Kyrk ýylda ýazylan kitap - 13

Demokratik däl hasap edilýän ädimleri batyrgaýlyk bilen ätmeýän ýurtda
demokratik jemgyýet döretmek kyn düşer.Çünki demokratiýanyň ornaşmagyna ýol
bermeýän närseleri diňe demokratik däl hereket bilen ýok edip bolar.
*
Duz iň keramatly zat hasap edilýär. Emma artyk düşse,ol hem tagamy zaýalaýar.
*
H. Diwangulyýew“Çuwal bagşy” diýen kitabynda şeýle ýazýar: “Atajan Taganyň
bir eseri hakda gürrüň gidende,Beki Seýtäkow şeýle diýdi: “Tasin adam,bütin ömrüni
Moskwada ýaşaýar,dili welin,obada ýaşaýanlardanam gowy bilýär.Ynha,görersiňiz
welin,dik gezip ýörse,ol uly ýazyjy bolup ýetişer. ”
Gynansamam,Beki Seýtäkowyň çaky çykmady. Men hatda Türkmenistanyň
çäginde-de uly ýazyjy bolup bimedim. Ömür bolsa geçip barýar.
2004.
HALYPANYŇ RUHUNYHORMATLAP…
(Berdi Kerbabaýewiň 100 ýyllygyna.)
“Türkmen edebiýatyny,Sowet edebiýatyny,millionlap okyjyly düňýä edebiýatyny
Berdi Kerbabaýewsiz göz öňüne getirmek mümkin däl”.
Nikolaý Tihonow.
“Ykbal maňa Berdi Kerbabaýewbilen tanyşmak serpaýyny ýapdy. Şonuň üçinem
men öz ykbalymdan gaty razy. Çünki B. Kerbabaýew diýilýän adam ynsan ömrüniň
meseleleri düňýäsindäki çölüstanda dörän,hemişe gök öwsüp oturan adadyr. Onuň beýik
medeniýetimize sepen tohumyna uzak mahallap hasyl öndürmek paýy berlipdir. Berdi
Myradowiç Kerbabaýew hemişelik juwan ýürekli legendadyr. ”
Mihail Dudin.
“Berdi Kerbabaýew türkmen edebiýatynyňElbrusydyr”.
Kaýsyn Kulyýew.
“Berdi Kerbabaýew bize uzak ýyllar nusga alarlyk sapak goýup gitdi.Onuň
edebiýatdaky ömri bizde minnetdarlyk bilen baş egmek duýgusyny oýarýan
ulyedermenlikdir. ”
Georgiý Markow.
135
“Ölme ýok,ölme ýok,saňa,Berdi aga!”
Italmaz Nuryýew.
Türkmen halkynyň tanymal ogly Berdi Kerbabaýew barada ýazylan
goşgulary,makalalary,oçerkleri bir kitaba ýygnasaň,uly tom bolardy. Şol sanda men hem
oňa bagyşlap bir goşgujyk ýazypdym.
Garry” diýsem,kemsinermi,nädermi,
Aýdybam durmaýyn gojaň adyny.
Garagumy götermäge meýil edip,
Urdy ol topraga “Aýgytly ädimi”.
Köp-köp ogul-gyzyň atasydyr ol,
Artyk kanal çekýär,Aşyr ýer ekýär.
Atalarnyň ak gar deýin başyna
Aýna,Mawy,Gandym hormatly bakýar.
Bizi tanamaýan ýurda gidende,
Ýanyna göterýär Tejen kakyny.
Alaşanam münýär Artykdan diläp,
Ýaryşjaklar bilsin diýip çakyny.
Ol mydam zähmetde,ol mydam işli,
Ýagşylara ýagşylyk bar göwnünde.
Şoň üçinem ýetmiş ýaşly ýaş ýigit,
Garagumy göterip ýör egninde.
(1964.)
Berdi Kerbabýewiň ýetmiş ýaşynyň dolmagy mynasybetli,diňe “Gizlin depder”
(Meniňözüm dirikäm çap etmezlik niýet bilen bellik edýän “Gizlin depderim” bar.) üçin
ýazan ol setirlerimi,bir “kelle göçdülikde” onuň özüne okap berdim welin,gojanyň gözleri
çalaryp gitdi.Şoňa görä-de men ýakymsyz jogaba garaşdym.Ol şeýle hem boldy.
—Adam adamy sylasa,asla ýüzüne öwýän däldir.Sen maňa aşna bolsaň,eýsem-de
bolsa,meň ýetmezimi zäwegliräk söz bilen ur.Çünki çig süýt emip ulalan adam özüniň
kemi bardyr öýtmeýär…
Men ol sözleri edil aýdylyşy ýaly ýadymda saklap,agşamlyk gündeligime belledim.
Şoldur-da—şoldur,özüm bilen käte ataly-ogul,käte deň-duş ýaly bolup geçengojanyň
ýanynda ol barada sähel mylaýym sözi-de dilime getirmedim.
