Kyrk ýylda ýazylan kitap - 03

“ŞahyrAta AtajanowG. Mülliýewiňguran “oýunlary” hakda bilen bolsa näme üçin ol
barada degişli ýerlere aýtmandyr ýa-da metbugatda çykyş etmändir?” diýen sowaly orta
atdy.Ol sowala jogap tapmak kyn däl.Birinjiden-ä,ol öz garyndaşynygelşuksiz ýagdaýda
goýmak islän däldir. Ikinjidenem,G. Müllüýewiň Pyragynyňkydiýip ýazyp beren
goşgulary partiýanyň merkezikomiteti tarapyndan makullanandan soň kommunist şahyr A.
Atajanow atyny ýeke çapmaz ahyryn. Şeýle hem edil şol döwürlerde“Gorkut ata” sebäpli
döredijilik intelligensiýasynyň bir topar wekiliniňtürmä salnandygyny ýatlalyň.
Men. G. Müllüýewiň tapan goşgularynyň Magtymgulynyňkydygy ýa-da däldigi
barada oýlanyp ýörkäm,rus şahyry hem edebiýatçysy Petr Skosyrýewiň “Güller hem
ýapraklar” diýen kitaby tötänden elime düşdi. Şu ýerde men şol kitapdan bir parçany öz
terjimämde siziň dykgatyňyza hödürläýin:
“Mart,1948-nji ýyl.”
Martyň ortalarynda Türkmenistan ýazyjylar soýuzynyň plenumy boldy… Onuň
ýokary döredijilik äheňinde geçmeginde şol günlerde dörän täsin bir waka uly rol oýnady.
Şol plenuma çenli Türkmenustanyň iň gowy şahyry Magtymgulynyň edebimirasy
ýygnalan hem öwrenilen hasap edilýärdi. Şahyryň döredijiligi 13 müň setir goşgudan
ybaratdy. Garaşylmadyk ýerden onuň goşgularynyň sany köpeldi duruberdi.
Plenumaşahyryň täze tapylan 171 (?—A. T.) sany goşgusy hödürlendi hemem onuň
goşgypoemalarynyň ýene kändigi,jemi 12 müň setire ýetýändigi habar berildi.
Ol barada maryly Gylyç Mülliýew çykyş etdi.
Magtymgulynyň täze goşgularynyň tapylyşy-da örän geň hem özboluşly. Bu ýagdaý
düýpli öwrenilse,gyzykly bir roman ýazmaga material bolup bilerdi.Gysgaldyp aýtsam,ol
taryh şeýle.Baryp-ha rewolýusiýadanam ozalMülliýewleriň neberesinden kimdir biri
(Onuň adynyň gizlenmegi-de golýazmanyň tapylandygyna müňkürlik döredýär—A. -T.)
Buhara medresesiniň diwarynyň içinde gizlenip,daşy suwalan kitaplaryň arasyndan
Magtymgulynyň goşgularynyň ýygyndysyny tapýar.Golýazmanyň ol ýerde gizlenmegi-de
düşnüksiz. Belkem,yslam senzurasyndan gorkandyrlar.
Tapylan golýazmanyň (Onuň aýratyn kitapdygy-da,golýazmadygy-da näbelli. —A. -T.) ýitirilmegi bolsa,ol eserleriň gelip-çykyşyny öwrenmekde kynçylyk döredýär.
Onuň nähili ýitendigi-de düşnüksiz. Golýazma ýene tapylypdyr,ýene ýitirilipdir. Şonuň
üçinem Gylyç Mülliýew goşgularyň hem poemalaryň hemmesini ýat bekläpdir.
Golýazmadaky ullakan poema bolsa (“Maru-ŞahuJahan” A-T.) gadymy Merwiň
taryhyndan gürrüň berýär.
Plenuma gatnaşanlar hem ähli alymlar şol goşgularyň we poemanyň
Magtymgulynyň özüniňkidigini bir agyzdan makulladylar. Meniň: “Tapylan eserler beýik
filosof şahyra diňe talantly öýkünme bolaýmasyn?” diýen sowalyma Berdi Kerbabaýew
başgaça jogap gaýtardy.
24
Magtymgulynyň täze tapylan goşgulary ýazyjylar soýuzyna 18 –nji martda (?—A.
T.) gowşurylypdyr. Elbetde,beýle gysga möhletde tapyndynyň tekstini düýpli
öwrenmäge,seljermäge maý hemýok. Şeýlelikde,ele düşen goşgularyň “Magtymgulynyň
özüniňki däl diýmäge hiç hili esas ýok” diýip gutarnykly hem aýgytly netijä gelmekden
entek wagt ir” (P. Skosyrýew,“Güller hem ýapraklar”,Moskwa,1957. 255-256 sahypalar).
Şol plenumda çykyş eden magtymguluşynasalym ZylyhaMuhammedowa
hödürlenen eserleriň ýekeje setiriniňem Magtymgulynyňky däldigini,olaryň hemmesini-de
G. Müllüýewiň özüniň ýazandygynyylmy esasda tekrarlaýar. Emma köpçülik onuň
delillerine üns hem bermeýär,gaýtam el çarpyp,ony münberden düşürýärler.
Soňky abzasda beýan edilen wakany maňa şol plenuma gatnaşan ýazyjy Berdi
Esenowiç Soltannyýazowgürrüň beripdi.
