Kyrk ýylda ýazylan kitap - 42

bossanyndan bogan çeperçilik çemeniniň gülleri, ýapraklary hiç mahal solmaz. Ol ajaýyp
çemen edil ozalkylary ýaly hemişe-de dünýä sergileriniň, muzeýlerinin görküne görk
goşup, gözellik küýseýän adamlaryň alkyşyny alar.
2011.
Watan bilen Enäni öwmeli däl , söýmeli. Sebäbi ol iki mukaddeslige gönükdirilen öwgüli
söz şol iki mukaddesligiň derejesine ýetip bilmeýani üçin sama, ýaňsylama ýaly bolup
ýaňlanýar
*
Türkmem klassyk poeziýasyna düşüşnmekde bizde ýeketäk beýik alymlyk derejesine
ýeten, sada, akyldar Aşyrpur aga Meredowy şu gün iň soňky ýoluna ugratdyk. Döwlet
derejesinde sarpa goýulmaly ylym ata bilen hoşlaşmak üçin 30-40 sany adam ýygnandy.
Dünýäden perzentsiz öten uly alymy jaýlamakdaky çykan harajaty hem haýsysydyr bir
telekeçi çekipdir.
(Maňa Aşyrpur aganyň awtorlyk ýazgy bilen sowgat eden “Magtymgulynyň düşündirişli
sözlügi” diýen iki tomlugy ýadygärlik galdy.)
1 awg.2009.
Edebiýatçy alym Çary Kulyýewiň “Türkmen dili” gazýetinde çap bola makalasynda
“Atajan Tagan türkmen prozasynyň Däli Domrulydyr” diýen sözlem bar eken. Men Däli
Domruly oňly bilmeýänim, ol baradaky spektakly hem görmänim üçin özüme nähili baha
berilenini bilmek isläp, Atamyrat Atabaýewden Däli Domrulyň nähili adam bolandygyny
soradym. Makalany eýýän okan hem meniň näme üçin beýle sowal berýänimi aňan
Atamyrat: “Däli Domrul diýilýän Hudaýa sögüp ýören akmak adam” diýdi.Ýöne soň,
Osman Öde Atamyradyň meniň üstümden gülendigini düşündirdi.
Dek.20011
Ýagşylyk islemekden ýamanlyk islemezlik gowy.
*
Arzuw: sen gowulyga garaşamaly bolma, gowulyk saňa garaşsyn.
*
Atasyz ösenimiz sebäpli enemiz bizi iki adamlyk söýen bolsa gerek.
*
Aşyk oglanyňhaty: “Aý ýaly bolsaňam, saňa “Aýym” diýmeýärin. Sebäbi ,Aý hökman
ýaşýar. Gül ýaly bolsaňam, saňa “Gülüm” diýmeýärin. Sebäbi, gül hökman solýar”.
*
Elinden zat gelýän zat gelýänini bilýär. Eliden zat gelmeýän zat gelmeýänini bilmeýär.
*
Begenmek, gynanmak duýgusy berilmedik adamlar betbagt bolsalar gerek.
*
Mertligiň namartlygyň öňünde şoňa meňzemeli pursatlaryda bolýar.
454
*
Türkmende “Ilim-günüm bolmasa, Aýym-Günüm dogmasyn” diýen nakyl bar. Many
düşnükli. Ýöne seniň iliň-günüň bolmanda-da Aý-Gün dogar. Olar seniň islegiňe görä dälde, tebigatyň kanunyna laýyklykda hereket ederler.Ýöne sen ilsiz-günsüzkäň dogan Aý
bilen
Gün
hem
seniň
üçin
Aýa-Güne
meňzemez.
SÜÝJI BOLÝAR EKIP IÝSEŇ…
“Süýji bolýar ekip iýseň, Maňlaý deriň döküp iýseň” diýen setirleri ilki balalar bagynda, soň
başlangyç synplarda gaýtalan çagalaryň özleri indi ene-ata boldular. Olar hem öz gezeginde şol setirleriň
terbiýeleýjikli manysyny öz agtyk-çowluklarynyuň kalbyna ornaşdyrdylar. Ol setirleri çagalar dünýäsine
beren şahyr, Türkmenistanyň halk ýazyjyusy, dünýä derejesindäki birnäçe nyşanlartyň eýesi Kaýum
Taňrygylyýew bolsa häzir segsen ýaşy arka atdy. Mysal getirilen setirler diňe bir türkmen çagalar
poeziýasyna hemişelik giren nusgawy setirler hem bolman, diňe çagalaryň Kaýum atasynyň, biziň
Kaýum agamyzyň özüne, berlen häsýetnama setirleri bolup duýulýar. Ol uruş ýyllary on üç ýaşly ýarym
aç çaga halyna halal zagmete baş goşup, şu güne çenli edebiýat mýdanynda gazanan uly abraýyny, ýeten
belentliklerini diňe özi “ekip”, öz maňlaý derini döküp, öz zähmeti bilen gazandy. Ol halal zahmet
çekmegiň adama diňe abraý getirýändiginiň şaýatnamasy boldy. Onuň poeziýa meýdanynda alan
abraýynyň agramynyň derejesi ölçärden agyr, ýeten belentlikleriniň sany bolsa sanardan kän.