Berdi Kerbabýew Tejen uýezdiniň Gowkuzereň obasynda 1894-nji ýylda dünýä
inipdir. Men bolsam,Stalin (häzir Murgap) raýonynyň Gojuk (“Gyzyl meýdan”) obasynda
1941-nji ýylda doglupdyryn. Diýmek,ol ikimiziň aramyzda ýarym asyra golaý ýaş
tapawudy bar. Emma oňa garamazdan,meniň Moskwanyň Edebiýat institutynda
okamagym,institutdan soň hem hut Berdi Kerbabaýýewiň öz aladasy bilen SSSR
Ýazyjylar Soýuzynyň PrawleniýesindeTürkmenistanyň edebiýat boýunça wekili edilip işe
136
galdyrylmagym onuň bilen ýygy-ýygydan duşuşmagyma getirdi.Uzak ýyllar
dowamyndaky gatnaşyk hem häzir mende saklanýan B. Kerbabaýewe degişli,heniz hiç
ýerde çap bolmadyk hatlaryň,suratlaryň,ýazgylaryň tutuş bir bukjasynyň ýygnalmagyna
sebäp boldy.
Berdi Kerbabaýewiň eneden dogulmagynyň 100 ýyllygy mynasybetli,şol
ýazgylardan birnäçe parçany döwürdeşlerime ýetirmegi makul bildim.
IRKIÝATLAMALAR
Men Berdi Kerbabaýewi ilkinji gezek 1949 ýa-da 1950-nji ýylda görüpdim.
Stalin raýonynda ýerleşýän biziň 14-nji ortamekdebimizde Türkmenistan Ýokary
Sowetine deputatlyga kandidatlar bilen duşuşyk geçirildi. Berdi Kerbabaýewiň biziň
deputatymyz bolanyny-bolmanyny häzir aýdyp biljek däl. Ýöne duşuşyga gelenleriň
arasynda ol hem bardy. Ýazyjy şol mahalam çal saç adamdy.
Mekdebiň uzyn zalynda aýallar bilen erkekler iki topara bölünip,düşeksiz-zatsyz
gaty poluň üstünde otyrdylar.Biz—çagalar hemulularyň arasyndadyk.Şu günki ýaly
ýadymda: Annajemal gelneje gapdalyndaky aýala ýüzlendi-de: “Jan dogan,anha,hakyt
Kerbabaň özi otyr-da!” diýip geňirgendi.
Biz sebitlerde oňa “Berdi Kerbabaýew” ýa-da “Kerbabaýew” diýmän,ýöne
“Kerbaba” diýýärdiler. Ýetmişe ser uran garry enemiň meniň iňirdime çydap bilmän:
“Hudaýym,şol Kerbabasam gursun,Körbabasam!” diýeni şu mahalam ýadymda. Enemiň
ol närazylygynyň sebäbini az-kem soňrak aýdaryn.
Heniz mekdebe-de barmankam,bäşinji klasda okaýan gyz doganym maňa harplary
tanamagy öwretdi.Netijede,men derrew okamaga imrikdim. Ýöne meniň okap bilýänim
kitap harplarydy,elýazmany okamagy başarmaýardym. Ömrümde ilkinji gezek özbaşdak
okan kitabymam daşy suratly “Yhlasa—myratdy”.“Maňlaýy tüňňi adam” diýen sözbaşyly
bölümiň mazmuny çagalykdan bäri ýatda saklanypdyr.
Ol mahallar latyn elipbiýindäki “Görogly” bilen “Gül —bilbil” hemem 1926njyýylda“jezitçe” diýilýän grafikada çykan “Magtymguly” ürç edilip okalýardy. Şol üç
kitap biziň öýümizde-de bardy. Men olary ýere gömülmeli edilen kitaplaryň arasyndan
ogurlap alyp galypdym.O nähili gömülmeli kitaplar?Biziň kakamyz pahyr kitap okamagy
gowy gorer eken. Ondan bize miras galan baýlyk bir sandyk kitap,“Riga” welosipedi hem
bir jüp ädikdi.Kakamyzyň “öldi habarynyň” hatyny almasa-da,indi onuň uruşdan gaýdyp
gelmejegine göz ýetiren enem oba mollasynyň ýanyna baryp: “Taganyň kitaplaryny
nätseňgowy bolar?” diýip sorapdyr. Molla hem: “Eýesi şehit bolan kitaplary adam aýagy
basmaz ýaly bir ýerde,has takygy,derýanyň gyrasynda çukur gazyp gömmeli-de,üstüne
suw goýbermeli” diýip,maslahatberipdir.Şeýdilse sogap boljakmyş.Işana-molla ýüregi
bilen uýýan namazhon enem,ullakan sandygy gapagyna çenli doldurýan kitaplary çagalara
daşatdyryp,Murgabyň kenaryna eltdirdi. Suwuňbir ädim bäri ýanyndan aňsyz çukur
gazyldy. Biz kitaplaryň hemmesini şol çukura taşlap,üstüne-de yzgarly gum sürdik.
Çukuryň üsti birneme pes bolansoň,çukuram,kitaplaram derrew suwastynda gizlendi.
Kakamyň kitaplary Murgabyň kenaryna daşalýarka,men enemiň gözüne çöp atyp,üç
sanysyny sygyr dölesinde gizledim. Soň bilip otursam olar “Görogly”,”Gül-bilbil” hem
“Magtymguly” bolup çykdy.Magtymgulynyň kitabynyň ikinji sahypasynda bolsa: “Toplap
137
çapa taýynlan Berdi Kerbabaýew” diýen ýalyrak ýazgy bardy. Ýadymda:ol kitapda din
bilen baglanyşykly hasaplanyp,Magtymgulynyň soňky neşirlerine goşulman galdyrylýan
“Kepderi” poemasy-da bardy.