Meniň pikirimçe,Gylyç Mülliýew öz guran “oýnunyň” iru-giç üstüniň açylmagyny
isläpdir,onuň şeýle boljagyna-da ynanypdyr. Ýogsam ol özüniň gizlin syryny paş edýän
dokumenti—“Hyýalym” diýen akrogoşgusyny galdyrmazdy. Eger ile hödürlän 12 müň
setiriniň içinde Magtymgulynyň,iň bolmanda,5-6 goşgusy bolanam bolsa,onuň akrogoşgy
ýazmaga eli aýlanmazdy.
Bu “oýunda” özlerini gelşiksiz ýagdaýa salan edebiýat alymlarymyzýene döräýmegi
ahmal “Müllülerden” ägä bolarlar diýen umyt edýärin. Şeýle hem “tapylan”eserleriň
Gylyç Mülliýewiň hut özüniňkidigine halys ynanýandygym üçin,tapyndylary
Magtymgulynyňky diýip ykrar eden alymlara birnäçe sowal bermek isleýdrin:
1. Gylyç MüllüýewMagtymgulynyňky diýýän goşgularyny nireden ýat tutupdyr?
2. ”Golýazma ýitdi,tapyldy,ýene ýitdi” diýýän adamynyň sözüne,şol golýazmanyň
aslynda beri bolandygyna siz ynanýarsyňyzmy?
3. On iki müňsetirdenem gowrak kişi goşgusyny (Diňe “Maru-Şahu-Jahan”
poemanyň özi 80 sahypa töweregi) original ýok halatynda ýat tutmak mümkinmi?
4. Şol ýitirilip,tapylyp,ýene ýitirlip ýörülen golýazmany G. Mülliýewiň özünden
başgagören adam barmy?
5. Buharadanmy,Hywadanmy tapylan golýazma ýa-da kitap,eger ol kitap
bolsa,ýeke-täk nusgada çap edildimikä?
6. Petr Skosyrýewiň ýazmagyna görä,agzalýan golýazma Mülliýewlere
rewolýusiýadanam öň düşüpdir. Otuzynjy ýyllarda bolsa,Magtymgulynyň (beýleki
şahyrlaryňam)
ilde
bar
bolaýmagy
mümkin
goşgulary
ürç
edilip
ýygnalýardy.Maşgalalardan tapylyp alnan golýazmalar,degerli kitaplar üçin resmi
ýagdaýda pul hem tölenýärdi. Mülliýewlere düşen golýazma,hakykatdanam,bolan
bolsa,näme sebäbe tä 1948-nji ýyla çenli onuň üsti açylmandyr,ýygnaýjylaryň eline
düşmändir? Öz döwrüniň örän sowatly,düşünjeli adamy bolan Mülli işan öýünde
Magtymgulynyň golýazmasy saklansa,ony halkdan,döwletden gizlärmidi? 1910-15-nji
ýyllardatapylan golýazma barada näme üçin hiç kim eşitmeli,bilmeli däl?
7.
Eger-de,ol
goşgular
hakykatdan-da
aýatda
bolan
bolsa,Garrygaladaky,Gerkezdäki,Türkmensähradaky Magtymgula has ýakyn adamlaryň
birden-biriniň gulagyna ilmän,Maryda ýaşaýan G. Mülliýewe baryp ýetäýmelimişmi?
8. Magtymgulynyň döredijiligini öwrenmekde beýleki alymlardan has belentde
durýan(Şahyryň goşgularyny rus diline sözme-söz terjime edişine,ylmy taýdan düşündiriş
ýazyşyna haýran bolan Arseniý Tarkowgskiý oňa “Magtymgulynyň eserlerine tüýs
25
mynasyp alym” diýýärdi.) Zylyha Bakyýewna Muhammedowa näme sebäbe tapylan
goşgulary Magtymgulynyňkydiýip kabul etmändir?
1971-1999.
DÖREDIJILIK ADAMLARYNYŇDURMUŞUNDAN
Bir gezek Çary Aşyryň garažda duran maşynynyň dört tigri hem ogurlanýar.
Şahyr milisiýä ýüz tutmaly bolýar.
Milisioner ýigidiň:
—Ogrynyň kimdigini,heý,çaklaýarsyňyzmy?—diýen sowalyna Çary Aşyr:
—Hydyr Derýaýew diýen goňşym bar welin,şoňa-ha müňkür bolmanam duramok—
diýen jogap gaýtarýar.
Hydyr Derýaýewiň adyny-da eşitmedik,şol mahallar uly iliň elinden goýman okaýan
“Ykbal” romanyndanam bihabarhem sowatsyz milisioner ýene sowal berýär.
—Sebäbi näme? Ol adam ozalam zat ogurlap ýörenmi?
—Özüm ogrulykda tutdum diýsem-ä ýalançy bolýan welin,Hydyr aga diýilýän
adam ozalam 19 ýarym ýyl oturyp gelen. Özem Mary ýa Aşgabat türmesinde-de
däl,Workuta diýilýän alys ýerde.Saňa başga nähili tutaryk gerek,inim?
(HydyrDerýaýew 1937-den 1956-a çenli,dogrudanam,“oturypdy”. Ýöne ol ogrulyk
edeni üçin däl-de,syýasy töhmetiň pidasy bolup gidipdi.)
Hydyr Derýaýewiň ýazyjydygyny-da bilmeýän milisioner ýaşulyny telim gezek
soraga çagyrýar. Çary Aşyr bolsakänbir oňa-muňa çykyp ýörmeýän göňşusynyň aýnanyň
öňünden gecip barýanyny görýär-de,bir gezek:
—Hydyr molla,soňky mahallarda günde-günaşa şu tarapa gatnamagy ýygjamlatdyň
welin,näme alada çykdy? —diýip soraýar.
