüni dolan. Bir
gezek K. Durdyýew ikimiz uniwersitetiň deňinden geçip barýarkak, köçäniň beýleki
tarapynda duran Atamyrat Atabaýew bizi görüpdir-de: “Kakajan! Atajan!” diýip, bäş-alty
gezek gygyrsa-da, biz eşitmändiris. Şonda A. Atabaýew “It üýrer, kerwen geçer” diýen
köne nakyly “It üýrer, KERLER geçer” diýip üýtgedipdir. Ony hem gabat gelen ýerinde
gaýtalap ýördi welin, men oňa: “Sen zor. Kimiň it, kimiň kerwendigini bilýär ekeniň”
diýen jogap tapdym.
*
Mahal-mahal özüme ýer tapmaýaryn. “Akmaňlaý” ady bilen başlan hekaýam hem
ýöremedi. Elim işe barmansoň, “Kak my pişim” diýen kitaby okap çykdym. Mendäki ýaly
sussupeslik, göwnüçökgünlik uly ýazyjylarda-da bolýar eken. Oňa geň galyp, ertesi Ýan
Parandowskiniň “Alhiimiýa slowa” diýen kitabyny okadym. Onuň bellemegine görä,
Gýugo, Balzak ýaly beýikleriňem tutuş bir hepde stol başynda oturyp, ýekeje sahypa
ýazmadyk mahallary-da bolupdyr.
*
1988-90-njy ýyllardan başlap, Türkmenistanda edebiýatyň hem sungatyň ösüşi
emeli ýol bilen togtadyldy. Hakyky edebiýatyň derejesine ýetjek bolup, ýaňy “gözi
açylyp” ugran ýazyjy-şahyrlaryň, her niçigem bolsa doly bahalyrak eserleri okyja ýetmän
başlady. Edebiýat hen sungat boş tarypnama öwrüldi. Elbetde, özüne, öz senedine sarpa
goýýan ýazyjylar ol ýol bilen gitmediler. Netijede, olaryň eserleri çap edilmän, şeýle
awtorlar diňe “özleri üçin” ýazmaly boldular. Edebi tankyt ýatyryldy.
Ýokarky sebäplere görä, üns beräýmeli bir ýagdaý ýüze çykdy. Eger-de edebiýatyň
ösüşi togtadylmadyk bolsa, täze, has talantly ýaş ýazyjylaryň döremegi bilen 70-80-nji
ýyllarda ösen poeziýanyň öňüni çeken A. Atabaýew, N. Rejebow, A. Annaberdiýew, I.
Akmyradow ýaly ýazyjylar togsanynjy ýyllaryň aýaklarynda “modadan düşüp” galardylar.
Bu tebigy ýagdaý. Halypadan ozdurýan nesil dörese, halypalar ikinji orna geçmeli. Şoňada öňe gidişlik, ösüş diýilýär. Emma türkmen edebiýatynyň ösüşiniň togtadylmagy bilen
täze awtorlaryň peýda bolmazlygy öňki talantly ýazyjylaryň eserleriniň ömrüniň
uzamagyna getirdi.
*
Adam özüni beýik saýmak bilen peselýär.
356
*
Bütin dünýädäki döwletler ilat, ylymly-bilimli, edepli, medeniýetli bolsun diýip köp
sanly gazýet-žurnaly, çeper edebiýaty, hudožnikleriň eserlerini, ylmy kitaplary halka
ýaýradýar. Onuň üçin abyrsyz harajat çykarylýar. Döwletiň ol uly çykdaja nebsi
agyrmaýar. Bu düşnükli.
Häzir Türkmenistanda döredilýän “çeper eserler”, ylmy hasaplanýan kitaplar,
gazýet-žurnal, radio-telewideniýede gidýän materiallar, aýdym-saz, spektakllar adamlara
diňe bisowat bolmagy, ýaranjaňlygy, öwünjeňligi, ýalançylygy öwredýär. Şonuň üçinen
döwlet abyrsyz çykdajy çekýär. Bu welin düşnüksiz.
*
“Türkmenistan” neşirýatynyň direktory
Agageldi Allanazarowa.
Siziň haýyşyňyz bilen Atajan Taganyň fransuz goşununyň kapraly Gulibef de
Blokwiliň “Türkmenlerdäki 14 aýlyk ýesirlik” atly gündeligi esasynda döreden “Keseki”
romanynyň golýazmasyna seredildi.
Romanda taryh bilen çapraz düşen pursatlar ýa-da garaşsyz Türkmenistanyň şu
günki içeri hem daşary syýasatyna gabat gelmeýän motiwler ýok. Prezidentimiziň
agzybirlik, raýdaşlyk ideýalaryny taryh äheňleri bilen teswirleýän bu eser okyjy
köpçüliginiň göwnünden turar hem döwürdeşlerimiziň Watany söýmek maksadynyň
berkemegine oňaýly täsir ýetirer diýen umyt edýäris.
Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyň Taryh institutynyň
direktory, professor N. Atamämmedow.
15. 09. 1995.
Ýokarky resmi hatyň “Türkmenistan” neşirýatyna gowşanyna bäş ýyl boldy. Emma
neşirýat awtora ýagşydan-ýamandan jogap hem berenok.
Mart. 2000.
Nadan adamlaryň nuktaý nazaryndan seretseň, olaryň öz ýurdunyň ýolbaşçysy
dünýädäki iň akylly şahsdyr. Çünki beýle şahsy hem diňe nadanlyk döredýär.
*
Ýurdumyzyň “täze” syýasaty adamlary edebiýatdan, sungatdan daşlaşdyrmak
maksadyna ýetiberen ýaly. Indi olar kitap okamak, teatra barmak endigini unudypdyr.