Biziň obamyzda biri öwünse ýa-da gatyrak gitse: “Nä,özüňi Kerbaba
hasaplaýaňmy?” diýýärdiler.Kerbaba diýlende,ähli arzuwy hasyl bolýan,adatdakylardan
başgarak bir adam göz öňüne gelýärdi. Biziň obamyzyň käbir agzy batlyrak adamlary ol
barada ýalan-ýaşryk gepleri-de aýdyp goýberibeberdiler.
“Kerbaba ýaly bolaýsaň! Bir gezek ol çölde aw edip ýörkä “Eşek ölen”
guýynyňýanyna ýetende lökgesiniň (“Legkowaýa”—ýeňil maşyn manyda. —A. T.) ýagy
gutarypdyr welin,şopury howa tilpun bilen derrew Şaja Batyra til edipdir. Çaý içim salym
geçmänkä,aýyrpalan parlap gelipdir-de,Kerbababilen şopuryny alyp ötägidipdir”.
Ýadymda,şol gürrüň edilende,diňläp oturanlaryň biri:
—Lökgesini taşlap gidiberdimikä?—diýdi.
Gürrüň beren adam seňrigini ýygryp,ynamly jogap gaýtardy.
—Senem,walla… Kerbaba üçin bir lökge maşyn almak Mary bazaryndan ýarym
çetber nas alança-da ýok ahyryn!
Ana,şolara meňzeş gürrüňleri eşidip,biz—ýaşlar,Kerbabýew diýilse,birhili,mifiki
gahrymany göz öňüne getirýärdik.Elbetde,haýbatly gürrüňleriň hakykatdan üzňedigine biz
soň-soňlar göz ýetirdik. Emma ulaldylan sözler bolmagyna garamazdan,ol gepler Berdi
Kerbabaýewiň sada adamlaryň uly söýgüsini gazanan ýazyjydygyna şaýatlyk edýärdi.
Indi meniň garry enemiň: “Hudaýym,şol Kerbabasam gursun,Körbabasam!” diýen
gepi hakynda:
1949-50-nji ýyllarda bölek-bölek bolup oturýanobajyklaryň bitewi bir posýologa
birikmegi bilen oba dükany hem Gojukdan “merkeze” göçürildi.Dükan müdürine Astan
Döwlet diýýärdiler. Ol gowy adamdy.Ol döwürler köke,süýji diýilýän zat kolhozçylaryň
öýünde seýrek myhman bolýan harytdy. Käte Astan aga dükanyň töwereginde oýnap
ýören oglanjyklaryň her haýsyna daşy owadan kagyzly içi toşaply süýjüden ýekejesini
berýärdi welin,süýjüni iýip,şireli kagyzyny bolsa maňlaýymyza ýelmeýärdik. Şireli
kagyzy maňlaýymyza ýelmänimiziň sebäbine häzirem düşünip bilemok.Astan aganyň
oglanjyklara süýji paýlamagynyň “emmasy” bardy. Biz dükanyň atgaýtarym töweregini
tozan turzup sübselemeli bolýardyk.
Bir gezek täk özüm dükanyň ýanyndan geçip barýarkam,Astan aga meni gördi-de:
—Eý,Taganyň ogly,bärik gel!—diýip gygyrdy.
Sowuldym. Salam berdim.Ol menden gum basyp ýatan kitaplary tertipleşdirmegimi
haýyş etdi. Men kitaplaryň gumuny ýeňim bilen süpürip,tertipleşdirenimden soň Astan
aga:
—Dükanyň töwereginem suwlap süpürseň,iň gowy kitaplaryň birini
bereýin.Razymyň?-diýdi.
—Iň gowusyny berermiň?. . diýip,men gyzyklandym.
—Iň gowusyny!
Dükan bilen Murgap derýasynyň arasy ýarym kilometrden-ä ýäkyn däldi.Men elim
iki bedreli üç gezek gatnap,dukanyň töweregini suwladym,sübseledim. Şondan soň Astan
aganyň ýanyna bardym.
138
Eline bir kitap alan Astan aga dükanyň bosagasynda maňa garaşyp duran eken. Men
iň gowy kitaba garaşýardym. Gowy kitap hasaplaýanymamullakan “Aýgytly
ädimdi”.Onuň birnäçe baplaryny ozal diňläpdim. Doly okalmadyk ýa-da doly diňlenmedik
gyzykly kitap,gaty suwsan adam bir owurt suw içensoň,kürşgesi alnyp gaçylan ýaly bolýar
eken. Men hem suwsuzdym. Ýaňy gyrasyndan dadylan “Aýgytly ädimden” doýmak baş
arzuwymdy. Astan aga “Iň gyzykly kitaby bereýin” diýende meniň ýeke-täk
umydym“Aýgytly ädime” baglanypdy.
Köýnegimiň etegi bilen derimi syrdym-da,Astan aganyň uzadan kitabyny aldym.
Ýukajyk kitabyň daşyna gyzyl harplar bilen “W. M. Molotow,SSSR-iň daşary syýasaty”
diýlip ýazylandy. Umuman,Astan aga olar ýaly kitaby dükanda satylýan käbir gyt harydyň
üstüne urna edip berýärdi. Şeýtmese,ol okalmaýan kitaplar dükanda gum basyp
ýatýardy.Käte: “Astan,kitaby ak yşgolyň mugallymlaryna bersene. Men nä kitap
okaýanmy?” diýýänlerem bolýardy.
Men Astan aganyň ýüzüne naýynjar garadym-da:
—Iň hezil diýýäniň şü kitapmy?—diýdim.
Ýaşuly kitaba tarap barmagyny çommaltdy.