—Aý,şu tarapda ýegenimiz ýaşaýardy-da,käte ýanyna baryp gaýdaýýan—diýip,hiç
zat çaklanýandyr öýtmeýän Hydyr aga gümmi-sümmi edýär.
Soň Çary Aşyryň degişmesiniň üsti açylyp,tertip-düzgün goraýan edaranyň işgärleri
Hydyr agadan ötünç soraýarlar. Çary Aşyr bolsa käýinç eşitmeli bolýar.
*
Gylyç Kulyýew Türkmenistanyň Medeniýet ministri bolup işlän döwründe şahyr
Anna Kowusow hem onuň orunbasary eken. Ministriň maşynyny sürýän ýaşuly
şofýoryňam ady Gylyç eken. Gylyç Mämmedowiç edarada-da,öýüne baran mahalam öz
şofýoryna “Atdaş” diýip ýüzlenipdir. Ministriňaýaly Anna Gurýewna hem,türkmen dilini
bilşi ýagdaýlyrak bolansoň,hemem adamsyndan her gezek eşidýäni sebäpli,şofýoryň ady
şeýledir öýdüpmi-nämemi,oňa “Atdaş” diýip ýüzlenmäge başlapdyr.
Günleriň bir güni Gylyç aga ministre ýüzlenip:
—Gylyç,inim,öýňüze baramda,gelin maňa “Atdaş” diýip ýüzlenmesin-le!—diýýär.
—Ol her gezek “Atdaş” diýende utanyp gidýän.
Şondan soň Gylyç Mämmedowiç aýalyna:
—Anna Gurýewna,sen meň şofýoryma “Atdaş” diýmäňi goý!—diýipdir. —Ol
türkmençilikde gelşiksiz hasap edilýär. Üstesine-de,Gylyç aga seň atdaşyňam däl ahyryn. .
.
26
—Onda men kime “atdaş” diýmeli?
—Seňem adyň Anna bolany sebäpli,meniň orunbasarym Anna Kowysow öýe
gelende,şoňa “atdaş” diýiber…
(Bu gürrüňi 1983-nji ýylda Krymda bile dynç alýarkak,
Gylyç Kulyýewiň özi aýdyp berdi.)
*
1983-nji ýylda burnumyň içinden et örüp,dem almak kynlaşansoň,Botkin
adyndakykeselhana girmeli boldum. Men keselhanadakam edaramyza gelen Resul
Gamzatow:
—Atajany görnenok welin,komandirowka dagy gitdimi?—diýip gyzyklanypdyr.
Meniň degişgenkärdeşim professor Şawkat Hyýazy:
—Ol-a keselhanada—diýip jogap beripdir.
—Näme bolýar?
—Atajan uly burundanam irdim diýip,burnuny operasiýa etdirdi. Erte-birigün işe
çykanda,özüňem görersiň.Biz sorap gaýtdyk. Indi onuň edil ýaponlaryňky ýaly,çala
bildirýän nepisje burny bar.
Bu habardan soň Resul Gamzatow özüniň mähnet burnuny sypalapdyr-da:
—Hydaýa şükür!—diýipdir. —Ozal giň dünýäde iki sany beýik burunly bardy
welin,indi täk özüm bolýan.
*
Bir gezek Resul Gamzatow maňa ýazan hatynyň ahyrynda: “Bir mahal men kagyzy
zaýalaýardym.Indi kagyz meni zaýalaýar. Şol soňky zaýaçylyk alnyňdan çykmasyn”diýip
belläpdir.
*
Bir gezek Günbatar GermaniýadaBerliniň “Halklaryň dostlugy” medeniýet
köşgünde meniň döredijilk agşamym geçirildi.Şonda her hili sowallaryň arasyndaşeýle bir
sowalberildi:
—Siz özüňizi türkmen edebiýatynadüýpli bir goşant goşan awtor
hasaplaýarsyňyzmy?
—Gürrüňsiz. Türkmen edebiýatyna menden uly goşant goşan ýazyjy entek ýok.
Ony siz bilmeseňizem,taryh biler.
—Beýle ynamly geplär ýaly näme iş etdiňiz?—diýip,jogaby geň gören nemes ýene
sowal berdi. —Gaty uly gepleýän-ä dälsiňiz?
—Men ozal goşgy hem ýazýardym welin,ýazmagymy çürt-kesik goýdum.Gaýdyp
hem oňa dolanmajakdygyma ant içdim. Indi on ýyl bäri özüme beren sözümden
dänemok.Türkmen edebiýatyna şondan uly bähbit geregem däl. Eger-de türkmen dilinde
meniň goşgularym ýaly goşgy ýazýan şahyrlaryň hemmesi goşgy ýazmagyny
goýaýsa,onda biziň edebiýatymyzy bütin dünýä tanardy.
Uly zaly dolduryp oturan diňleýjiler esli mahallap el çarpdy.
*
Bir gezek türkmen telewideniýesiniň diktory Aman Aşyrow bilenBerdi
Kerbabaýewiň iş kabinetine bardyk. Esli oturulansoň:
—Kabinetiňizde çilm çekmek bolýarmy?—diýip,Aman ýaşula ýüzlendi.
27
Berdi aga gaşyny çytman:
—Tapsaň,tirýegem çekäý—diýdi.