Türkmenistanyň halk ýazyjysy, Halkara Andersen baýragynyň diplomanty şahyr Kaýum Taňrygylyýweň
diňe ýazan, terjime eden, terjime edilen kitaplarynyň atlaryny sanap geçmegem žurnal makalasyna
ölçelip berlen çap meýdanynyň esasy bölegini tutardy. Şonuň üçinem gysgajyk edip aýtsak, onuň
türkmen dilinde ýazan eserleri rus dilinden başlap, fransuz., iňlis, nemis, hytaý, ýapon, arap dilleriniň üsti
bilen gujraty, malalam,, teligu diýen ýaly biziň seýrek eşidýän dillerimize çenli, jemi 200 kitaby 45 dile
terjime edilip, otuz million (30000000) tiraž bilen okyja ýetirildi. Türkmen edebiýatynyň taryhynda
Kaýym Taňrygylyýewden başga dünýä okyşylaryna onça nusga bilen eseri ýaýran ýazyjy ýok.
Kaýum Taňrygulyýewiň döredijiligi hakynda gürrüň edilende, bir özboluşly ýagdaýy aýratyn
nygtamak isleýärin. Ozal biziň halkymyzda heniz şu günki ýaly sözüň doly manysyndaky ýazuw
edebiýaty ýokka-da, halk döredijiliginde çagalar ýatdan çykarylmandyr. Olar üçin ertekiler, ýaňzytgyçlar,
hüwdi, lälele döredilipdir.. Ýöne sözüň doly manysyndaky ýazuw edebiýatly bolanymyzdan soňam öz
döredijilik ýoluny diňe çagalara bagyşlan ýazyjy, şahyr bolmandyr. Geçen asyryň ellinji ýyllaryna çenli
bolsa çagalar edebiýaty babatda esasy ýörelge ozal halk arasynda bar bolan ertekileri goşga geçirmek
esasy ýörelge bolupdyr. Bu aýdylany tassyklamak üçin Beki Seýtäkowyň “Aýaz han”, Aman Kekilowyň
“Çopan we patyşa”, Ýakup Nasyrlynyň “Ýalta Myrat”, Kerim Gurbannepesowyň “Ýalta we bagt”
erteklilerini ýatlamak hem ýeterlik bolardy. Bu proza babatda-da şeýle. Berdi Kerbabayew dört dogan
Japbaklar hakyndaky halk döredijik eserini poweste öwürdi. Ýöne türkmen edebiýatynyň agzalyp geçilen
atlary ýörgünli wekilleri hem görkezilen eserlerden başga çagalara niýetläp ýöite eser ýazmadylar diýen
ýaly. Emma Kaýum Taňrygulyýwiň çeper döredijilik neýdanyna gelmegi bilen Türkmenistanda hem
kän-kän uly edebiýatlardaky ýaly çagalar edebiýaty döredi. Ol tutuş ömrüni, poeziýasyny, ylmy işleini,
başga dillerden eden terjimelerini diňe çagalara bagyşlady. Şeýlelikde şol ugrdan täk özüniň eden
abyrsyz işlerini göz öňünde tutup Kaýym Taňrygulyýewi türkmeniň hakyky çagalar edebiýatynyň
düýbüni tutan ýazyjy hasap etmäge doly esasymyz bar hasaplaýarys.
