Kyrk ýylda ýazylan kitap - 02

Meniň “täjir” diýen teklibim oňlanmaýanda-da,Magtymgulynyň adyndan haýsydyr
bir milleti kemsitmezliküçin şol setiri,iň bolmanda: “Har beslän akmaga düşse şalyk-at”
diýip düzetseňem, birinjiden-ä goşgynyň ýitirýän zady ýok ikinjidenem,syýasy
taýdanam,adamçylyk taýdanam oňat bolardy (Seýdiniň:“Özbek geçebilmez derýadan
bäri”- diýen setirini biraz özgerdip gowy etdik ahyryn.)
Kä halatlarda biz Magtymgulynyň diýmedigini diýdirip,edeninem tersine öwürýäris.
Bir gezek obadaky arhiwimi dörüşdirip otyrkam ýazylan adamdan jogap almadyk bir
hatym gabat geldi. Şol haty şu ýerde getirmegi makul bildim.
“Hudožnik Aýhan Hajyýewe.
Hormatly Aýhan aga! Men özümi hudožnikleriň işlerinden ýa-da Magtymgulynyň
poeziýasyndan düýpli baş çykarýan adam hasaplamaýaryn. Şonuň üçinem
düşünmediknärsäm bolsa,soramagy kiçilik bilmeýärin.
Magtymguly “Alaçsyz” diýen goşgusynda özüniň halamaýan zatlarynyňbir toparyny
sanap geçýär. Bir bendii mysal getireýin:
Ýigit özün daga-daşa deň eder,
Kelhemeç (siňek,çybyn. —A. T.) dek poh üstünde jeň eder.
Gysga köýnek,balagyny giň eder,
Äri çüri telpek,hatyny başsyz.
Size degişli hasaplaýanym—dördünji setire üns beriň.Magtymguly başyaçyk
(ýaglyksyz,börüksiz) aýallary,çüri telpek geýýänerkekleri halamandyr. Emma Siz
“Magtymguly” diýen belli portretiňizde şahyryň kellesine onuň ýigrenen çüri telpegini
geýdiripsiňiz. Ol näme sebäbe beýle bolýar?
Atajan Tagan. 1977. ”
Magtymgulynyň “täzegoşgularyna” dolanalyň.
Elbetde,Magtymgulynyňkydiýipelimizealýankitabymyzagirenmüňlerçesetiriň
ýekejesiniňem özhakykygolýazmasy ýok.Ýygnalan şygyrlaryň hemmesi ondan-mundan
çöplenen,eşidenden ýazylan,ýazandan okalan. Şeýle bolansoň,Magtymgulynyňky diýlip
hödürlenen setirleri şonuňkydyr diýip kabul edäýmekden başga çykalga-da galmaýan ýaly.
13
Magtymguluşynaslar bolsa Magtymgulynyňkydyr öýden materiallaryna-da begenmeli
bolýarlar. Şonuň üçinem şahyryň eserlerinde bulaşyklygyň bolaýmagy-datebigy hadysa.
Ýöne bu meselede düýpli bir düşnüksizlik döredi. Ol hem käbir “ýasama” şahyrlaryň öz
döreden ýa-da kimdir birinden göçürip alan goşgularyny Magtymgulynyňky diýip
köpçülige
hödürlemäge
ýykgyn
etmekleri.
Emma
dogrusynyaýtsak,bu
işealymlar,magtymguluşynaslar hem talabedijilikli çemeleşmediler. Şu günki alym
Magtymgulynyňky diýlip getirilen goşgyny “wagtlaýynça-da” bolsaşahyryň fonduna
goşmak isledi,ertirki alym bolsa özünden öňki alyma (belkem, halypa alyma)ynanyp, onuň
Magtymgulynyňkydygyna çyny bilen ynanmak isledi.
Alymlaryň bu işe biçak ýüzleý garaýandyklarynyň gürrüňi edilende,ilki-ilkiler men
oňa ynanmaýardym,ony alymlaraedilýän myjabatdyr öýdýärdim. Şonuň üçinemony“öz
elim
bilen”
derňäp
görmek
isledim.
Men
Magtymgulynyň
käbir
sözlerini,rifmalaryny,ýaşan ýeriniňgeografik atlarynyňbirnäçesiniulanyp bir goşgy
ýazdym. Ine,şol goşgy:
Okydygym “Wagzy-Azat”,
Şol mydary ýat edermen.
Ömri nesýe bergen Izzet,
Şirin zary ýat edermen.
Jandan zyýat namys-arym,
Hak ýoluna herne barym.
Ýedi yklym medetgärim,
Çaryýary ýat edermen.
Niçik haýýat aşsyz-nansyz?
Niçik haýýat hany-mansyz?
Geçdi ömrüm Çowdur hansyz,
Dosty-ýary ýat edermen.
Gitdi goldan gül destanym,
Soldy ýaýla—gülüstanym.
Weýran boldy Dehistanym,
Herne bary ýat edermen.
Kaýda maksat,kaýda many?
Ýakdy pyrak şirin jany.
Berse Taňrym Meňli hany,
Zülpi tary ýat edermen.
Ýetdi mizan,soldy bagym,
Ötdi meýlis—juwan çagym.
Ümür bürän Soňudagym,
Alma-nary ýat edermen.
14
Pyragy,segsendir salym,
Günbe-günden teňdir halym.
Medinäge düşse ýolum,
Biribary ýat edermen.