*
Bir gezek juda gowşak goşgularyň awtory bolan türkmen şahyrynyň
terjimehalyokalanda: “Ol ýaş mahaly paraşýut bilen samolýotdanam bökýär ekeni” diýen
habargabat gelýär.
Şonda şahyr Nobatguly Rejebowahmyr bilen başyny ýaýkapdyr-da:
—Ýeri,böküpdir,taň edipdir! Ýöne şol boş şahyr,gel-gel,türkmen edebiýatynyň
üstünden düşäýmelimi!—diýipdir.
*
Şahyr Anna Kowusow,maýyny tapsa,Ukraina komandirowka gitmegi
halaýardy.Biziň edaramyzdan on günlük komandirowkaalýardy-da,onuň möhleti
gutaransoňam,Ukraina ýazyjylar soýuzynyň üsti bilen ýa-da bize jaň edip,ýene
Moskwanyň
hasabyna
komandirowkasyny
uzaldýardy.
Şeýlelikde,onuňon
günlükkomandirowkasynyň möhleti bir aýa dagy çekýärdi.
Biz komandirowkanyň kagyzydoldurylanda: “A. Kowusow—ukrain topragyny
faşist basybalyjylaryndangoramaga gatnaşanşahyr” diýip maglumat berýärdik. Ol
okyjylaryň öňünde hemolary faşistlerden azat eden hökmünde çykyş edýär
ekeni.Ol,dogrudanam,şeýledi. A. Kowusow ukrain topragyndaky bir söweşde agyr ýaradar
hem bolýar. Emmauzak komandirowka bilen ol ýerdäki tanyş-bilişlerini birneme
irizýändigini şahyryň özi-de aňýar ekeni. Şonuň üçinemyza gaýtmakçy bolanda,kiýewli
dost-ýarlarynyň ony hormatlap guran banketindehoşlaşyk sözüni aýtmaly bolan Anna
Kowusow:
—Faşistlerden-ä sizi men azat etdim welin,menden sizi kim azat ederkä?–diýipdir.
*
Bir gezek SSSR Ýazyjylar soýuzynyňprawleiniýesiniň jogapkär sekretary Ýuriý
Nikolaýewiç Werçenkäniň kabinetine bir mesele bilengirenimde,olmeniň ozalPariže
komandirowka dilänimi ýatladymy-nämemi,sen-men ýok:
Duran ýeriňde Fransiýanyň on sany şäheriniň adyny aýdyp bilseň,men seni Pariže
komandirowka ibereýin—diýdi.
—Pariž,Marsel,Lion,Gawr,Tuluza,Nissa,Strasburg.
—Şondan
aňryk
geçip
bilmedim.
—Ýaňy meniň özümemdiňe dokuz şäherini sanadym-la—diýip,sekretar
meniköşeşdirmek isledi.
Biz nähili bisowat!
*
Bir gezek Hojanepes Meläýew respublikanyň ýolbaşçylaryna,şol sanda TKP MKnyň Birinji sekretary M. G. Gapurowa-datäze çykan kitabyny awtorlyk ýazgy bilen
berende,Hudaýberdi Diwangulyýew:
— Sen beýdip,kitabyňy paýlap ýörme. Birdenolaryň biri okaýsa nätjek?!—diýipdir.
*
Kaýum Taňrygylyýew60ýaşynyň dolmagy mynasybetli,agşamara öz işigindeçaý
içişlik gurady. Myhmanlar ýygnanyp ugranda,men respublikanyň öňki ýolbaşçysy M.
28
Gapurowyňpeýda bolanyny gördüm-de,öňünden çykyp salamlaşdym.Soňra Hojanepes
Meläýewiň ýanyna gelip:
—Sen bu günki gün Muhammetnazar agany görmediksirän bolupotyrsyň. Ol öňki
ornunda bolan bolsa-ha,menden öňürti ylgap öňünden çykardyň—diýdim.
Hojanepes ýylgyrdy-da:
—Saňa durmuşdan yza galýan adam diýerler,dost—diýdi. —Sen henizem
“perestroýka” diýen sözüň manysyna düşünmeýär ekeniň.
MAŇZYMA BATAN PIKIRLER:
Howanyň üstünden agalyk edip bolmaýşy ýaly,sungaty hem islän ugruňa gönükdirip
bolmaýar. Sungat edil çyban ýaly islemeýängaty oňaýsyz ýeriňde peýda bolýar. Asylly
adamlar köp närsäni başdan geçirmelidir,ýöne “seslenme” eserini ýazmaly däldir.
Ý. Lýubimow.
Pylany gaty biderek adamdy welin,öleninden soň gowy boldy ötägitdi.
B. Ussaýew
Ýazyjyişleýänmahalykapasadykylanbagtypeshaýwandyr.
F. Sagan.
Millete degişlilik biloňurga ýaly zatdyr. Sag adam ony duýmaýar.
B.Şou
Her täze asyryň öz orta asyry bolýar.
Ýeži Les.
Meniň gamgynlygymyň sebäbi birinjiden-ä,özüm akmak,galyberse-de,akmaklaryň
öwüp arşa çykarýan adamlarynyň özleri akmak.
“Kowusnamadan”
BIZNI AÝRA SALGAN ÝOLLAR…
Bu ýazgy şahyr Italmaz Nury hakynda.
Ömür iki gezek berilmez bize,
Bagtymyz getirdi—berlipdir biri.
Hany,saklan,biraz söhbet açaly,
Mydam ýeteşiksiz,Italmaz Nury.