—Gör ahyryn,daşyna-da gyzyl harplar bilen ýazylandyr!
Men daşyna gyzyl harplar ýazylan kitapdan ünsümi bölüp,mele harplar bilen “Berdi
Kerbabaýew.Aýgytly ädim“ diýlip ýazylankitaba tarap elimi uzatdym.
—Astan aga,men ertirem derýadan suw daşap,dükanyň daşyny sübseläýin.
Ýöne,hezil dälem bolsa,hol mele daşly kitaby beräýsene!
Astan aga ýüzüni kesä sowdy.
—Ertirden-agşama suw daşasaňam,ol kitaby berip bilmen. Ol gaty gymmat ahyryn!
Näçe manatdygy hakydamda ýok welin,“Aýgytly ädim”,dogrudanam,gymmat
kitapdy.
Men şol gymmat kitaby ele salyp bilmän,tukat halda öýe tarap ugradym. Azap
çekip,tozana gömlüp,gazananymam okalmajak kitapdy.
Öýe baramsoň agladym. Garry enem meniköşeşdirjek bolup gurt berdi.Maňa gurt
däl,“Aýgytly ädim” gerekdi.Islegimden habardar enem maňa bir manat pul hem hödürledi.
Ol pul “Aýgytly ädimiň” ondan bir bahasyna-da ýetmeýärdi. Şonuň üçinem aglamagymy
dowam etdim. Ahyrsoňy agtygyny yzyna tirkän enemiň özi dükana gitmeli boldy. Ol
dükan müdiriniň salamyny alansoň:
—Astan,meň köşegimiň diýýän kitabynyň bahasy näçe manat?—diýdi.
—Ol gaty gymmat,Gurbanjemal eje. Oňa “Kerbaba” diýýäler.
Enembarja puluny hasaplady,ýetmedi.
—Arzanragyny alaýsana,köşegim.Kerbaba pul ýetenok ahyryn.
Men ýan bermedim.Arzan-gymmat,maňa diňe“Aýgytly ädim” gerekdi.
—Astan,şü pullary al-da,şo kitaby ber. Ýetmezine Taganyň kitaplaryndan iki
sanysyny getirip gidäýerin.
—Bi bazar däl,Gurbanjemal eje. Dükan. Men Kerbaba derek köne kitap alyp bilmen
ahyryn…
Enem pahyr puljagazlaryny ýygnady-da:
—Hudaýym,şol Kerbabasam gursun,Körbabasam!—diýdi.
139
Herniçigem bolsa,şol gün enem biçäre garyndaşlaryň birinden karz pul
diläp,gymmatbaha “Aýgytly ädimi”alyp berdi. Şeýdibem,menhususy “Aýgytly ädimli”
boldum.
MOSKWA ÝATLAMALARYNDAN.
1967-nji ýylda biz Moskwanyň Gorkiý adyndaky Edebiýat institutyny
tamamlap,elimize diplom aldyk. Elimiz diplomly bolsa-da,jübimiz boşdy.Rektorat
tarapyndan berlenje puly hem instituty tamamlanymyz mynasybetligurlan şadyhorramlykda kellegöçdülik edip soňladyk.Indi Türkmenistana dolanmagaýolharjy ýokdy.
Şonuň üçinem iki ýoldaş bolup institutyň ýatakhanasynda galyberdik. Ýoldaşyma
Rejepgeldi Gurdow diýýärdiler. Ol Tejen raýonynyň Çapaýew adyndaky kolhozyndandy.
Bir gün ol Berdi Kerbabaýewiň Moskwada komandirowkada ýörendiginiň habaryny eşidip
geldi. Rejep maňa: “Gideli. Iň bolmanda,ýol harjymyzy-ha diläris-dä-diýdi—Beýdip
ýatsak,aý-gün geçer durar”.
Institutda okaýan döwrümizde-de Berdi Kerbabaýew Moskwa gelende bizi
myhmanhana çagyryp çaý-nahar berýärdi,her haýsymyz bilen aýratynlykda hal-ýagdaý
soraşýardy. Şonuň üçinem möhümimiziň bitjegine uly ynam bilen onuň ýanyna gitdik. Biz
Berdi agany mydama düşleýän ýeri bolan “Moskwa” myhmanhanasyndan tapdyk.
Ýazyjy bizi açyk ýüz bilen garşylady,ýaşaýan otagyna restorandan nahar getirdip
hezzetledi.
Pul dilemek wezipesini Rejepgeldi öz boýnuna alypdy. Sebäbi,birinjiden-ä,ol
menden birki ýaş uludy,ikinjidenem,B. Kerbabaýew bilen bizden has ozal
tanyşdy.Kerbabaýewiňem onyň garyndaşlaryndan duz-emek bolanlary bardy. Ýazyjy käte
Rejepgeldiden şol garyndaşlarynyň hal-ýagdaýyny hem soraşdyrýardy.
Rejepgeldi oňa ikimiziňem yza gaýtmaga ýolharjymyzyň ýokdugy sebäpli insitutyň
ýatakhanasynda pişesiz oturandygymyzy aýtdy.
Berdi aga esli dymandan soň oňa:
—Seň näçe çagaň bardyr-a?—diýdi. —He,iki bolsa,nesip etse,üçünjisem bolar.
Sen-ä entek öýlenmedik. —diýip,soňra goja maňa ýüzlendi. —Maryda eneňe
hemaýat etjek ýakyn hossaryň barmydyr?