Magtymguluşynaslaryň biri gabat geläýse,reaksiýasyny bilmek üçin goşgyny ýat
tutdum. Bir gezek men ömrüni Magtymgulynyň döredijiligini öwrenmeklige
bagyşlap,şondan “nan iýýän” uly alymyň hem gatnaşýan myhmançylygyna çagyryldym.
Çaý- nahardan soňköp-köp gepiň başy agyrdyldy. Ahyram gürrüň edebiýatageçdi. Meniň
türkmenşahyrlarynyň goşgularyny ýatdan aýtmagyaz-kem başarýandygymdan habarly biri
şygyr okamagy haýyş etdi. Men garşy bolmadym.Sebäbi Magtymgula öýkünip ýazan
goşgymy derňemägemümkinçilik döräpdi. Men Ýunus Emräniň “Biz dünýäden gider
bolduk” diýip başlanýan,Mätäjiniň “Aýperi”,“Elden gider”,Seýdiniň “Çagdyr bu
çaglar”,Keminäniň
“Hamana”,“Garyp”,Zeliliniň
“Yklym
perizady
sen”diýip
başlanýan,Mollanepesiň
“Istäp
ki
gözel
ýary”,”Köňlüm”
goşgusyndan
soň“Magtymgulynam diňläň!” diýdim-de,“Ýat edermene” geçdim.
Oturanlar şygyrlaryň hemmesini-de üns bilen diňlediler. Birbada hiç kimden ses
çykmady.Ahyr goşgy okamagy haýyş eden myhman: “Hemmesem gowy
welin,deňeşdirilip okalanda,Magtymgulynyň beýikligi aýyl-saýyl bolyp dur” diýdi.Emma
alym welinýagşydan-ýamandan dil ýarmady. Ýogsam olMagtymgulynyň goşgularyny ýat
bilmese-de,biriniň tötänden okan şygrynyň onuňky däldigini hökman saýgarmalydy.
Gördüňizmi?
Magtymgulynyň
kitaplary,ana,şolar ýaly alymlaryňmeselä
jogapgärçiliksiz garamagy netijesindegalňaýar eken. Magtymgulynyň öz sesini başga
şahyrlaryň sesinden inçelik bilen tapawutlandyrmagy başarmaly alymlaryň “patasy” bilen
şahyryň adyna ikinji,üçünji derejeli,gowşak,bulaşyk goşgular hem berilýär.
Bizde tekstologiýa ylmy ýok hasap edýärin. Şonuň üçinem Magtymgulynyň
sözlerine-de, pikirlerine-de gabat gelen alym, okyjy öz esassyz çaklamasyny-da
ýöňkäýýär. Mysal üçin şahyryň:
“Ýagşylyk tamasyn etmäň,
Ýamanlyk çykmaýan ärden” -diýen setirlerini “Ýamanlygy bolmadygyň ýagşylygy
hem bolmaz” diýen manyda düşündirýärler. Emma meniň obadaşym Huraýberdi işan öz
adyndan dä l-de, Marynyň Goňur obasynda ýaşap geçen Molla Töre ahunyň ruhuna
salgylanmak bilen ol setirleri:
“Ýagşylyk tanasyn etmiň,
Ýamany çykmaýan ärden”- diýip üýtgedibräk gaýtalady. Uly dana Molla
Töre ahundan galan düşündirişe görä Magtymguly: “Namaz okap, ortaza tutup, dürs ýol
bilen gidip öz içindäki hemme hapalardan, ýamanlyklardan saplanmadyk adamdan
ýagşylyga-da garaşmaň” diýýär eken. Bu düşündiriş hakykata has golaý ýaly bolup
duýulýar.
BizMagtymgulyny beýgeltmek üçin alada galyp,“gaş bejermäge derek göz çykarýarys”.
Kä halatlarda bolsa alymlaryň Magtymgula nähili “gulluk” edýändiklerine-de düşüner
ýaly däl. Bir mysala ýüzleneýin. Men alym S. Durdyýewiň “Türkmen-pars edebi
gatnaşyklarynyň taryhyndan”(Aşgabat,“Ylym” neşirýaty,1977) diýen kitabyny okadym.
Elbetde,awtoryň ýagşy niýeti,gowy meýli bar. Ol halklar arasyndaköpri bolup hyzmat
15
edýän edebi gatnaşyklaryň peýdasyny nygtamak isleýär,köp halatlarda tutan maksadynada ýetýär. Emma ol bir ýerde Sagdynyň Magtymgula ýetiren täsirininygtamak üçin,şeýle
mysallary getirýär.
SAGDY:
Ýagşy hatyn ýaman äriň ýanynda,
Hapa ýere düşen göwher ýalydyr.
MAGTYMGULY:
Pis äriň ýagşy hatyny
Dürri bigymmata meňzär.
SAGDY:
Geplemeseň ýagşy-ýaman paş olmaz.
MAGTYMGULY:
Kişi sözlemeýen syry paş olmaz.
SAGDY:
Nadanlara berýär tükenmez maly,
Oňa haýran galýar akyllyň bary.
MAGTYMGULY:
Akmak sürer döwrany,
Akyl onuň haýrany.