Ýatlaly geçeni,gelsene bäri,
Entek köne dostlaň hemmesi diri.
Ýadyňa düşýärmi Twer bulwary?
Ýadyňa düşýärmi,Italmaz Nury?
Nirede aşnalar,oýlan,pikir et,
Basym olar bolar daglaryň şiri.
29
Altaýdan S. Pasleý,Bakuwdan Fikret,
Ýegre dostlarmyzdy,Italmaz Nyry.
Dünýe düýş bolarmyş diňe keýtige,
Garramyzok,ýiti heniz göz nury.
Ýör,salam bereli Anna Paýtyga,
Hem çaýyn içeli,Italmaz Nury.
Keşt edeli gözel baglaň käsini,
Keşt edip joşmakdyr şahyryň käri.
Ysgap görmän ter gülleriň ysyny,
Nirä tasap barýaň,Italmaz Nury!?
Bu degişme biziň student ýyllarymyzda Italmaza ýazan hatymyz bolmaly.
Italmaz Nury diýilýän guýmagursak şahyr sadadan mylaýym,ulumsylygy,gedemligi
bilmeýän adamdy. Şonuň üçinem onuň duşmany az,dosty köpdi. Şonuň üçinem ol hakda
degişmelerem,şorta sözlerem döräberýärdi.Aramyzda Italmaz bolmasa,oturlyşşyk —
gyzyksyz,toý —şagalaňsyz ýalydy. Oňa käte juda gödek hem degýärdiler. Emma ol
degişmäni göterýärdi.Käte çydamasa-da,öýkesi uzaga çekmeýärdi. Öýkeläp gidensoň,bäşon minutdan yzyna dolanyp: “Içiňiz ýansa-da,gelendirin” diýýärdi-de,ýene bizi gyzylgyran güldürýärdi. Garaz,onuň baran ýeri ala- ýazdy. Men onuň pespälligini has-da
nygtamak isleýärin. Hatda ol jaň edende-de:Kim gepleýär? diýen sowala: “Aý,menlaý,Italmaz-laý” diýip,özüni pes tutup jogap gaýtarýardy.Oňa garamazdan,hiç kim ony
kemsitjek bolmaýardy,kemsidibem bilmeýärdi. Çünki ol talantly şahyrdy,wepaly
dostdy,mert ýoldaşdy,şahandaz söhbetçidi. Beýle adam durmuşda seýrek gabat gelýär.
Ony şonuň üçinem halaýardylar,hormat goýýardylar.Uzak raýonlara,tanyş ýerlere
komandirowka baranymyzda,aramyzda Italmaz Nury bolmasa,biz ýürekden kabul
edilmeýän ýalydyk.“Aý,Italmaz Nurynam alyp gaýtmaly ekeniňiz-dä!” diýip,nägilelik
bildirýärdiler.
Italmaz Nurynyň aramyzdanjuda ir gitmegi ony tanan,ýakyndan gatnaşanadamlaryň
keýpine döwek goşdy. Onuň gaýtmagy bilen biziň belent ýaňlanýan gülkimiziň arasy
üzüldi.Çünki ol özüniň çepiksi göwresi bilendünýäniň täzedöremelidegişmelerini,entek
ýazylmadyk,özünden gaýry hiç kimiň ýazyp hem bilmejek goşgularyny-da alyp gitdi.
Men onuň bilen bir institutda okadym. Biz örän gowy görüşýärdik. Ol bir gezektäze
çykan kitabyny maňa sowgat iberende,onuň iç ýüzüne: “Moskwadaky ýeke-täk
türkmen,Türkmenistandaky ýeke-täk ýewreý,emma iň gowy dostum Atajan Tagana” diýen
ýazgy edipdi.
Kätebir aýlap,iki aýlapözihakda täze degişme döremese,gabat gelende: “Men hakda
täze zat döredeňzokmaý?” diýip gyzyklanýardy.
Men şu ýazgymda Italmaz Nury baradaky degişmelerden,bolup geçen durmuş
wakalaryndan hem käbirini gaýtalamakçy. Emma ol Italmaz Nuryny kemsitmek,onuň
üstündengülmek däldir-de,gaýtam,söwer dostumyzyň,şahandaz adamyň,uly şahyryň
ruhuna hormat goýmakdyr,ony edil diriligindebolşy ýalygörkezmäge synanyşykdyr.
*
30
Italmaz
NuryMoskwanyň
Edebiýat
institutynyň
dördünji
kursunda
okaýarka,Aşgabatda “Edebiýat we sungat” gazýetiniň redaksiýasynda tejribe geçýärdi.Şol
ýyl Berdi Kerbabaýewiň 70 ýaşynyň dolýandygyhem kitabynyň çykýandygy
sebäpli,Italmaz
Pribaltikarespublikalarynyň
birine
(haýsydygyny
ýadymdan
çykarypdyryn) redaksiýa tarapyndan komandirowka iberilýär. Italmaz ol ýerde okyjylar
bilen duşuşyp,B. Kerbabaýew hakynda oçerk ýazmaly eken.
Italmaz komandirowkadan gelýärkä,Edebiýat institutynyň ýatakhanasynda,biziň
ýanymyzda düşledi. Ol eýýäm biz ýaly student däldi-de,wagtlaýynça-da
bolsa,respublikada şol mahallar söýlüp okalýan gazetiniň komandirowka dagy iberilip
ýören jogapkär işgäri bolansoň,hörpi-de birneme ýokarydy,ýany-da pulludy. Şonuň
üçinem ol dükana gidip,iýip- içmäge bir topar zat alyp geldi. Ol ertir agşam ugraýan
samolýot bilen Aşgabada uçmalydy. Agşamlyk ol biz bilen oturyp,keýpini mazaly
köklänsoň,konserwatoriýada okaýan türkmen oglanlarynyň ýanyna gezmäge gitdi.