Men iki sany kolhozçy agamyň bardygyny,garyndaşlarymyň hal-ýagdaýynyň ýaman
däldigini aýtdym.
Ýaşuly esli salym oýlanyp oturansoň,garaşylmadyk bir habary orta atdy.
—SSSR Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesindehäzir biziň wekilimiz ýok.Wil
Ganiýew diýen bir tatar ýigidi bardy welin,olam başga işe geçdi.Ýagdaý neneň-niçik
bolýança,sen üç-dört aý Moskwada galaýsaň näderkä?
—Meni ol edara işe alarmykalar?
—Almaly etsek alarlar.
—Men ol ýerde işläp bilermikäm?
—Näçe ýaşyňda sen?
—Ýigrimi alty.
—Ýigrimi alty!—diýip ýylgyran goja ýene dymdy. —Iş diýilýän zat işlenip
öwrenilýändir. Ol ýerde işläp ýörenlerem aýratyn ataň balasy däldir. Oýlanyp gör!—Ol
140
Rejepgeldä seretdi. —Seň diýen meseläň bilen ertir sagat on ikide ikiňem soýuza
baryň.Men şol ýerde garaşaryn. Ýüzüne Kerbabaýew diýlip ýazylangapy bardyr.“Özi
çagyrypdy” diýäýiň…
Şol günüň ertesi,ýagny 1967-nji ýylyňon birinji iýunynda Rejepgeldi ikimizaýdylan
ýere bardyk.KerbabaýewEdebi fonduň üsti bilen her haýsymyza 100 manat alyp berdi. Ol
biz üçin az pul däldi. Mysal üçin,Aşgabada çenli samolýotyň biletiniň bahasy 46 manatdy.
Meni bolsa şol günüň özünde SSSR Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň türkmen
edebiýaty boýunça Sowetiniň jogapkär sekretary wezipesine wagtlaýyn işe bellediler. Men
üç-dört aýlyk diýlipalnan işimde 1967-nji ýyldan tä 1993- nji ýyla çenli galmaly boldum.
*
Ýazyjylar soýuzy diýilýän parahat,dawa-jenjelsiz,soňunyň erbetlige barjak
jogapkärçiligi ýok edara hasaplansa-da,onuňam özüne ýetik hysyrdysy,aladasy bar eken.
Ýazyjylaryň ol-bi haýyşy,respublikadaky edebi ýagdaý barada aýda bir gezek hasabat
ýazmak,ýylda bäş-alty gezek Sowetiň maslahatyny geçirmek,Sowetiň agzalary,türkmen
edebiýatynyň terjimeçileri bilen aragatnaşyk saklamak,Türkmenistandan gol çekilip ýa-da
çekilmän iberilýän hatlara jogap gaýtarmakýüküňi mazaly ýetirýärdi. Iň kyny hem şyltak
hatlary seljermek meselesidi. Hat şyltagam bolsa,golsuzam bolsa,ol barada sekretariata
düşündiriş bermelidi. Işlän 26 ýylymyň dowamynda meniň üçin iň kyn ýagdaý döreden
türkmen ýazyjysy hem edebi tankytçysy Nargylyç Hojageldiýewiň ýazýan hatlary boldy.
Hatlaryndan çen tutsaň,dünýäde edebiýata düşünýän,doly bahaly eser ýazyp bilýän bir
adam bardy. Ol hem Nargylyç Hojageldiýewiň özüdi.Onuň hüjüm obýekti Gylyç
Kylyýew,KaýumTaňrygulyýew,Tirkiş Jumageldiýew,Gurbandurdy Gurbansähedow,Ata
Atajanow,Allaberdi Haýydow,Atamyrat Atabaýewdi.Şol adamlar bir ýere komandirowka
gitse-de,kitaplary çyksa-da,N. Hojageldiýew,iň bolmanda,“alalamak”gaçybatalgasyna
ýapyşyp derrew hat ýazýardy. Ýöne goýýan meselesi namartlyk hem bolsa,onuň bir
mertlik edýän tarapy bellenip geçilmäge mynasypdy. Ol hiç mahal golsuz hat ýazmaýardy.
Men ol adamynyň her aýda azyndan iki gezek 10-15 sahypalyk hat ýazmak üçin
kitaphanalardan material ýygnap ýitirýän wagtyna haýpynyň gelmeýşine haýran
galýardym.Barybir,ol şyltak hatlar awtorynyň isleýän netijesini bermeýärdi. Bermese-de,ol
hat ýazmak keselinden aýňalyp ötägitmeýärdi. Soýuzyň ýolbaşçylary-da,meniň işdeş
ýoldaşlarym-da N. Hojageldiýewi heniz görmedigem bolsalar,“ýakyndan tanaýardylar”.
Bir gezek Täjigistanyň wekili,professor Şöwket Hyýazy maňa “Atajan,sen edaranyň hiç
işini etmeseňem,diňe Hojageldiýewiň hatlaryna jogap ýazýanyň üçinem alýan aýlygyň
halaldyr”diýdi.