Eýsem,şu getirilen mysallaredebi täsirmikä?Meniň garaýşyma görä-hä,täsir dälde,Magtymgulynyň özünden ozal ýaşap geçen beýik şahyrdan gönüden-göni göçürmesi
bolýan ýaly. Häzirki zaman edebiýat dilinde oňa “plagiat” diýilýär.Men Magtymgula
çäksiz sarpa goýýan okyjy hökmünde beýlegünäni onuň üstüne ýüklemek
islemeýärin.Magtymguly şygyrlary äleme dolan şahyrdansetir baryny alyp,özüni gelşiksiz
ýagdaýa goýmaz. Bu Sagdynyokap öwrenen,pars dilini gowy bilýän,şahyrçylykdanam
başy çykýan türkmeniň parsy pikirleri türkmenleşdirip,Magtymgulynyň adyna berdigi
bolýar diýip çak edýärin. Ol türkmen öz ildeşi bolan Magtymgulyny öňküsindenem
beýgeltmek,Sagdy ýaly uly şahyryň derejesineýetirmek isleýär. Sowatly türkmen beýle
ýagdaýy “günä” hem hasaplaman,onuň manysyna özüçe düşünendir. Emma ol adam
özünde beýle maksat bolmasa-da,Magtymgula ikilik edýär,oňa “Aýy dostlugyny”
görkezýär. Emma ýigriminji asyrda ylym alyp ýaşanuly alymyň beýle ýagdaýa täsir
diýmesi birneme ýerliksiz bolýar. Alym her niçik alada etse-de,ol setirleriň täsir däl-de
göçürmediginiň üstünibasyryşyna okyjy ynanmaýar. Umuman,Magtymgulynyň
döredijiligi meselesinde türkmen alymlarynyň “sahy töwekgelçiliginiň” hem
“batyrlygynyň” manysyna düşünmek kyn.
Şol töwekgellik kä halatlarda Magtymgulynyň beýik derejesini peseldýär. Şu gün
Pyragynyň poeziýasynyň gowy nusgasy diýip:
“Akmak sürer döwrany,
16
Akyl onuň haýrany” –diýen setirlerini pars diline
terjimeetsek,edil şol setirleri Magtymgulydanozal ýaşap geçen Sagdydanokap ýören pars
okyjysy näme pikir eder? Magtymguly nähili ýagdaýa düşer? Pars okyjysy ony biziň
alymlarymyzyňtassyklaýşy ýaly täsir dýýip ýuwmarlajak bolmaz,ýagdaýdan hakyky bolşy
ýaly,ýöneMagtymguly üçinörängelşiksiz netije çykarar.
Eger-de,Puşkiniň haýsydyr bir dostuna ýazan,şu mahala çenli puşkinşynaslara
nämälim hatjagazy tapylaýsa-da,alymlartoparynyňuşakgöz eleginden telim gezek geçirilip
netije çykarylýar.Biz welin…
Biz welinhut öz galamynyň astyndan çykmandygy mese-mälim görnüp
durangowşak goşgulary hem Magtymgulynyň boýnunadakyp,şahyryňbelent abraýyny
peseldýäris. Hakyky şahyryň setiri bilen “ýasama şahyrlaryň” setirine parh goýup
bilmeýänalymly,okyjyly iliň beýik şahyry hiç mahal öz beýiklik derejesinde tanalmaz.
Biz Magtymgulynyň täze tapylan goşgulary diýip magtymguluşynas A.
Mülkamanow tarapyndan 90-njy ýyllarda “Sowet edebiýaty”žurnalynda çap edilen
ýüzlerçe setirden ybarat,kimiňkidigi oňly seljerilmedikhem düşnüksiz goşgulara-da
Magtymgulynyňky däl bolaýmasyn diýip bilmedik. Hakyky poeziýadan alysdaky söz
toplumlaryndan ybarat şol setirler,bardy-geldi Magtymgulynyň hut özüniňki bolaýandada,çeper poeziýa däldigi üçin olary akademiki neşirlerden başga ýerde çap edip ýörmegiň
geregi hem ýok ahyryn.
Öz gowşak goşgularyny metbugatda çap etdirip bilmeýäni sebäpli,olary
Magtymgulynyň adyny peýdalanyp,neşire hödürleýänlere-de gabat gelmek bolýar.Biz käte
esere agramyna görä baha kesmän,sahypasynyň känligine garap baha kesýäne meňzeýäris.
Meni,näme üçindir has beterem,filosof Gylyç Mülliýewden alnyp,Pyragynyň adyna
berlen göşgular biynjalyk edýär.Örän zehinli alym Gylyç Müllüýewiň “Matamy” ýa-da
“Matamguly” lakamy bilen biziň metbugatymyzda çap bolan hut öz goşgularyny
okanymdan soň-a,Magtymgulynyň adyna beren goşgularyňam onuň özüniňkidigine
ynanasym gelip başlady. Oňa Matamynyň,ýagny Gylyç Mülliýewiň eserleriniň
diliniň,stiliniň,suratkeşliginiň,söz oýnadyşynyň Magtymgulynyňka juda golaýdygy sebäp
boldy. Onuň “Magtymguly depderindäki” “Hyýalym” diýen muhammesi elime
düşeninden soň-a çakym hakykata öwrülen ýaly boldy. Ýöne Magtymgulynyň tutuş
döredijiliginiň agramly bölegini tutýan 216 goşgyny onuňMagtymgula bermeginiň düýp
sebäbine köp mahallap düşünmän gezdim. Ol düşünmezligehem uzagyndan
kanagatlanarly jogap tapyldy. Şondan soň men Magtymgulynyň eserleriniň belli
terjimeçileriniň biri Arseniý Tarkowskinuň bir gezek “Mne dumaýetsýa,çto Mahtumkuli
eto sobiratelnyý awtor” diýen sözlerini ýatlamaga hem oňa ynanmaga mejbur boldum.