Şol agşam Italmaz biziň ýatakhanamyza dolanmady. Biz ony konserwatoriýadaky
oglanlaryň ýanynda ýatmaga galandyr,ertir aeroporta gitmezinden ozal hoşlaşmak üçin
geler öýtdük. Emma ol ertir agşamam biziň ýanymyza dolanmady,biz bilen
hoşlaşman,Aşgabada uçan bolmalydy. Biz çalarak gatyrgansagam,“Aý,Italmazdyrda!”diýip,derrewem öýkämizden ýazyldyk.
Ertesi irden Ýokary edebiýat kursunyň diňleýjisi ýazyjy Arap Gurbanow
türkmenistanly studentleriň hemmesini öz otagyna ýygnady.
Ol biziň
ýaşulymyzdy.Arabyň ýüzi salykdy. Asyl ol aglaýardam. Biz bir ýakymsyz wakanyň
bolandygyny aňdyk.
—Mydam üstünden güldüňiz. Mydam o neresse hakda bolgusyz anekdot
döretdiňiz—diýip,Arap Gurbanow möňňüripgoýberdi.
Biz zöwwe-zöwwe galşyp,Araba golaý bardyk. Ol gözýaşyny süpürip,zordan
gepledi.
—Öten agşamky Moskwadan uçan samolýotAşgabada ýetip barýarka,alasmandakül bolupdyr. Iki motory hem birden sandan çykypdyr.Italmaz neresse-de…
Barymyz ýas tutduk. Emma iki-üçsagat geçip-geçmänkä,hoş habar geldi. Asyl
Italmazöňki agşam biziň ýanymyzdan keýpi kök halda gidişine,konserwatoriýadasowulman,göni “Domodedowo” aeroportyna barypdyr. Ulagda boşornuň bardygyndan
peýdalananItalmaz erte agşam uçmaly halyna biletini şu gün agşama
geçirdipdir.Gaýtam,ol Arap Gurbanowa jaň edip,hiç zat bolmadyk ýaly,ýykylan samolýot
hakda dil hem ýarman,ýatakhanada galdyryp giden kitaplarynyňAşgabada gaýdýan
oglanlardan iberilmegini haýyş edipdir.
Biz özýanymyzdan: “Serhoşlygyňam nepi degýän ýeri bolýar eken-ow!” diýennetijä
geldik.
Italmaz jaň edende,Arap oňa özuçmaly samolýotynyň ýykylandyny eşidip,onuň
ölümine hemmämiziň gözýaş edendigimizi aýdanda ol:
—Indem meň ölmändigimi bileňizsoň,“Bize şondan dynmak ýok” diýip
aglaşarsyňyz-da—diýipdir.
Şolar ýaly gepi bilen Italmazyň özi hem özi hakda degişmeler döredýärdi.
(Soňra biz şol ýykylan samolýotdaadyny bilýänimizden teatr režissýoryMaşdy
Gulmämmedowyň wepat bolandygyny eşitdik.)
31
*
Italmaz Nury Edebiýat institutyna girmänkä öýlenipdi. Iki sany çagasy hem bardy.
Biz onuň öýli-işiklidigini öňräkden,Marynyň “Lenin baýdagy” gazýetiniň ýanyndaky
edebiýat birleşmesine gatnaşýan döwrümizden bäri bilýärdik. Emma ol Moskwada okaýan
ildeş gyzlarymyzdanözüniň öýlenendigini gizleýär eken. Gyzlar bolsa oňa ynanyp
ýörüpdirler.
Moskwa şäherinde ýygy-ýygydan komandirowkada bolýanBerdi Kerbabaýewbir
gezek Italmazy (B. Kerbabaýew Italmaza “Italmaz” diýmän,mydama “Okalmaz” diýip
ýüzlenýärdi.)“Moskwa” myhmanhanasynya nahara çagyrýar. Çagyrylan täk özi bolsada,gabarylmak üçinmi,nämemi,Italmaz gatnaşýan gyzlarynyň birini hem ýany bilen alyp
gidýär.
Ýanyndaky gyzdan Italmazyň syr saklaýanyndan bihabar B. Kerbabaýewsalam helikden soň:
—Okalmaz,seň çagaň ikimi ýa üçmüdir?—diýip soraýar.
Ýüzi gyzaran Italmaz hakykaty aýtmaly bolýar.
Myhmançylykdan gaýdylanda,ýaňky türkmen gyzy Italmaza ýüzlenýär:
—Sen“Öýlenemok” diýýärdiň welin,iki çagany nireden aldyň?
—Ony,yzyňa gaýt-da,Berdi agadan sora —-diýip,Italmaz gyza jogap berýär.
*
Bir gezek haýsydyr bir medeniçäre geçirmäge Çärjew oblastyna (häzirki Lebap
welaýatyna) bardyk.Raýonlaryň birine ugramaly ýazyjylar,olaryň ýany bilen gitmeli ýerli
adamlar obkomyň jaýynyň öňünde ulaga garaşyp durdular.Aramyzda obkomyň birinji
sekretary Balta Çaryýew hem bardy.