Biziň“hemişelik awtorymyzyň”hatlarynyň birinde bolsaB.diýen şahyryň “süpük
arakhordugy” bellenip,edebiýaty biabraý edýän şeýle awtora-da islän wagty Peredelkino
döredijilik öýüne putýowka berilýändigi,ol ýerde hem onuň içip ýatýandygy habar
berilýärdi. Şeýle ýazyjylara-da ýardam edýänligi üçin Türkmenistanyň edebi wekili Atajan
Tagany desbi-dähil işinden boşatmak talap edilýärdi. Ýene bir topar hatda türkmen
ýazyjylarynyň käbiriniň yslama berlip,ogullaryny sünnet etdirýändikleri “tankyt”
edilýärdi. Gol çekilip ýazylan arza-şikaýatlara hökmany suratda resmi jogap
ýazmalydy.Jogaplary bolsa iberilmezinden ozal uly ýolbaşçylaryň biri okap
makullamalydy.
141
Men entek iş bilen onçakly öwrenişmäge-de ýetişmänkäm,merhum şahyr
Amandurdy Alamyşowyň aýaly Aleksandra Wasilýewna Alamyşowa—Adamowiçden
sekretariata bir hat gelip gowuşdy. Hatda,esasanam,A. Alamyşowyň “Sona” poemasynyň
rus diline terjime edilmeýändiginden,umyman onuň döredijiligini propagandirlemekde hut
Berdi Kerbabaýewiň özüniňemeli päsgelçilik döredýändiginden zeýrenilýärdi. Men günde
telim gezek Aşgabat bilen telefonda gepleşip dursamam,ýerli soýuza sala-da salman,ilkihä A. Alamyşowyň eserlerini propagandirlemegi haýyş edip,Türkmenistanyň Metbugat
komitetiniň başlygy Akmyrat Orazowa Sekretariatyň adyndan,soňam şahyryň aýalyna öz
adymdan şeýle hat ýazdym:
“Nomer-3083. 18. 11. 1967.SP SSSR,Moskwa.
Uwažaýemaýa Aleksandra Wasilýewna!
Poema Amandurdy Alamyşýewa “Sona” odno iz krupneýşih proizwedeniý
turkmenskoý poezii 30-h godow. ”Sona” kak i drugiýe proizwedeniýa togo
wremeni,nesomnenno,sygralo nemaluýu rol w dele wospitaniýa nowogo çeloweka w
perwyýe gody sowetskoý wlasti. Odnako ne wse proizwedeniýa togo wremeni perewodilis
na russkiý ýazyk. Perewodilis liş te proizwedeniýa,kotoryýe polnostýu otweçali
trebowniýam russkogo çitatelýa. Krome togo,do sih por my ne w silah perewesti na
russkiý ýazyk proizwedeniä daže takih klassikow,kakSeýdi i Zelili.
My poprosili SP TSSR,çtoby kak možno skoree byl wypolnen podstroçnyý perewod
poemy i peredali izdatelstwu “Turkmenistan”. Odnako my ne kompetentny reşat wopros
ob izdanii poemy “Sona” otdelnoý knigoý na russkom ýazyke,Ýesli hudsowet izdatelstwa
soçtýot selesoobraznym perewesti poemu to my postaraýemsýa naýti w Moskwe opytnogo
perewodçika.
Çto kasaýetsýa Waşego zaýawleniýa o tom,çto izdaniýu poemy “Sona” ýakoby
prepýatstwuýet B. M. Kerbabaýew,my tut s Wami ne možem soglasitsýa. Izwestno,çto B.
Kerbabaýew wysoko oseniwaýet tworçestwo A. Alamyşýewa (sm. statýa B. Kerbabaýewa
“Poetiçeskiý ýazyk”,“O lirike” i dr.)
Atadžan Tagan,
Otwetst.sekretar Soweta po turkmenskoý
literature prawleniýa SP SSSR”.
Çaky,Moskwadan gelen jogapdan ruhlanan Aleksandra Wasilýewna meniň hatymy
eline alyp Berdi Kerbabaýewiň üstüne baran bolmaly. Sebäbi kän mahalgeçmänkä B.
Kerbabaýewden şeýle hat geldi:
“Gadyrly Atajan!
Alamyşowa-Adamowiçiň arzasy barada. Arza başdan-aýak töhmet.
1. Baýram Alamyşow bilen Seýit Muhammedow diýen adamlary men hiç wagtda
göremok. Alamyşowyň poemasy barada meniň gatnaşmagym bilen hiç hili maslahat
bolanok.
2,Alamyşow hiç wagtda “Halk ýazyjysy” bolanok—süpük tirýekkeş.
3. Kerbabaýew patyşa boljak bolanok. 42-nji ýylda Ýazyjylar soýuzyna
başlykbolanymdan soň,ýekeje ýazyjam fronta gidenok. Alamyşow front garasyny
142
görenok. Ol adamçylygyny,ýazyjylygyny ýitirenden soň,1943-nji ýylda soýuzdan
çykaryldy. Ýalňyşmaýan bolsam,43-nji ýylda Trudrezerwde tirýek zerarly ölüp galdy.
4. Alamyşowyň poemalary ogurlandy diýmek akyla geljek zat däl.Ýok zat nähili
ogurlansyn.
Ol bir nenormalnyý—däli aýal.
Meniň maslahatym: M. W. Gorbaçýowyň goly bilenTürkmenpotrebsoýuza hat
ýazyp,şol aýal barada harakteristika soramaly. Hem-de maňa däl-de,sekretaryň –Aşyr
Nazaryň adyna hat ýazyp,“Sona” barada soýuzyň pikirini soramaly. Ýogsam ol aýal ýene
size gün bermez,MK-da ýazar.
Atajan,sen nähak ýere “Sona” odno iz krupneýşih proizwedeniý turkmenskoý
poezii” diýip,murdar aýalyň eline uly tutalga beripsiň.