Men Magtymgulynyň döredijiligini “arassalamak” pikirini orta atanymda,murgaply
magaryf işgäri,edebiýatyň muşdagy Ahmet Çarygulyýew: “Näme,Omar Haýýamyň adyna
berilýän rubagylaryň hakyky awtografy barmy? Magtymgulynyň adyna berlip,aňymyza
ornan bolsa,goý,ol şygyrlar Magtymgulynyňky bolubam galybersin-dä” diýdi.Munuňam
janynyň bar bolmagymümkin. Ýöne adalat diýenem bir zat bar ahyryn. Eger-de şol
goşgularyň Magtymgulynyňky däldigini subut etsek,biz näme utdurýarys? Hiç zat.
Gaýtam hem-ä hakykat ýeňerdi,hemem Magtymgulyny “goradygymyz” bolardy,üstesinede Magtymguly ýaly ýene bir şahyrymyz artardy. Ýa-da biziň aňymyz Magtymgulynyň
ady bilen aldanmaga gaýym,şeýle sada aňmyka? Ol goşgular näme üçin hut
17
Magtymgulynyň abraýyna daýanyp biziň aňymyza ornamalymyşyn? Eger olar
Magtymgula mynasyp şeýle gowy goşgular bolýan bolsa,goý,hiç kimiň kömegine
daýanman,okyja özleri ýol açsyn. Biziň aňymyzam gabat gelene aldanyp ýörmeýän
aňdygyny subut etmeli ahyryn.Ýa-da biz,hakykatdanam,şeýle sada okyjymykak? Kim
näme diýse,ynanyp ýörenlerdenmikäk?
Arhiw maglumatlarynyň şaýatlyk etmegine görä,Magtymgulynyň täze tapylan
goşgularyna bagyşlanyp Türkmenistanyň Ýazyjylar soýuzynyň ýörite geçiren plenumyna
gatnaşan rus şahyry,SSSR Ýazyjylar soýuzynyň prawleniýesiniň sekretary Pýotr
Skosyrew:“Bu goşgular talantly filosofyň Magtymgula öýkünip ýazan öz goşgulary
bolaýmasyn?” diýen sowaly orta atýar. Emma ol sowala plenumda üns hem berilmeýär.
Gylyç Müllüýewden 216 sany goşgyny hem “Maru-Şahu-Jahan” poemany ýazdyryp alan
Berdi Kerbabaýew bolsa rus şahyryna: “Eger Gylyç Mülliýew şeýle goşgularyýazyp
bilýän bolsa,näme üçin olary öz adyndan çykardaýman,Magtymgula bermelimişin?” diýen
sowal görnüşli jogap gaýtarýar.Şonluk bilenem Magtymgulynyň 1948-nji ýyldan soňky
neşirlerine girip başlan 216 goşgynyň nireden peýda bolany-da gümürtik bolýar-da
galyberýär.Üstesine-de,talantly filosof Gylyç Müllüýewden alnan goşgularyň
Magtymgulynyňky däldigine kepil geçýän delillere-de gabat gelinýär.
Şu ýerde men edebiýatçy alym Tejen Nepesowyň şahsy arhiwinde saklanýan,Gylyç
Müllüýewiň Magtymgulynyň heniz çap bolmadyk goşgulary diýip galdyran gaty galyň
dört depderiniň birinden göçürip alnan muhammesi mysal getirmek isleýärin. Siz ony örän
ünsli okaň.
HYÝALYM
Gul men,ömrüm gullukda,ýa reb ne bolgaý halym?
Ybadatda şebu-ruz,ýokdur gaýry hyýalym.
Lä ilaha illalla,tilim zikri senasy,
Yrak kylma dergähden menu ýa züljelalym.
Çykmak dähr fenadan mahaldyr maňa,eý ýar,
Magşar eýýu hal habyp,he bolajak agmalym.
Üzmeý golum tä ebet bolmuşam talyby din,
Lerzana düşdi bul jan,ýokdur imdi mejalym.
Lagly ylym bolgusy kitabyl “Wagzyl-Azad”,
Imdi ki Magtymguly,pursat bergeý ajalym”
Kesesinden garasaň,bu muhammese Magtymgulynyňky däldir diýmägediliňem
aýlanar ýaly däl.Nusgaýy stil,nusgaýy dil,göwnejaý ýerineýetiriliş,dine,ylma hormat
goýmak,Hudaýa ynanmak,“Wagzyl-Azady”ýatlamak… Garaz,ol muhammesi şu günýaşap
ýören adam ýazandyr öýdüp pikir etmäge ýapyşalga-da ýok.Emmapoeziýa žanrynyň
akrogoşgygörnüşinde ýazylan şol muhammesiň her setiriniň başky harpyny dikligineokap
görseňiz,“GYLYÇ MÜLLI” diýen sözlere sataşarsyňyz.Diýmek,Magtymgulynyň adyna
berýän ol muhammesini filosof Gylyç Mülliýewiňözi ýazypdyr.Şeýle bolansoň,G.
Mülliýewden alnyp çap edilen 216 goşgynyň,çapa taýynlanyp goýlan “Maru-Şahujahan”
poemanyň hem Magtymgulynyň özüniňkidigine şübhe döreýär. Gepiň gerdişine görä
aýtsak,ady agzalan poema Magtymgulynyň bir tomlugyna goşulyp,kitapçykmazynyň öň
ýanyçapdan aýryldy. Elbetde,neşirçiler poemanyň Magtymgulynyňky däldigine berk göz
ýetirendirler-dä.