Dymyşlygy bozmak islän B. Çaryýew,başga-da bir gep tapman,ilki gözüniň ilen
zadyna ünsüni gönükdirdi. Ol gapdalynda duran Ata Atajanowyň çal paltosynyň ýeňine
elini degirdi-de:
—Gör-ä ýazyjylaryň tapaýýan eşiklerini!—diýdi. —Bizem şular ýaly ýeňiljek hem
düşümli paltonyň gözleginde welin…
Uly ýolbaşçy tarapyndanpaltosy öwlen Ata Atajanow uzak gabarylmaly bolmady.
Sebäbi beýleräkde duran Italmaz Nury ýylgyrdy-da:
—Balta aga,özüňobkomyň birinji sekretary bolubam tapmaýanyň şolar ýaly
paltomy?—diýdi. —Ol-a mende-de bar. Öýde.Bahasam altmyş bäş manat-laý!
Balta aga ýagdaýy ýuwmarlamak üçin:
—Altmyş bäş manadam bolsa,mallygy gowy ekeni—diýen boldy.
Ata Atajanow,soň- soňlaramgabat gelen ýerdeşol wakany ýatlap: “Dürrek Italmaz
diýsänim! Ýeri,senden o paltoň bahasyny soran adam boldumy?- diýip,başyny ýaýkady
ýördi.
*
Edebiýat institutynyň ýatakhanasynyň iki adamlyk otagynda Italmaz Nury bäş
ýyllap şol bir adam,diýseň talantly azerbeýjan şahyryFikret Goja bilen ýaşady.Sebäbiikiside iň gowy görülýän studentler bolsa-da,azarbeýjan oglanlary-ha Fikret bilen,türkmen
oglanlary-da
Italmaz
bilen
bile
ýaşamaga
gatybir
döwtalap
32
däldiler.ÇünkiItalmazam,Fikredem oňat geýinmegi halasalaram,ýaşaýan otaglaryny ýylda
bir gezek-de sübselemegi kyn görýärdiler. Jaýyň içi mydama buýr-bulaşykdy,kitapdepder,gazýetbary mydama pytraşyp ýatyrdy. Olar agşam ýatan ýorganlarynam,ertir
turansoňlar,ýygnamaýardylar. Ýorgan gaplanýan ak ýapynja,ýatakhananyň ikinji gatyna
düşüp,çalşyryp gaýdybermeli bolsa-da,Italmaz bilen Fikret uly baýramçylyk dagy gabat
geläýmese,asla çalyşmaýardylar. Şonuň üçinem zandy ak ýapynjanyň haýsy
reňkdediginem biler ýaly bolmaýardy. Olaryň gapysy hem hiç mahal gulplanmaýardy.
Oňa garamazdan: “Ogurlanaýjak zadyňyz,pul-püçegiňiz bolsa olaryň jaýynda goýyuň!”
diýip,studentler anekdot döretdiler. Sebäbisüpürilmeýän,arassalanmaýan otaga
özeýesinden gaýry hiç kimiň giresi gelmeli däldi.Ýatakhananyň aşaky gatyndaky hammam
gije- gündiz işläp dursa-da,iki dostuň suwa düşüp gelýän pursadyna gabat gelmek kyndy.
Bir gezek men leksiýadan gaçyp gaýtdym-da,ýatakhana geldim. Emma otagymyzyň
açary bile ýaşaýan kursdaşym,häzir belli ýazyjy bolup ýetişen Waslaw Mihalskide galan
eken. Şonuň üçinem Waslaw institutdan dolanýança,mydama gapysy açyk durýan otagda
Italmaz dagynyň jaýynda garaşmaly boldum.
Dogrudanam,otagyň gapysyndan garar ýaly däldi. Men bir ýerden sübse tapyp
geldim-de,ilki bilen-ä,aýak basarda pytraşyp ýatan kagyzmydyr,çilim galyndylaryny bir
burça ýygnadym. Soňra krowatlaryňüstüne-de ýapynjalaryny ýapyşdyryp,ýassyklary
“çüňkläp”-owadanlap goýdum,iki stoluňam üstündäki kitaplary tertipleşdirdim. Sklad
müdirimiz Nina Akimownadan elektrik lampasyny alyp,otagyň potologyna çyra dakdym.
(Italmaz bilen Fikret ýokarky çyra lampa dakmaga ýaltanyp,stolüstünde goýulýan çyra
bilenoňup ýördüler).Ýalpyldap çyra-da ýanansoň,otag otaga meňzedi ötägitdi. Men
stolbaşyna geçdim-de,ilki elime ilen kitaba—Samet Wurgunyň“Säçilenäsärlärine”
güýmendim.
Esli mahaldan soň gapy açyldy. Fikretiň gara murty bilen ullakan burny göründi.
Birdenem ol: “Bagyşlaň!”-diýdi-de,gapyny aňyrsyndan ýapdy. Kän mahal
geçmänkä,Fikret dolanyp geldi. Ol hem gülýärdi,hem başyny ýaýkaýardy.
—Ataçan gardaşym,bu bizim otagdy!?Men muny,ýagty hem tämiz
bolansoň,özümiziňki däldir öýdüp,yzyma gaýdyberipdirin…Ýok,men beýle arassa jaýa
indi Italmazy goýbermen…
*
Döredijilik adamlarynyň köpüsine,esasanam,şahyrlara mahsus bolan şöhraty gowy
görmek gylygy Italmaz Nuryda-da bardy. Ol has beterem öz sözlerine döredilen
aýdymlary diňlände,hekgeriliberýärdi,aýdym aýdylyp durka,ýeňiňden çekip: “Şujagaz
ýerine üns ber! Şu ýeri nädipdir?” diýişdirýärdi.