Iň soňky mysal: Şu gün “Nusaý” myhmanhanasynyň zalynda zamanamyzyň beýik
hudožnigi Yzzat Gylyjowyň täze döreden eserleriniň sergisi açyldy. Emma ony görmäge
baranlaryň sany (daşary ýurt ilçihanalarynyň wekillerini hasap etmeseň) 15-20 adamdan
kän däl.
23. 02. 2002.
Dünýäden öten adamyň üçüniň, ýedisiniň (hristianlarda—dokuzy), kyrkynyň
aýratyn günler edilip bellenmeginiň sebäbini bilmän ýördüm. Şu gün rus gazýetleriniň
birinde ol barada ýazan alymyň pikirini okadym. Alym şeýle çaklaýar: 3 günde merhumyň
357
ýüzüniň terzi bozulýar, 7 günden soň bedeni dargamak bilen bolýar, 40 gün geçensoň,
adamyň ýüregi çüýreýär. Süňküni hasap etmeseň, adam organizminde iň çydamlysy ýürek
eken.
25. 03. 2002.
“Erkeksiz dünýä” ady bilen başlan, yly göwrümli bolar öýdüp çaklaýan eserimiň 9
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Kyrk ýylda ýazylan kitap - 33
- Parts
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3314Total number of unique words is 216927.9 of words are in the 2000 most common words40.1 of words are in the 5000 most common words46.2 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3521Total number of unique words is 204528.0 of words are in the 2000 most common words40.4 of words are in the 5000 most common words47.0 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3540Total number of unique words is 217329.5 of words are in the 2000 most common words41.5 of words are in the 5000 most common words48.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3552Total number of unique words is 224528.6 of words are in the 2000 most common words40.9 of words are in the 5000 most common words47.3 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3443Total number of unique words is 219229.8 of words are in the 2000 most common words40.8 of words are in the 5000 most common words47.0 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3467Total number of unique words is 223325.9 of words are in the 2000 most common words36.4 of words are in the 5000 most common words42.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3377Total number of unique words is 216329.0 of words are in the 2000 most common words40.0 of words are in the 5000 most common words46.4 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3583Total number of unique words is 197430.4 of words are in the 2000 most common words43.2 of words are in the 5000 most common words49.8 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3492Total number of unique words is 220830.3 of words are in the 2000 most common words42.9 of words are in the 5000 most common words50.1 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3694Total number of unique words is 205732.5 of words are in the 2000 most common words43.9 of words are in the 5000 most common words50.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3429Total number of unique words is 213428.7 of words are in the 2000 most common words39.3 of words are in the 5000 most common words46.9 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3581Total number of unique words is 217531.0 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words49.7 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3620Total number of unique words is 229128.8 of words are in the 2000 most common words41.3 of words are in the 5000 most common words47.9 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3611Total number of unique words is 211130.0 of words are in the 2000 most common words42.5 of words are in the 5000 most common words49.4 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3646Total number of unique words is 217530.6 of words are in the 2000 most common words43.2 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3652Total number of unique words is 212331.7 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3583Total number of unique words is 201830.2 of words are in the 2000 most common words43.0 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3554Total number of unique words is 218329.5 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words49.3 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3643Total number of unique words is 217029.7 of words are in the 2000 most common words42.7 of words are in the 5000 most common words49.5 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3498Total number of unique words is 225528.7 of words are in the 2000 most common words40.8 of words are in the 5000 most common words47.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3611Total number of unique words is 221430.6 of words are in the 2000 most common words42.2 of words are in the 5000 most common words48.5 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3242Total number of unique words is 216727.7 of words are in the 2000 most common words39.5 of words are in the 5000 most common words46.4 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3076Total number of unique words is 206827.3 of words are in the 2000 most common words38.7 of words are in the 5000 most common words44.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3081Total number of unique words is 208627.4 of words are in the 2000 most common words38.5 of words are in the 5000 most common words44.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 2916Total number of unique words is 208527.1 of words are in the 2000 most common words37.1 of words are in the 5000 most common words42.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3090Total number of unique words is 209127.0 of words are in the 2000 most common words36.6 of words are in the 5000 most common words42.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 2808Total number of unique words is 198826.4 of words are in the 2000 most common words35.1 of words are in the 5000 most common words40.5 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3361Total number of unique words is 208328.5 of words are in the 2000 most common words41.9 of words are in the 5000 most common words49.4 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3573Total number of unique words is 200731.1 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3562Total number of unique words is 227828.9 of words are in the 2000 most common words41.4 of words are in the 5000 most common words48.8 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3631Total number of unique words is 221831.5 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3591Total number of unique words is 218732.1 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3660Total number of unique words is 210131.0 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words52.0 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3646Total number of unique words is 216131.4 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3635Total number of unique words is 220030.0 of words are in the 2000 most common words44.0 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3566Total number of unique words is 226031.3 of words are in the 2000 most common words44.3 of words are in the 5000 most common words50.5 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3558Total number of unique words is 219329.4 of words are in the 2000 most common words41.8 of words are in the 5000 most common words48.4 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3555Total number of unique words is 213428.4 of words are in the 2000 most common words40.9 of words are in the 5000 most common words46.8 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3584Total number of unique words is 221230.2 of words are in the 2000 most common words43.7 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3639Total number of unique words is 226330.5 of words are in the 2000 most common words44.2 of words are in the 5000 most common words51.1 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3600Total number of unique words is 210929.5 of words are in the 2000 most common words42.5 of words are in the 5000 most common words49.6 of words are in the 8000 most common words
- Kyrk ýylda ýazylan kitap - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 1939Total number of unique words is 130431.1 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words50.2 of words are in the 8000 most common words