18
Tejen Nepesowda saklanýan abyrsyz goşgular G. Mülliýewiň özüniň hem aýalynyň
eli bilen ýazylypdyr. Dört depderde Magtymgulynyňky hasaplanýan 169 goşgy bar.
Olaryň
hem
uzagyndan
çapedilmegi
mümkin,okuw
kitaplarynda-da
öwreniler.Şeýlelikde,biz ýene aldawa düşeris. Beýle ýagdaýyň köp sebäpleriniň biri-de şu
mahala çenli Magtymgyuynyň döredijiliginiň akademiki neşiriniň amala
aşyrylmazlygyndan hem bizde tekstologiýa meselesine juda ýüzleý üns
berilýänligindendir.
Men şu ýerde okyjyüçin birneme aýdyňlaşdyrmak islän meselämiň üstünde durup
geçeýin.Filisof Gylyç Mülliýew näme maksat bilen beýle düşnüksiz “oýun” gurupdyr?
Öňi bilen-ä,G. Mülliýewiňtapan “oýny” täzelik däl.Beýle “oýun” ondan
öňem,soňam “oýnaldy”. Köp mysaldan birini getireýin.1962-63-nji ýyllarda saragtly
Gurban Çaryýew öz goşgularyny metbugatda çap etdirip bilmänsoň,olary19-njy asyrda
“ýaşap geçen” Gurban Wehimi diýen şahyryň adyndan hödürlände “bagty açyldy”
duruberdi. ÝogsamGurban Wehimi diýilen şahyr hiç bir asyrda-da bolmadyk awtor.
”Tapyndy” şahyrlaryň kimdigini bilýänem,biljek bolýanam ýok.Şonuň üçinem
Magtymgulynyňky diýlip çap edilýän goşgularyň,efire goýberilýän aýdymlaryň arasynda
“Aýlanyp-öwrülip kylgyl namazy” diýen ýaly gülkünç setirlere-de gabat gelinýär.
Ýöne Gylyç Müllüýewiň Magtymgula “beren” goşgularyny “Aýlanypöwrülipnamaz kylýan” awtorlayňky bilen deňeşdirip bolmaz. Onuň goşgulary kämil
poeziýa.
Emma G. Müllüýew olary başda öz adyndan çap eden bolsa beýle şöhrat
gazanmazdy.
Gylyç Müllüýewi ýakyndan tanaýan (Men onuň bilen bary-ýogy iki gezek
duşuşypdym) adamlaryň ynandyrmaklaryna görä,ol Sowet döwrüniň poeziýasynyykrar
etmändir. Partiýa,Lenin,Stalin hakdaky goşgulary-ha asla-da poezýa hasaplamandyr.
Sowet häkimýeti ýyllarynda işandygy üçin kakasynyň yzarlanmagy,bigünä
agasynyň türmä salynmagy,oňa tap getirmedik ejesiniň,kakasy Mülli işanyňam ýogalmagy
netijesinde agyr sarsgyna çydaman,matam tutan G. Müllüýew 1941-45-nji ýyllarda
“Matamy” hem “Matamguly” lakamy bilen gaty kän goşgy ýazýar.Şolardan kyrka golaýy
awtorynyň kimdigi gizlenmän,biziň metbugatymyzda çap edildi. Şol goşgulary üns bilen
okap çykanyňdan soň,Magtymgulynyň “Fetdah” diýen goşgusyG. Müllüýew tarapyndan
ýazylyp,Ctaline bagyşlanan hasap etmek hem kyn däl. Dogry,goşgy kontekstinden
haýsydyr bir setiri sogrup alaga-da,özbaşdak yzarlaberseň,başga-başga ýerlerdenem
çykarmak bolar. Ýöne“Fetdahdaky”:
Aýyrdyň atadan,ene,gardaşdan…
Aňsa öldir,bu dessany ol Fetdah –diýen setirleriň manysy
gönüden-göni G. Müllüýewiň pajygaly terjimehaly bilen utgaşyp gidýär.
Şol goşgy G. Mülliýewiňki bolmaýanda-da,ony Magtymgulynyň-a ýazmandygyny
subut
etjek
bolaýyn.Fetdahymasgaralaýan,ganhora,ýuwdarha,ejizeganyma
deňeýän,şeýdýäni üçinem Fetdahdan gorkýan awtoryň “Aňsa öldir,bu dessany ol Fetdah”
diýmesinde asla logika ýok ahyryn.Fetdah diýlip özüniň ady tutulansoň,ony aňmaýan
Fetdah nä sähnemişinmi? Fetdah aňaýsaözüni öldürmeginden gorkýandygyny açyk boýun
alýan awtor goşgynyň ahyrynda Magtymguly diýip,öz adyny getirermi?
19
Şeýlelikde,”dessanda”ady tutulmasa-da,kime näme diýilýänini aňaýmagy ahmal
Stalinden gorkýan awtor diri gezip ýören özüni gizläp,aýatda ýok Magtymgulynyň
adynypeýdalanmak bilen öz ýürek hasratyny egisýär. Ol öz gazabyny,Staline bolan
ýigrenjini beýan edýär hem-de şol ýigrenjiň çap üsti bilen köpçüligeýetmegini
gazanýar,özüni hem göni gelmeli ölümden goraýar.