Türkmen kompozitorlarynyň köpüsi Italmaz Nurynyň sözlerine saz ýazypdy.Çünki
Italmazyň özi hem belli türkmensazandasy Han Akyýewiň mekdebinde okan dutarçydy.
Şonuň üçinem onuň goşgulary akgynlydy,ýeňildi,saz ýazmaga gaýymdy.Öýüne
barsaňam,Italmaz derrew dutaryna ýapyşýardy. Ol studentkä dutarlarynyň birini Moskwada eltipdi.
Ýalňyşmaýan bolsam,sözlerine saz ýazylan aýdymlardan Italmazyň iň gowy
görýäni,özüne has ýakyn hasaplaýanyÇary Nurymowyň “Duşurmazmy?” diýen
aýdymydy. Ol aýdymda:
33
Öwsüp barýan mymyk ýeller
Saňa arzym gowşurmazmy?
Bizi aýra salan ýollar
Indi gaýdyp duşurmazmy? – diýen setirler bar.
“Italmaz Nury ol goşgyny dünýäden öten aýaly Oguljeren pahyra bagyşlap
ýazanmyş” diýen çaklama köp ýerde meniň gulagyma degdi. Emma ol çaklamany men
nädogry hasap edýärin. Sebäbi ýokarda mysal getirilen bendiň soňky iki setirinigoşgy doly
ýazylmazyndan,Ç. Nurymow ile ýaran sazyny döretmezinden,on-on bäş ýyl
ozalameşidýärdim,ol setirleriň ilki döreýiş taryhynyňam şaýadydym. Italmaz Nury şol iki
setiri Mätäjiniň “Bilen barmy?” diýenşygryna döredilen halk aýdymynyň heňine salyp
gaýtalaýardy.
Ol
setirleriň
döremeginiň,ol
setirleriňhälimi-şindi
awtor
tarapyndangaýtalanyp ýörülmeginiňem özüne ýetik sebäbi,öz taryhy bar. Ol taryh şeýle:
Student ýyllarymyz Italmaz Nury Moskwanyň Teatr sungaty institutynyň aktýorlyk
bölüminde okaýan türkmentoparynyň arasyndan S.diýen gyza aşyk boldy. Onda-da nähili
aşyklyk!Italmaz şol gyz diýip akyl-huşuny ýitirdi. Birgezek gije sagat on ikidenem soň ol
meniň ýanyma geldi.
—Kürtüm (Italmaz maňa köplenç “Kürt” diýip ýüzlenýärdi—A. T.) teatrçylaryň
ýatakhanasyna gidip geleli-le!
—O nähili gideli? Sagadyň näçe bolanyndan habaryň barmy seň?
—Aý,sagat nämemiş ol!
—Bu mahal awtobusam gatnaýan däldir.
—Sen oň aladasyny etme,Kürt. Men taksi tutup geldim. Aşakda garaşyp dur. Sen
maňa ýoldaş bolsaň bolýa.“Ýeke özi entäp ýör” diýäýmesinler.
—Gidemizde-de sen,barybar “ES”-igörüp bilmersiň. Olar bu mahal düýş görüp
ýatandyrlar.
—Ýatakhanaň daşyndan bir gezek öwrüm edip gaýdaýaly-la,Kürt. Belkem,ol aýnaň
öňünde daşaryk seredip durandyr.
Italmazyň naýynjar görnüşi meni ýeňdi. Geýindim. Gitdik. Emma münüp baran
taksimiz teatrçylaryň ýatakhanasynyň daşyndan bir däl,iki-üç gezek aýlaw etsede,aýnanyň öňünde daşaryk seredip duran gyz gözümize ilmedi.
Italmazyň “ES”-e bolan söýgüsi çaga söýgüsi ýaly bir zatdy. Ol kalbyndaky joşguny
şu mahala çenli “ES”-e aýdybam bilmeýärdi.“ES” onuň söýgüsindenhabarsyzdy. Oňa
garamazdan,türkmenistanly studentler bir ýere ýygnansalar,üýşüp bir ýere gitseler,Italmaz
şol git-hä-gitlikden galmaýardy. Ol mydama “ES”-i görmegiň höwesindedi.
Bir gezek ol teatrçylaryň köpüsiniňtomus kanikulyna —Türkmenistana otly bilen
gidýändikleriniň habaryny eşidipdir,haýsy gün,sagat näçede ugraýandyklaryny
anyklapdyr,“ES”-i ugratmagy ýüregine düwüpdir.
Italmaz Kazan wokzalyna meni hem alyp gitdi. Men bile gitmek bilen nähili
wezipäni berjaý etmelidigimi soradym: “Sen ýöne ýanymda dursaň bolýar”.
—Anha,ol dur!—diýip,wokzala gadam basanymyzdan,Italmaz telim wagon aňyrda
duran oglan-gyzlaryň arasyndaky “ES”-i görüp ýetişipdir.
Biz olaryň ýanlaryna bardyk. Salamlaşdyk. Olar bize hiç hili ünsem,sowalam
bermediler. Italmazyň özi bu ýerde peýda bolmagymyzyň asyl manysyny gizlemäge
çalşyp:
34
—Aý,bizem bir tanşymyz gidýärdi welin,şony ugratmaga geldik—diýdi.
Hernä,geljekki dili uzyn artist bolmalylaryň birden biri: “Tanşyňyzy ugratmaga