“Družba narodow” žurnalynyň 11 nomerinde Kerbabaýewiň gowy suraty bar eken.
Belki,fotografdan ulurak suratyny alyp bolar.
Bu ýerde hemme saglyk-amanlyk. Köp salam.
B. Kerbabaýew.
4 ýanw.1968”
NOWAÝYNYŇÝUBILEÝINDE
1968-nji ýylyň güýzündeÖzbegistan beýik Alyşir Nowaýynyň 525 ýyllyk ýubileýini
belleýärdi. Özbegistan Kompartiýasynyň Merkezi Komitetiniň Birinji sekretary Şaraf
Reşidowyň hut özüniň irginsiztagallasy bilen dünýä möçberinde geçirilýän ol ýubileýiň
dabarasy dag aşdy. Bir mysala ýüzleneýin. Dabara mynasybetli goýberilen harajatyň
hasabyna tutulan samolýot Moskwadan Daşkende reýsden daşgyn ugradylýardy. Äpet “IL62”-niň içindäki adamlaryň hemmesi Nowaýynyň üubileýine barýanlardy. Olara milli
özbek lybasyny geýnen gyzlar hyzmat edýärdiler.Salonlarda diňe özbek aýdym-sazlary
ýaňlanýardy.Hödürlenýän milli tagamlaryň hetdi-hasaby ýokdy. Içgileriň köp görnüşi
bardy.Nowaýynyň toýy asmanda toýlanýan ýalydy. Adamlaryň haýsy dilde
gepleýändikleinden baş çykmaýardy. Çünki samolýotda dünýäniň kyrka golaý ýurdundan
wekil bardy. Nikolaý Tihonow,Berdi Kerbabaýew,Konstantin Simonow,Resul
Gamzatow,Kaýsyn Kylyýew,Dawyt Kugultinow,Mustaý Karim,Gazagystan Ýazyjylar
soýuzynyň başlygy B. Kerbabaýewi,“Aksakal agamyz” diýip aýratyn hormatlaýan alym
Ady Şarypow dagy hem olaryň arasyndady.
Men bu wakany Alyşir Nowaýynyň ýubileý dabarasynyň neneňsi belent derejede
geçendigini mahabatlandyrmak üçin ýatlamaýaryn-da,ony başga bir özümize golaý
problema bilen baglaşdyrjak bolýaryn. Şonuň üçinem Daşkent aeroportunda gurlan görlüp
—eşidilmedik,özbek
garyndaşlarymyz
aýtmyşlaýyn,“tantanaly”
garşylanyşygyda,myhmanhana otaglaryndaky bol-telkiligi-de beýan edip durjak däl.
Nowaýy dabarasyna gelen wekilleriň iki sanysyndan özgesini şäher
myhmanhanalarynda ýerleşdirdiler. Özbek tanyşlarymyň agzyndan eşitmegime görä,şol
iki adam hökümet rezidensiýasyna ugradylypdyr. Ol iki adam köpçülikden bölünip gitmek
islemese-de,“domullanyň” raýyny ýykyp bilmändir. ”Domulla” diýilýän-ä Ş.
R.Reşidow,“iki adamam” Berdi Kerbabaýew bilen Nikolaý Tihonow eken.
143
“Adaty adamlar” bolan biz “Toşkent” myhmanhanasynda ornaşdyk. Menbile
okan,bile işleýän ýoldaşym Kamron Hakim (Ol häzir Amerikada ýaşaýar.) bilen bir otaga
düşdüm.
Asly daşkentli Kamronyň ene-atasynyň ýanyna salama gidip-geldik. Wagt
agşamarady. Myhmanhanada gök çaý içip otyrkak gapy kakyldy. ”Giriberiň!” diýip telim
öwra jogap gaýtaranymyzdan soň,orta ýaşan ýygra adam emaý bilen gapyny açdy.
—Otoçon Togan deýgan ekalarmiz şu honoda buladimi?
—Hawa,hawa. Men şol. Näme hyzmat,garyndaş?
—Man uzim Berdi oga Karbabaýew ekalarniň şofýory bulaman. Aksakal sizni
kutub oturadi. Buýakka olib keliňler diýdiler.
Men derrew geýindim-de,şofýoryň yzy bilen daş çykdym.Myhmanhananyň
gapysynda
duran
hökümet
belgili
gara“Wolganyň”
gapysyna
elimi
uzatjakbolanymda,“gündogar hormatyny” berjaý etmäge gaýym şofýor menden öňürtdi.
—Buýruňlar!
Gara maşyn ýaňy zawoddan çykana,heniz aýak atylmadyga meňzeýärdi,täzeligiň
buzgunç ysy burnuňa urýardy.
Alyşir Nowaýynyň adyny göterýän,alyn tarapyna şahyryň 10-15 metr ululukdaky
suraty ýelmenen hem prožektorlaryň ýiti şöhlesi bilen ýagtylandyrylýan mähnet teatryň
öňünden geçip giden maşyny gören DAInobatçylary hormat salamyny berýärdiler. Hormat
salamynyň içinde oturana däl-de,gara maşynyň belgisine berilýändigi öz- özünden
düşnüklidi.Ol günler “salam berilýän maşynlar” Daşkentdegaty kändi.