Gylyç Mülliýewiň “Matamy” lakamy bilen çap eden öz goşgularynyň bolsa
Magtymgulynyň goşgulary bilen “tagmasynyň”köplenç,birdigi ýa-da golaýdygy bizi kän
zat barada oýlanmaga mežbur edýär.
Gylyç Müllüýewiň Magtymguly meselesinde döreden“problemalary” barada
oýlansaň,Pyragynyň şu mahala çenli öwredilenterjimehalyna-da özgertmeler giriziberesiň
gelýär. Onuň ömür beýany hem edil goşgularynyňky ýaly bulaşyk ýagdaýa salnypdyr.Şol
meselelerhakyndazehinli
tankytçy
hem
prozaçy
Saýlaw
Myradow
“Goşgular,rowaýatlar,logika” diýen düýpli makalasyny çap etdi. Makala Magtymgulynyň
şumahala çenli okuw kitaplarynda öwredilip gelnen terjimehalyna-da,goşgularyna baha
bermäge-de başgaça çemeleşilmegini talap edýärdi. Makala örän güýçlüdigine,akyllybaşly açyşlar edýändigine,hakykata has golaýdygynagaramazdan,jedelleşmäge-de tutaryk
berýärdi. Emmagürrüň öňi bilen özlerine degişli bolsa-da,edebiýatçy alymlar ol makala
barada ýagşydan-ýamandan öz pikirlerini aýtmadylar. Men ol makala seslenme ýazdym.
Ony hem “Edebiýat we sungat” gazýeti “Magtymguly Meňli ýara sataşyp…” ady bilen
çap etdi. Siz şol seslenmäniň örän gysgaldylan nusgasyny şu ýerde okap görüň. Yzyndan
bolsa,meniň çaklamalarymy-da çepbe çöwren ýagdaýyň dörändigi barada aýdaýyn.
“…Öňi bilen-ä Meňlili mesele. Bu hakda dürli pikir,dürli çaklama bar. Saýlaw
Myradow şahyryň öz setirlerine daýanyp: “Diýmek,ol Meňli 37 ýaşanda-da ondan aýra
düşenine gynanyp,ömri ötýänçä Meňlä ýetmek pikirinden el üzmändir” diýip ýazýar.
Özüm-ä makalanyň awtorynyň beýle pikiri bilen ylalaşyp biljek däl. Şonuň bilen birlikdede “Magtymguly Meňlä öýlenmändir” diýen pikiri yrga hasaplaýan çaklamamy öňe
sürjek. Sebäpleri: Näme üçin Magtymguly Meňli 37 ýaşyndaka(“Ýara ýaraşar üç müçe”)
“Aýryldym” goşgusyny ýazypdyr? On sekiz bar,ýigrimi bar… Näme üçin hut otuz ýedi?
Magtymgulynyň setirlerinden mysal alyp,olardan özüňçe many çykaraga-da,şahyryň
terjimehalyny üýtgedibermelimi? Beýle bolsa Magtymgulynyň liriki gahrymanyň adyndan
aýdýan:
Magtymguly aýdar kurana uýdum,
Gybaty
taşladym,haramy
goýdumdiýen
setirlerinden:
“He,Magtymguly kurana uýmanka,diňe gybat,haramylyk bilen meşgullanan eken-ow!”
diýen ýaly many gözläbermeli-dä?
Şahyryň goşgusyny okan her adam onuň tejimehalyna özüçe üýtgeşme girizip
ýörmeli bolsa,menem “Magtymguly Meňliden aýra düşmän,onuň bilen är-aýal bolup
döwran sürüpdir” diýen çaklamany öňe sürjek,sebäbini hem özümçe düşündirjek. Ine,ol:
Eger-de,Meňli Magtymguludan başga kişä äre çykan bolsa,näme üçin şahyr 37 ýaşly
Meňliden aýrylandygy barada goşgy ýazmaly? Meňliniň 37 ýaşaýança enesiniň dulunda
gyz bolup oturmajagy-da hak zat. Eýsem,şahyryň öz söýgülisiniň 18-20-25 ýaşyny
tekrarlaman,37 ýaşyny nygtamasy nämedenkä? Näme üçin onuň aýra düşen ýaryna hut üç
müçe ýaraşmaly?
20
Birinjiden-ä,eger Meňli başga kişä äre çykan bolsa,şahyr öz goşgusynda onuň adyny
görkezmezdi. Şu mahala çenli nygtalyşyna görä,Meňli gyz öz obasyndan onçaky uzak
aralyga-da durmuşa çykmadyk ýaly.Kimdir birine äre çykyp,37 ýaşaýança döwran süren
maşgalany Magtymguly özüne ýar hasaplamaz. Kimdir birine aýal bolup ýören Meňlä
bagyşlap goşgy ýazyp,oňa söýgi bildirip ýörse,ilki-hä il beýle şahyryň üstünden
güler,soňam dilden-dile geçip ýörengoşgy Meňliniňem,onuň äriniňem gulagyna ýeterdi.
By hem Meňliniň,iň bolmanda,gününiň kynlaşmagyna sebäp bolardy. Şeýlelikde,öz başky
söýgüsine,söýgülisine sarpa goýýan Magtymguly Meňliniň öz adamsynyň öňünde
masgara bolmagyny islemez.Beýle ýagdaý şahyryň dünýäsinebap gelmez. Şeýle
esaslardan ugur alyp,Magtymguly “Aýryldym” goşgusyny 37 ýaşly kişi aýalyna
bagyşlamandyr-da,37 ýaşap dünýäden öten öz aýaly Meňlini ajy ölmüň “aýrandygyna”
gynanyp ýazypdyr diýen netije çykarmak bolar.