Eger-de islendik ýazyjynyň eseri häzrki zamanyň aňy ösen, talapgär okyjysynyň islegine gabat
gelmese, derejesi belent ýokary edebi synçylaryň şertni ödemeýän bolsa, onlarça dile terjime-de
edilmezdi. Kaýum Taňrygulyewiň goşgularynyň dünýä edebiýatyna şeýle giňden ýaýramagyny onda
başga milletleriň okyjysyna öwrenere, gyzyklanära zadyň bardygy bilen düşündirip bileris. Kaýum
Taňrygulyýewiň döredijilinde türkmeniň giň sährasy, üýtgeşik tagamly miwe, bakja ekinlerini berýän
bereketli topragy, täsin haýwanat dünýäsi uly orun eýeleýär. Çagalaryň aňyna zähmet çekmek endigini
goşmgak maksady bolsa şahyryň esay maksadyna öwrýlýär. Onuň eserelerinde türkmen çagalarynyň
455
ýitilgli, ugurtapyjylygy, haýwanlara, bag-bakja, zähmete garaýşy mydama öň hatarda durýar. Ýaşaýşyň
ähli milletleriň çagalaryna-da ýakyn bolan şetler hakda söz açýan eserlerine, elbetde hemme ýerde hem
üns berilmel bolar. Kaýum Taňrygulyýewiň çagalar üçin ýazan eserlerinde çagalaryň ýanynda türkmen
ýaşulylary hem köp ýerde hereket edýärler. Olar entek “çalgöz” çagalaryň baş maslahatçykary. Dana,
kopi gören türkmen ýaşulylaryndan bolsa diňe biziň çagalarymyza däl, eýsem terjime edilen kyrk bäş
dilde gepleýän çagalara-da öwrenmäge zat bolmaly. Ol ýagdaý bolsa türkmen şahyry Kaýym
Taňrygulyýewiň dünýä edebiýatynyň giň örüsine alyp çykýar. Bu hem diňe Kaýym Taňrygulyýewe däl,
tutuş tükmen edebiýatyna uly abdaý getirýär.
Kaýym Taňrygulyýew 1930-njy ýylyň 10-jy maýynda Kerki raýonynyň (häzirki Atamyrat etraby)
Gyzylaýak obasynda çopan hem tanymal mergen Taňryguly aganyň maşgalasynda dünýä inýär. Kerkide
orta mekdebiň birinji goýbeilişini tamamlan ýigdekçe Türkmen döwlet uniwersitetiniňem ilkinji
goýberilişini gutarýar. Ony ilki Çärjewdäki (Türkmenabat) mugallymçylyk insitutyna işe belläp, soňra-da
uniwersitetiň özünde alyp galmaly edýärler. Emma çeper döredijilge bolan höwesi ony neşir işine tarap
çekýär, ýaş şahyry neşirýata işe alýarlar. Onuň redaktorlyk etmeginde gaty kän çeper eser okyjylara
ýetýär. Ol çeper döredijiliginiň daşyndan ylmy iş bilenem gyzyklanýar, 1960-196-nji ýyllarda
Türkmenistan ylymlar akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat instititynda işlemek bilen
çagalar ebiýatyň dürli ugurlary boüunça onlarça ylmy makalalary çap etdirýär, filologiýa ylymlarynyň
kandidaty diýen alymlyk derejesini alýar. Kaýum Taňrugulyýewiň daşary yurt ýazyjylarynyň iň
görnüklileriniň eserlerini terjime etmek bilen türkmen çagalaryna gymmatly sowgat bagyşlaýar. Onuň
şol ugrdan eden esasy işi dýýip Şota Rustaweliniň “Gaplaň derisine giren pälwan” diýen poemasy hem
garagalpak halkynyň:
“Bir maahallar, bir çakda,
Biziň garagalpakda,
Ata ýurdy Türküstan,
Sarkopda tutup mekan”- diýip başlanýan setirleri henizem hut meniňen aňymdan
çyklmaýan “Kyrk gyz” diýen eposyny şahyer A. Haýydow bilen bilelikde eden tewrjimesi bolsa gerek.
P,Ýerşowyň “Küýüki taýçanagynyň”, Firdöwsiniň äpet “Şanamasyndan” böleklerin, Ý. Raýnisiň,
S.Mihalkowyň, A. Bartonyň, Ý.Akimiň hem başga-da ýüzden gowrak şahyryň iň gowy eseleriniň
terjimesi Kaýum Taňtygulyýewiň galamyna degişli. Juda zähmtsöýer bolaýmasa, onça iş her adama
göterder ýaly ýük hem däl.
Kaýym Taňrygulyýew dünýäniň örän kän ýurtlaryna syýahat eden ýazyjy. Ol Tokioda, Pragada,
Moskwada bolup geçen bütündünýä kohgreslerine gatnaşdy, Wengriýada, Germaniýada, Ispaniýada,
Mozambikde, Polşada dünýä möçberinde geçirilen maslahatlarda çykyş etdi. Ol 1968-1982-nji ýyllarda
Bilim mimistlihinde uly metodist, inispektor, pedagogik ylmy-barlag institutynyň bölüm müdiri bolup
işledi.