Köçe üste köçe söküp barýan gara maşyn meni bag-bakja bürenip oturan kaşaň
ymaratyň alkymyna eltdi. Jaý ýörite adamlar tarapyndan goralýardy. Men “Hökümet
residensiýasy” diýilýän ýere ömrümde ilkinji gezek baryp görýärdim. Bagynyň ajaýyp
agaçlaryna çenli ýagtylandyrylýan ol jaý gadymy şalaryň köşgüne meňzeýärdi: daştöweregi ümsümlikdi,päkizedi. Serhowzuň üstünde kowalaşýan kebelejikler parahat
agşamyň şypaly howasyndan lezzet alýardylar.
Şofýor meniň kimdigimi,kimiň ýanyna çagyrylandygymy aýdanyndan soň,öňündäki
depdere sereden garawul derwezäni giňden açdy. Çaky,onuň depderinde pylanynyň
ýanyna pylanyny goýbermeli diýen bellik bolmalydy.
Gül-pürçüge beslenip,lowurdap duran mermer daşlara bezelenötlüm-ötlüm
otaglardan geçe-geçe,ahyr Ady aga Şarypowa sataşdym.
—Ady aga,siz-äjennetiň eddil törüne düşäýen ekeniňiz!
—Hawa,şyragym,nastoýaşiý uçmah-koý!—diýip,çaga ýaly päk göwünli sada gazak
ýaşulusy ýylgyrdy. —Maňa-ha residensiýa hödürlenenok welin… Aksakal agama hyzmat
gerek bolaýsa diýip,Berdi Myradowişiň (gazaklar,köplenç,“ç” sesine derek “ş” sesini
ulanýarlar. —A. T.) kabinetiniň öňündäki boşýatan otagy eýeläýdim. Bular-a meni kowup
bilenoklar,saçymyň agyndan utanýalar. Menem özümden bilip gidäýemok. —Ýaşuly öz
sözüne özi gülüp goýberdi.
Gazagystanyň
Ýazylylar
soýuzynyň
başlygydygyna,uly
alymdygyna
garamazdan,Ady aganyň sözleri,bir tarapdan,onuň örän sadadygyna şaýatlyk etse,beýleki
tarapdan,Berdi Kerbabaýewiň OrtaAziýadasarpasynyň belent tutulýandygynaşaýatlyk
edýärdi.
144
Giň hem baý bezelen otagyň töründäkiB. Kerbabaýewiň ýanyna ýetýänçäm men kän
ädim ätmeli boldum.Ol kaşaň stoluň başynda bir zatlar ýazyşdyryp oturan eken.
Galamyny bloknodyň üstüne taşlap ýerinden turan ýaşuly goýberen hatasyny
ýuwmarlaýan ýaly:
—Wekillerden üzňeleşmek birhili-hä boldy welin… —diýip,çalaja ýylgyrdy. —
“Tihonow ikiňiz hökman rezidensiýada bolmaly” diýip,Şaraf Reşidowyňhut özi
aýdansoň…
—Hawa-da,olderejede haýyş edilse,“ýok” diýmegem birhili-dä…
—Şol-da. Hany otur! Häzir nahar getirderis.
—Men-ä naharly,ýaşuly.
—O nä beýle? Men-ä seni agşam-şamlygy bile edinmek üçin çagyrypdym.
—Bir sagat mundan ozal Kamronlara baryp gaýtdyk. Gowy edip myhmanladylar.
Öňünden duýduraýan bolsaň,bärik gaýdardym-da.
—Aýby ýok—diýip,goja temezligini gaşady. —Hudaýa şükür,golaýymda Ady bar.
Şoň bilen iýäýerin.Ady biçak gowy ýigit…
(Onuň “ýigit” diýýäni hem altmyşdan mazaly geçen adamdy!)
—Wiý,ýogsam-da bolsa,seň Kamron aşnaňam bu ýerdedir-ow! Samolýotyň üstünde
görmämsoň…
—Kamron bir hepde bäri bu ýerde.Uly başlyklar ony öňünden iberdiler.Maňa-da
Kamrona kömekleşmegi tabşyrdylar.
—Hawa-da,mynça myhman gelensoň,ýardamçam gerekdir. Kamronyň eneatasygarry adamlarmy?
— Ýaş bolmasalaram,olar entek gaty daýaw. . Kakasy “Özbekfilmiň” baş redaktory
bolup işleýär.
—Bolany ýagşy! Kamronam gowy oglan… Özbek garyndaşlar diýseň
myhmanparazdyr. —Birdenem ol ýalňyşyny düzedýän ýaly. —Türkmenem
myhmanparazdyr welin, —diýip sakyndy. —Ýarymyz çarwa,ýarymyz çomry bolansoň,biz
owkada känbir serenjamam berip durmaýas-da.
—Özbek nähili?
—“Özbek özüne bek!” Ýolda ýoldaş bolsaňam,bilindäki ýaglyga dolangy gury
çöregi-de
ýerine
ýetirip
iýer.Ýaglygyny
tekizjek
ýere
ýazar,burçlaryny
dogrular.Garaz,telim dürli tagam taýynlan ýaly eder. Türkmen aga welin,kädinem howduň
üstünde iýer barar. ”Hem daýylaryna gider,hemem taýyna baş öwreder”.
Göç-hä-göçlükden galan endik-dä…
Soňra ondan-mundan gep açylyp,ahyram gürrüň Alyşir Howaýynyň üstünden bardy.
Berdi aga goşgy-gazaly känbir ýatdan aýdagan bolmasa-da,şu gezeg-ä başgaça gopdy.
OlNowaýydan gaty köp setiri ýatdan aýtdy. Özem labyzly aýtmaga çalyşdy.Käbir agyr