Magtymguly Meňli ýara sataşyp,
Bäş gün biziň bilengül ýar oýnaşar — diýen setirleri bolsa
Magtymgulypanyda Meňli bilen “bäş gün” bile ömür sürendigi barada aýdandyr.Eger
Magtymguly Meňlä öýlenmedik bolsa,“bäş gün” sataşdym diýmezdi ahyryn.
Şahyryň dulluk hakdaky setirlerine üns berseň-de,“Seniň kibi ýardy meňem ölenim”
diýmesini,merhum aýalyny öwmesini,dogrudanam,gowy maşgala bolan,emma otuz ýedi
ýaşap ýogalan aýaly Meňli bilen baglaşdyryp bolmazmy? Onuň “Duşdum ümbilmez
nadana” diýen sözlerini hem Meňli ölenden soň sataşan aýalynyň ýagdaýy bilen
baglaşdyrsak näder?
Eger “Neýläýin?”,“Nar kyldy”,“Reýgan eýledi” goşgularyny şahyr bir
wagtyrakda,gyzylbaşlaryň çozan mahaly,Mämmetsapa bilen Abdyllanyň Owganystana
giden pursatlary ýazan bolsa,yzdawaka gopanda,Meňli hem Magtymgulynyň ýanynda
bolmaly. Belki Meňli şahyryň dessanynyň sile düşüp ýok bolany üçin,gaýnagasynyň
maşgalasynyň horlananyüçin “gözi ýaşly” görnendir?
Ýogsam,Magtymguly başga ýerde,kimdir biriniň aýaly bolup ýören Meňliniň
gözýaş dökenininädip bilsin?
Goldan gidendir dessanym,
Göýä tenden çykdy janym.
Gözi ýaşly Meňli hanym,
Ýüregim içre nar kyldy —diýen setirlerden görnüşine görä,şol
topalaň mahaly Meňli Magtymgulynyň edil ýanynda bolmaly. Diýmek,Meňli mydama,tä
otuz ýedi ýaşap ýogalýança şahyryň gapdalynda eken…”
Parçasynyşu ýerde mysal getiren seslenmäm gazetde çap bolan gününiň hut ertesi
şahyr Ata Atajanowa gabat geldim(Onuň Gylyç Mülliýew bilen ýakyn garyndaşdygyny
hem,bile oýnap-ösen deň-duşdugyny hem size ýatladaýyn.) Şahyrmeniň seslenmämi
okandygyny aýdyp,ýaňsyly ýylgyrdy-da: “Atdaş,geljekki nesillerimiziň içinden
dörejek,edebiýaty düýpli öwrenip bilýän akylly-başlyalymlar Magtymguly meselesinde
hemmämiziň,şol sanda düýnki çap eden makalaň üçin seňem üstüňden gülerler” diýdi.Men
onuň näme üçin beýle diýýäni bilen gyzyklandymwelin,ol: “Magtymguly küje,Meňli küje!
Umuman,MagtymguludaMeňli bolmaly hem däl—diýip,meseläni has-da düşnüksiz etdi.
—Meňli hanym häzirem diri. Ol şu mahal Mary şäheriniň Gonçarow köçesinde
21
ýaşaýar…”Şonuň yz ýanyndanam şahyr Pyragynyňky hasap edilýän “Aýryldymyň”“ilkinji
nusgasyndan” diýip:
Obasy bar ýeke diňli,
Daş guýusy sary jaňly.
Ili Gökje,ady Meňli,
Garagöz ýardan aýryldym — setirleri ýatlady.
Men zehinli ýazyjymyz,gaty köp okaýan,köp bilýän,biçak sowatly Ata
Atajanowyňaýdanlarynyň hakykata nä derejede golaýdygy barada gutarnykly pikir aýdyp
biljek däl.Ýöne A. Atajanow hem G. Mülliýew bilen obadaş bolup çykan bir ýaşuly
tanşym Marynyň Gökje obasynda Abdylla işanyň metjidiniň ýanynda ýeke diňiň hem
mydama sowuk suwly daş guýynyň bolandygyny ýatlady.
Men ýaşuly tanşymdan “Daş guýy bilen sary jaňyň näme baglanyşygy bar?”-diýip
soradym. Suw çekýän aýallar gybata gyzyp,suwy bisarpa tutmazlary ýaly,guýynyň
ýokarsyndan bir sary jaň asypdyrlar. Bedre gelip,şol jaňa degende jaňyň sesi aýallara
suwuň gelip ýetendigini habar berenmiş.
Edebiýat bilen içgingyzykýan şol obaly bir mugallymhem Gylyç Mülliýewiň Meňli
atly gökjeli gyza aşyk bolandygyny,emma onyMary şäherinde ýaşaýan başga birine
durmuşa çykarandyklaryny aýtdy.
Şu zatlardan ugur alsaň,Magtymgulynyň aýrylan “Meňli hanymy” biziňem
döwürdeşimiz bolup,ondan Gylyç Mülliýew hem aýrylan ýaly bolup dur. Magtymgu lynyň
döredijiligindäki bulaşyklyklar hem bizi şol çaklamalara ynanmaga itekleýär.