”Halk magaryfynyň otliçnigi” Kaýym Taňrygulyýew öz bilýänini jomartlyk bilen ile paýlaýan
edebiýat alymy. Ol çagalar edebiýatyna degişli ýüzlerçe makala ýazdy, türkmen hem rus dillerinde
çykýan “Köpe” žurnalyny redaktirledi, Magtymguly adyndaky türkmen döwlet uniwertsitetnde,
pedagogik nhstitutynda mugallymçylyk edip, ýaşlara tälim berdi.
“Watana bolan söýgüsi üçin” diýen medalyň eýesi Kaýym Taňrygulyýewiň belent adamçylygyna,
zähmetkeşligime ony tanaýanlar örän uly sarpa goýýarlar. Ol segsen ýaşa golaýlabrende-de ýarym asyryň
dowamynda döreden poeziý, ylmy eserleriniň hemmesini täzeden gözden geçirip, müňlerçe sahypanyň
içnden eli galamly geçdi, dünýä möçberinde iş salşan ýazyjy-şahyrlarynyň durmuşyndan ýatlama
kitabyny taýýarlady, “Ýalňyzlyk ýazgydy” romany döretdi. Halypalyk edip, häzirki zamanyň belli
çagalar ýazyjylary Agageldi Allanazarow, Hemra Şirow, Azat Rahmanow, Myrat Söýegow, Ogultäç
Orazberdiýewa, Kasym Nurbadow ýaly häzirki döwrüň talantly çagalar ýazyjylaryny ösdürip ýetişdiren,
köpümiziň mugallymymyz Kaýum agamyz häziem uly göwrümli ömür gündeliginiň üstünde işläp otyr.
Talantly şahyr hem alym diňe bir öz çeper dördijiligi bilen däl, eýsem hakyky zähmet çekmekligiňem
nusgsy kökminde bize sapak görkezýär.
Poeziýa meýdanynda çagalar bilen iş salyşmagyň ulular bilen iş salyşmakdan juda kyndygyny
edebýat alymlary mydama nygtap gelýärler. Onuň şeýledigine akyl ýetirmek üçin inçe hünärmen
bolmaklyk zeruram däl. Sebäbi ulularyň psihologiýasyna aralaşmak, olara haýsydyr bir mesele barada
456
öwüt bermek, bilmeýänini öwretmek onçakly kyn däl. Ýaşajyk okyjylara bolsa berýän pendiňi,
birinjiden-ä olaryň ýadyndan çykmajak detallaryň kömegi bilen, üstesine-de sada gaga dili bilen
düşündirmeli. Galyberse-de, ýörite öwretjek bolýanyňy hem gaty aňdyrman, başga bir täsin ýoluň üsti
bilen amala aşyrmaly. Gaganyň psihologiýasyny düýpli öwrenmekde ussatlyga eten şahyr ol şertleri örän
inçelik bilen amala aşyrmagy başarýar.
“Tüňçämiz-ä gaýnady,
Çaý demledim, gel, ata.
Gölämize ot ýygdym,
Gitmeseňem bor ota.
ýa-da:
Gör-dä nabat döwşümi.
Gör-dä käse ýuwşumy,
Gör-dä jöwene gonan,
Serçeleri kowşumy.
Uns berseňiz şu iki bendiň her setirinde çaga ‘Şulary sen öwren” diýilmän, atasynyň göwnünden
turmak ýoly bilen edepli bolmaklygyň, zähmet çekmekligiň gowudygy, gerekdigi ündelýär. Ýstesine-de
şol setirlei okan ýa-da okalyp berilen çaga, özi bilmeýän bolsa ýanynda outran atasyndanmy, enesindenmi
nabady name üçin döwmelidigini, käsäni name üçin ýuwmalydygyny, serçeleri name üçin jöwenden
kowmalydygy bilen gyzyiklanyp sowal berer, bilmeýänini biler. Şeýle hem goşguda görkezilen işleri özi
ýaly çaganyň amala aşyrandygy bolsa onuň aňyna düýpli täsir etmeli, atasyna kömekeleşip, onuň
göwnünden turan deň-duşyna öýkünmek, edil şonuň ýaly gowy bolmak höwesini oýarmaly.
Şahyr giň säşramyşyň, çölümiziň, bereketli topragymyzyň gözelligini görkezip, hatda bizde ýok pil,
maýmyn, krokodil jaly jandarlar bilenem türkmen çagalaryny tanyşdyryp:
“Kändigini, gör, onuň
Agzyndaky çüýüniň.
Hemem bil sen pisdigin
Krokodiliň küýüniň”—diýen çeper setirleriň üsti bilen şol wagşy jandar hakynda
bilinmegi zerur maglumat hem berýär.Ymyman şahyryň poeziýasy örüsiniň giňligi, mazmynynyň
çyňlygy, çekilýän keşpleriň inçeligi, şol bir mahalyň özünde-de sada, öz okyjysynyň dülinde ýazylanygy
bilen tapawutlanýar. Şahyryň döredijiliginde tapmaça ägeňi esasy orun tutýar. Körpeler üçin ýazylan
poeziýada ol şeýle-e bolmaly. Sebäbi tapmaça çaganyň aňyny ösdürýär. bilesigelijiligini güýçlendieýär,
pikirlenme duýgysyny atdyrýar. Ol düşnükli dilde özüne çekijilik bilen ýazylanda çaga has-da düýpli täsir
edýär. Şahyryň şol talaplary berjaý edýän setirlerine üns berip görüň:
Gezer suwda,,
Ýatar suwda.
Bütin ömri
Öter suwda.
Aýagy ýok,
Gollary bar.
Teňňeleri—
Pullary bar.
Çümer gider,
Golaý gelseň
Jigim, onuň
Adyn bil sen.
Atlary dünýä belli şahslaryň onlrçasy Kaýym Taňrygulywiň döredijiligine örän ýokary baha berdiler.
Şolardan iki sanysynyň sözlerini şu ýazgymda getirmek isleýärin. Olaryň biri türlmen halkyna,
Türkmenistana, türkmen medeniýetine iňňän uly sarpa goýan, onuň ösmegi üçin kän işler eden ýazyjy
Nikolaý Tihonow: “Kaýym Taňrygulyýewiň eserleriniň kömegi bilen çagalar beýik zähmediň wasp
edilmelidigini öwrenýärler” diýse, Sergeý Mihalkow: “Kaýym Taňrygulyýewiň dünýä halklarynyň
457
dillerine terjime edilýän goşgularyny şol ýurtlaryň çagajyklaryryň uly höwes bilen okaýandyklaryna men
örän begenýärin”-diýip ýazýar. Ildeşimiziň zähmetine şele belent baha beilýänine bizem begenýäris.
Körpeleriň söýgüli şahyry togsanyň onlugynyň gyrasyndan girip barýar. Indi ol çagalaryň-a atasy,
agalaryňam agasy. Onuň eserlerini diňe kiçi ýaşly çagalar däl, uly ýaşly agalaram höwes bilen okaýarlar.
Uly şahyra rowaçlyklar arzuw etmek bilen, segsen ýaşynyň dolmagy munasybetli ýazan kiçijik
ýazgymy onuň öz sözleri bilen tamamlamak isleýärin.
“Meniň türkmen çagalar edebiýatyna bolan buýsanjym örän uly. Onuň ertesiniň bolsa şu
günküsindenem has gowy boljagyna gaty ynanýaryn. Muny men täze galkynyşlar zamanasynda çaga
terbiýesine, bilimine aýratyn ähmiýet berlip başlananyndan, hormtly Prezidentimiz Gurbanguly
Berdimuhamedowyň körpe nesle niýetlenen çeper kitaplaryň neşir edilip ugralmagy barakay, olaryň
hiliniň gowy bolmagy ugrundaky tagallalaryndan görýärin”.
2011
Atajan!
“Garagumdaky” ýatlamalaryňyz, “Dünýä edebiýatyndaky” “Martin Ideniňiz” siziň
häzirki döwrüň iň güýçl türkmen ýazyjysygyňyzdan habar berýän doly subutnamadyr.
Haýyşym: Hemingueýiň “Starik i more” ,J.Selinjeriň “Nad propastmýu wo rži”
romanlaryny hem terjime etseňiz Alla-da, halkam sizden razy bolardy.
Agam, uzak ýaşamagyňyzy Alladan dileýärin.
D.Gurbanow, žurnalist.
15.09.2012
Ady dünýä belli gyrgyz ýazyjysy Çingiz Aýtmatow:
“Türkmen poeziýa asmanyndaky bäş ýyldyzyň iň parlagy Magtymgulydyr “,
“Kompozitor Nury Halmämmedow sazyny ýazmadyk bolsa, “Şükür bagşy” kinofilmi
beýle derejä göterilmezdi”,
“Yzzat, (hudožnik Y.Gylyjow—A.T.) sen meniň buýsanjymsyň”—diýmek hem
Agaleldi Allanazarowyň “Bir gezek uçan it” kitabyna ajaýyp sözbaşy ýazmak bilen
türkmen medeniýetine ömründe dört gezek üns berdi.
*