Özümiň gönümel tekrarlamaga hakym bolmasa-da,örän ygtybarly adam hasap
edýänim,arhiwçi edebiýat alymy Tejen Nepesiňýazyjy Gylyç Kulyýewiň Magtymgulynyň
Türkmensährada ýaşaýan ýakyn garyndaşy Ata işandan alan haty barada maňa
aýdanhabaryny okyja ýetitmekçi.
Gylyç Kulyýew Krymda bile dynç alan wagtymyz Magtymgulynyň garyndaşy Ata
işan hakynda maňa-da kän zatlary gürrüň beripdi.Ýazyjynyň aýtmagyna görä,Ata işan
diýilýän örän salyhatly,aň-düşünjesi ösen,yslama berk uýýan,ýakymly adam
bolupdyr.Gylyç Kulyýew Ata işany gaty ýakyndan tanaýar eken. Asyl ýazyjy ony özüne iň
golaý dostlarynyň birihasaplaýardy. Ýazyjy Ata işan bilen SSSR hökümetiniň Eýrandaky
konsuly bolup işläp başlan badyna,ýagny Beýik Watançylyk urşy ýyllarynda tanşypdyr.
Olar ýygy-ýygydan duşuşýar ekenler,birek-biregiň öýüne myhmançylygabarýar ekenler.
Gylyç Kulyýewgar ýagan günleriişan bilenawagidişleri barada-dagyzykly wakalaryaýdyp
beripdi.
Tejen NepesowGylyç Kulyýew dünýäden ötenden soň,ýagny 1993-nji ýylda
ýazyjynyň maşgalasynyň rugsat bermegi bilen,iki hepdeläp onuň arhiwi bilen tanşypdyr.
Şondaalymyň eline Ata işanyň Gylyç Kulyýeweýazanbir haty düşüpdir.Eýranda ýaşaýan
ýaşulynyň Gylyç Kulyýewe hat ýollamagyna bolsa ýazyjynyň “Magtymguly” romanyny
ýazmaga girişmezinden ozal Ata işanaPyragynyň ömrüne,maşgala durmuşyna degişli
iberen sowallary sebäp bolupdyr.Tejen Nepesowyň nygtamagyna görä,Ata işanhatynnda:
“Meňli diýip,Akgyz diýip bolsa dagdan aňyrda ýaşaýan türkmenler tapýar,Gylyç molla.
Biz bu ýerde olar barada hiç zat bilemizok” diýip ýazypdyr.
Edebiýatçy alymlarymyzyň nusgawy şahyrlaryň şahsy durmuşyny yzarlanlarynda
hem meselä juda ýüzleý garaýandyklaryny tekrarlajak bolýan diňe men däl. Olaryň
22
okyjynyň aňyny bulaşdyrypýörüşlerinden zeýrenip,döwrümiziň iň talantly şahyry
Atamyrat Atabaýewiň ýazan bir goşgusynyýüzugra size ýatladyp geçeýin:
ÇAKLAMA
Magtymguly Meňli gyzy söýenmiş,
Ýöneýetip bilmänmişin wysala.
Seýdi bolsa Hatyja diýp köýenmiş,
Emma olam düşenmişin şo hala.
Zelili hem Döndüsine gowuşman,
Bu dünýäden arman çekip ötenmiş.
Nepese-de päsgel berenmiş duşman,
Garaz,zordan Bossantäje ýetenmiş.
(Pursatdan peýdalanyp,men Atamyrat Atabaýewe şu goşgusynda “ýapyşalga”
bolmaly,ýöne onuň üns bermedik ýene bir delilini — Mollanepesiň“Aý imdi” şygryndaky:
“Tä
ölýänçäm
Durduhal
diýp
aglyrmen”diýen
setirini
okyja
ýatlatmakçy.Diýmek,Mollanepesem özüniň haksöýgülisi Durduhala ýetip bilmänden soň
Bossantäje öýlenmeli bolýar-da?—A. T.)
Elinden gidirip Annagülüni,
Mätäji mähire mätäç bolanmyş.
Şeýdip,ähli şahyrlaryň gününi—
Söýgüsini şum rakyp bozanmyş.
Bular çaklamasy biziň alymlaň,
Belki,birden biri degýändir ýapa.
Alymlar! Nämüçin gara zalymlar,
Olaň hiç haýsyna gyýaňzok nika?
“Bir kem otuz ýyldyr sürüşdim döwran”,
Diýip ýazaýmadyk bolsa Kemine,
Onuňam ýaryny bir pursat durman,
Bererdiňiz bir baýa ýa emire.
Garaz,hakykata golaý bir delil,
Ýa-da çala başy gowşan çaklama
Şahyrlaň söýgüli ýaryny elin—
Eltip berýär haýsydyr bir akmaga.
Bu gün elimizde nika hatymyz
Barlygyna şükür,bolmasa bizem
Goýardyňyz söwer ýarsyz—hatynsyz,
Siz öz täsin çaklamalarňyz bilen.
23
Ýerliksiz dawamyz ýok biziň asla,
Ýa şahyryň täleýi ters ozaldan.
Gowy bordy,bir ters many çykmasa,
Söýgi hakda ýazylan her gazaldan.
Şundan soň edebiýatçy alymlarymyz birneme oýlanaýmaly ýaly welin…
Magtymgulynyň eserlerindäki bulaşyklyklar barada gürrüň gozgalanda kimdir biri: