Kyrk ýylda ýazylan kitap - 21

—Başlyklammyz “Şu işi gaty tizlemeli” diýip,oda-köze düşüberdiler welin,özi
gelýýndir öýdüp çak etdim. —Maşynyna tarap gönügen ýigit yzyna gaňryldy-da: —
Ýaşuly sen Atajan Taganyň garyndaşymy?—diýdi.
—Ýok,men onuň kömekçisi.
Şofýor ýigit “A. Taganyň kömekçisi” bilen tanşanyna-da begenen ýaly,ýanyma
gelip,elimi gysyp gitdi.
16. 08. 1991.
Aşgabatda ýaşaýanobadaşymhemdostum,medisinaylymlarynyň doktory,professorhirurgHojaBabaýewesalamlaşmak üçinMurgapdanjaň etdim. Ol Gojuk täzelikleri bilen
gyzyklandy.Men oňa Ogulsapar ejäniň 83 ýaşap ýogalandygyny aýtdym welin,oba seýrek
hem aýak üstünden gelýän professor:
—Ogulsapar eje nä ozalölmedimi?—diýdi.
—Medisinanyň kanunyna laýyklykda,o pahyr ikinji gezegem öläýdi—diýip,men
sowala görä jogap gaýtardym.
*
219
Mary-Murgap şossesinden Gojuga tarap aýlanan ýerimde 23-24 ýaşlaryndaky bir
ýigit durdy. Ol obanyň sygyr çopany Ahmetdi. Ol elini galdyrmanka,maşyny sakladym.
Menmalym-garam bolmansoň,Ahmet bilen heniz ýakyndan iş salşyp görmändim.
Ýöneobadaşlarymyň käbiri oňa samsygrakdyr diýýärdi. Belki,şonuň üçin bolsa
gerek,Ahmet tä oba ýetilýänçä,geplemän oturdy. ”Şäherläp gelýäňmi?” diýsemem,diňe baş
atdy.
Men öz köçäme sowulmaly ýerimde maşyny sakladym. Ahmetulagdan düşdi-de,baş
atyp gidiberdi.
— Maşyna mündürip,ynjytman getirenim üçin bir manatjyk dagy töle ahyryn!—
diýip,men onuň yzyndan gygyrdym.
Ahmet meniň degişýändigime düşünýärdi.Bolsa-da :
—Aý,häzir bir manat bersem,sen ony ýitirersiň. Agşam öýňize eltip gaýdaýaryn —
diýen jogaby bilen olmeni geplemez ýaly etdi.
Ynha,meniň Gojuk obamyň adamlarynyň käbiri bilen bolan wakalar şulardan
ybarat. Gojuk obasyna ýene-de gaýdyp geleris. Sebäbi ol örän üýtgeşik oba. Menem şol
obadadoglanyma,şol obanyň adamlarynyň hemmesini gaty ýakyndan tanaýanyma,olaryň
özlerine sarpa goýmagymaesas döredendiklerine ýürekden begenýärin.
1963—1993.
Gojuk—Mary —Aşgabat —Moskwa.
Kynçylykly düňýä barada pikirlenip,iliň agyr durmuşy barada çuňňur gynanç bilen
oýlanyp bilýän hakyky halk ýazyjysyny özüniň hususy ýagdaýynyň abatlygy,tükeniksiz
baýlygy-da köşeşdirmeýär. Dünýäniň iň baý ýazyjylarynyň biri bolan graf L. N. Tolstoý
öz ýaşaýşyny garyp halkyň ýaşaýşy bilen deňeşdirende tebigylyk duýmany üçin,onuň
arasyndaky tapawudyynsaply adamçylyk duýgusyna sygdyryp bilmäni üçin,utanjyna
öýüni terk edip gitmäge mejbur bolýar. Şeýlelikde,ol öz baý mülki bolan Ýasnaýa
polýanany taşlap,Astapowo diýen demirýol stansiýasynda ölüp galýar.
*
Hünärmeniň diňe ýekehalypatutunmakbilenoňmagy,döretmegimümkin. Emma
ýazyjynyň halypasy ýeke bolmaly däldir diýip pikir edýärin.Sebäbi onuň döredijilik
derejesi ösdügiçe,edebiýata bolan garaýşy hem şoňa görä özgerýär. Her döwürde ösýän
düşünjesiniň talabyna laýyklykda göwnünden turan eser hem oňa halypalyga
öwrülýär.Men özümiň döredijilige baha beriş hem talap ediş nukdaý nazarymy yzarlap
görýärin welin,diňe halypalyk derejesinde kabuleden adamlarym kem-kemden başga
bolupdyr.Berdi
Kerbabaýew
(“Aýgytly
ädimden”
başlanýar),L.
Tolstoý,Stendal,Çehow,Moem,Žorž
Sand,Balzak,London,Bykow,Aýtmatow,Mustaý
Karim,Rasputin,Matewosýan,Fazliddin Muhammadi. .
Ýöne dünýäde iň beýik,iň akyldar ýazyjy hasap edilýän,dünýäde özüni sowatly
saýýanlaryň hemmesiniň ürç edip okaýanyF. M.Dostoýewskini welin özüme halypa
diýsem,siziň öňüňizde ýalan sözledigim bolardy. Belkem,onuň aň derejesiniň
özümiňkiden juda tapawutlydygy üçindir,Dostoýewskini uly lezzet,höwes bilen okap
220
bilmeýärin.Has takygy,ol maňa eýgertmeýär.Diýmek,men entek oňa okyjy bolmaga-da
ýetişen däldirin-dä.Ýöneonuň institutyň ekzameni mejbur edensoň gyssaglyrak okalan
eserlerine (özümi synap görmek üçin) ýaňadandan dolanmak hyýalymam ýok däl.
Seniň ösmegiňe oňaýly täsir edýän her bir awtor halypalyga öwrülýär.
Elbetde,ömrüň dowamynda olaryň halypalyk derejesinden düşýänleri-de,hemişelik
halypalykda galýanlary-da bolýar.
*
Her guş özi üçin saýraýar. Her guş öz sesinden lezzet alýar.
*
MarydaAtaKöpekMergen,AtaAtajanow,AşgabatdaKerimGurbannepesow,Gylyç
Kulyýew,BerdiKerbabaýew,ÇaryNurymow,NuryHalmämmedow,GurbannazarEzizowköçe
lerindengeçenimdeguwanjahemhasratagaplanýaryn. Men olar bilen uzak ýyllaryň
dowamynda duz-emek bolupdym.
Şu gün Gyzylarbat şäherinde giň köçe bilen barýarkam,beýik jaýyň diwarynda “Gök
Abaýew köçesi” diýen ýazga tötänden gözüm düşdi. Men Moskwada işlän
döwrümde,Türkmenistan Ministrler Sowetiniň SSSR Ministrler Sowetiniň ýanyndaky
hemişelik wekili Gök Abaýew bilen edil aga-ini ýaly bolup gatnaşypdym.Asly käri
mugallym bolan Gök Abaýew edebiýata-da gowy düşünýärdi,dutar hem çalýardy.
16. 10. 1996.
Gyzylarbat.
Şeýlesowalaozalamjogapberäýipdim öýdýän. Bolsa-da,eger Hudaý maňa:
“Ýaşan ömrüňi gaýtadan bersem alarmyň?” diýen sowal berse,ol meniň aşakdaky
şertlerimi goldasa razylaşardym:
1. Öňki ýaşan ömrümdäki goýberen ýalňyşlyklarymy gaýtalamazlyk.
2. Öňki ýaşan ömrümdäki gatnaşan,sulhum alşan aşnalarymyňam gaýdyp gelmegi.
(Olarsyz ýaşaýşyň gyzygy bolmaz ahyryn).
3. Öňki ýaşan ömrümdäki ýaşan duşmanlarymyňam gaýdyp gelmegi. (Olarsyz
ýaşalan ömür gyzyksyz hem içgysgynç bolar ahyryn).
1997.
Eýýäm bar zat hakydamdan çykypdyr.
Göz öňe gelenok saçyň tary-da.
Bilemok,niçiksi geçdi gijeler,
Şol gijeler—müňkürligiň ýary-da.
Bilemok,biz daňy garşy aldykmy,
Ýa-da garşy aldymyka daň bizi.
Bilemok,gülkämi ýa-da hasrata,
Nämä şaýat boldy asman ýyldyzy.
Niçik nazar bilen bakýardy gözleň,
Gülüpmidiň? Şolam çykdy ýadymdan.
Howa siňdiaýdan gabahat sözleň,
221
Diňe nyşan galypdyr seň adyňdan.
Hakykatçy duşman,töhmetçi dosty
Saýgarmak üçinem bar eken bir çäk.
Dostlaryň şatlygma begenmändigem,
Ýat-oýumdan çykyp gidipdir birçak.
Ýaň salsa-da geçip giden ýaşlygym,
Kalbyň salgymlara gulak asmasyn.
Bolýandyr ters işiň bähbit berýänem,
Gördüm ýagşylygňam ýaman nusgasyn.
Näziň nähilidi,özüň nähili,
Oturyp-turşuňamkem-kemunutdym.
Şolgünleriň ýagşy-ýamanbaryny
Ýatlajakbolmagyn,senemunutgyn.
Haýsy nazar bilen bakýardy gözleň?
Gara küldöräpdir sönen oduňdan.
Emma bagtly günleň yzda galany,
Nämüçindir,hiç çykanok ýadymdan.
1989.Kiýew.
DÖREDIJILIK ADAMLARYNYŇDURMUŞYNDAN
Şahyr Resul Gamzatowyň ogul perzendi ýok,üç sany gyzy bar:
Salihat,Patimat,Zarema. Onuňpeşeneli,belent adamçylykly aýalynyň ady hem
Patimat.Gyzlaryň üçüsi hem şeýlebir kakalaryna meňzeş welin,haýran galaýmaly.Olar
Resulyň özi ýaly örän burunlak,çypar sary hemonçakly görmegeý däl.
Bir gezek Ýzyjylar soýuzynyňhowlusyndan gyzlaryny maşyna mündürip
ugradanymyzdan soň,Resul maňa tarap gamgyn nazar bilen seretdi-de:
—Käte meniň öz gyzlaryma gaty nebsim agyrýar,Atajan—diýdi. —O biçärelere
taňry görk-görmek bermändir. Maňa meňzemän,ejelerine meňzäýmeli ekenler
welin…Olary Resul Gamzatowyň gyzlary bolany üçin alaýmasalar…
1983.
Hydyr Derýaýew 1981-nji ýylyň iýulynda Moskwada Ýazyjylar soýuzyna
gelip,Ýaltadan ýollan telegrammasy gowuşmandygy sebäpli,myhmanhanada ýer
bermändiklerini aýtdy. Men onuň bilen tirkeşip,”Moskwa” myhmanhanasyna bardymda,Hydyr aganyň Türkmenistanyň Ýokary Sowetiniň deputatydygyny tassyklaýan
şahadatnamasyny uzatdym welin,nobatçy aýalgepsiz-gürrüňsiz aýratyn bir otag berdi.
—Bäý,biý-ä ap-aňsat eken. Özem “Ite göwher daksaň,item aglar,göwherem”
diýenleri boldy duruberdi.
222
Men Hydyr aganyň otagyna-da girmän,oňa öý hem iş telefonlarymyň nomerini
ýazyp beremsoň,öz iş-aladam bilen gitdim.
Şol gün Aşgabatdan Edebi fonduň başlygy Mergen Hümmedow jaň edip,Hydyr
Derýaýewden bir düşnüksiz telegramma gelendigini aýtdy. ”Ol Ýaltadan biziň
soýuzymyza telegramma berip,“Moskwa” myhmanhanasyndan orun soraýar.Oňa
Aşgabatda myhmanhana nämä gerek bolduka? Ýa-da gelnejemiz bilen oňuşmaýarmyka?
Onsoňam,Aşgabatda “Moskwa” diýen myhmanhana ýok ahyryn”. .Asyl Hydyr aga SSSR
Ýazyjylar soýuzynaberdim diýýän telegrammasynda Moskwa şäherine derek Aşgabat
diýip ýazaýan eken.
Biziň edaramyzdadöredijilik adamlary üçin iş sagat 12-den başlanýardy. Şonuň
üçinem men 12-niň ýaryna çenli öýde bolýardym. Hydyr aga Moskwa ýygy-ýygydan gelip
ýörensoň,biziň işimiziň gün tertibine beletdi.Bolsa-da,ol bir gün ir sagat onlarda öýe jaň
etdi-de:
—Soltan Hüpbi,men seni hiç tutup bilemok-la—diýdi. —Öten agşamam,şunça jaň
etsemem hiç kim trubkany götermedi.Bu gün näme irläpsiň-le?
—Men sagat ýedi bolmanka turýan-a,Hydyr molla.
—Men bolsa,sen 12-de gelýänsiň öýdüp,irden jaňam edemokdym.
Asyl Hydyr agameniň öý telefonymdyr öýdüp,işime,iş telefonymdyr öýdübem
öýüme jaň edip ýörüpdir. Şonuň üçinem ol meni “hiç tutup bilmändir”.
Hydyr aga myhmanhanada uzak ýaşamady. Ol ýazyjylaryň Moskwanyň etegindäki
“Peredelkino” döredijilik öýüne geçdi.
Şol pursat men hem uly şäheriň kapas howasyndan gaçyp,çagalarym bilen daçada
bolýardym.
Biziň
wagtlaýyn
daçamyz
hem
“Peredelkinonyň”
edil
gapdalyndady.Şeýlelikde,men Hydyr Derýaýew bilen ýa Peredelkinoda ýa-da şäherde
günde-günaşa duşuşýardym. Köplenjem,Moskwadan bile gaýdýardyk.
Bir gezek ol edara bardy-da,meni aşaky restorana nahara çagyrdy. Menýaňy
naharlanyp gelendigimi aýtdym.
—Aý,beýle bolsa,menem ýeke özüm gitjek dal.–Ol çäýnekdäki sowuk çaýdan bir
käse içdi. —“Aç suwsak” diýipdirler,çaý içip oňaýaly.
Şu ýerde men Hydyr Derýaýewiň häsýetinde bir zady bellemekçi.Belkem,19,5
ýyllap sowuk ülkelerde sürgünde bolany sebäplidir,Hydyr aga käbir türkmen ýazyjylary
ýaly (Mysal üçin,Beki Seýtäkow bilen G. Gurbansähedow gök çaýsyz asla
oňmaýardy),“Gök çaý içmesem maňlaýym şatlap dur” diýmeýärdi.Ol gara çaýam
bolsa,çig suwam bolsaiçäýýärdi. Onuň känbir nahar dannawam ýokdy,saçagyň
üstünidürli-dümenden dolduryp ýörmän,oňňut bolsa oňaýýardy.
Kabinetde bir käse sowuk çaý içen ýaşuly:
—Beýdişip oturman,gideli-le,Soltan Hüpbi!—diýdi.
—Nirä?
—Peredelkinä. Sen-ä öz daçaňa,menem öz ýerime.
—Men düýnem bir bahana tapyp,işden gaçdym,Hydyr molla.Günde-günde gelşikli
däl…
—Hany,tur,Ýuradan özüm rugsat alyp bereýin…
223
Onuň Ýura diýýäni SSSR Ýazyjylar soýuzynyňPrawleniýesiniň sekretary,meniň
gönümel başlygym Ýuriý Iwanowiç Surowsewdi.Ýuriý Iwanowiç Hydyr Derýaýewi gaty
oňat görýärdi.
Hydyr aga başlygyň kabinetine giren badyna:
—Ýura,men seň şu işgäriňi Peredelkinä alyp gitjek. Ýeke gidesim
gelenok.Bolmanda-da,bular bu ýerde hiç iş etmänotyrlar—diýdi.
Ýuriý Iwanowiçemmyhmanyndan pes oturmady.
—Sen biraz ýalňyşýaň,Hidir (Surowsew“Hydyr” diýip bilmän,oňa mydama “Hidir”
diýýärdi. —A. T.),meniň işgärlerimiň özleriňiň hiç iş etmeýändikleri-hä jähennem
welin,olar işe gelmek bilen bizi-de iş etmäge goýmaýarlar. Şonuň üçinem sen
meniAtajandan halas etseň,örän minnetdar bolardym…
Hydyr agaelimden tutup meni kabinetden alyp çykdy.
—Nätdim,Soltan Hüpbi?!
—Aldyň,Hydyr molla!
“Peredelkino” stansiýasynda elektriçkeden düşülen ýerde mendemirýoldan
çepe,Hydyr aga-da saga gitmelidi. Biz hoşlaşyp durkak,oi bir zat ýadyna düşen ýaly,elini
silkip aldy-da:
—Mundan oýun bolmaz,Soltan Hüpbi.Hoşlaşýanymyzy“belläli” —diýdi.Soňam
demir ýoluň çep tarapyndaky kafä tarap elini salgap ýylgyrdy—“Dikdurma” edäýeli.
Men oňa:
—Beýdişip ýörmäli,halypa!—diýdim—Orsýetde agaja münüp arak içseňem hiç kim
geň görmez welin,gowusy,ikimiz bir çüýşe alyp,meniň “wagtlaýyn öýüme” baraly.
Belkem,gelniň gazan atarandyr…
—Şol-a kemem däl —dýiip,ýaşuly ylalaşdy. —Seňem kelläň döwük sagat ýaly
bolup,käte-käte işläberýär… Boş hem barmaly. Sen-ä arak al,menem bir towujak alaýyn.
Towuk derrewem bişer.
Kafeniň bufetine bardyk. Men4 manat 12 köpüge bir çüýşe içgi aldym.Hydyr aga-da
towuk aldy welin,onuň bahasy 4 manat 60 köpük boldy.
—Sen,Soltan Hüpbi,kürtlügiňi edip,şu iki ortada-da 48 köpük utduň-da—
diýip,Hydyr aga degişdi.
“Meniň daçama” bardyk. Towuk bişýänçä,taýýar borş bilen adama iki rýumka arak
içdik. Hydyr aganyň bolsa iň halaýan nahary borşdy. Ol boşan tabagyny uzatdy-da:
—Borşuň bar bolsa,ýene guý,Sona gelin!—diýdi. —Maňa-ha towuk gerek däl.
Diýse-de,Hydyr aga borşdan soň bir bölejik towuk hem iýdi. Onuň keýpi göterildi.
Bir käse çaýdan soň ol:
Idut troýe musulman,
My sprosili: “Kim sizlär?”.
Oni bizgä otwetili:
“Kasimskiý žigitlär—diýip,rusça,tatarça garyşdyrylan setirlere
hiňlendi.(Ol setirler,eger men ýalňyşmaýan bolsam,tatar edebiýatynyň klassygy Gabdilda
Tokaýyň bir poemasyndan bolmaly.)
Hydyr aga hiňlenende meniň 4 ýaşly gyzym Eneş ylgap geldi-de,tansa çagyrýan
ýaly,gojanyň elinden çekmäge başlady. Ýaşuly ýüzüni aşak saldy.
—Wah,gyzym,meň tans etmeli döwürlem Sibirde galdy ahyryn…
224
Ara dymyşlyk düşdi. Birden Hydyr aga:
—Soltan Hüpbi,kiçijik kürti hem ýanyňa al-da,meni ýola sal!—diýdi.
Hydyr aganyň “kiçijik kürt” diiýýäni meniň5 ýaşap barýan oglum Kemaldy.
Daşaryk çykdyk.Moskwa eteginiň tomus agşamy şeýlebir owadan,şeýlebir ajaýypdy
welin,oňa bagyşlanyp ýazylan “Podmoskownyýe weçera” diýen aýdymyň düňýä ýaň
salmagynyň sebäbi derrew düşnükli bolýardy. Dolan Aý gök tokaýyň asmana göterilýän
depesini şeýlebir owadan edip görkezýärdi welin,her sosnanyň,her berýozanyň başyna
altyn gupba geýdirilen ýaly bolyp durdy. Edepli gyz ýaly sülmüreşip duran owadan
agaçlary synlan Hydyr Derýaýewi başga ýerde ikinji gezek gaýtalanmajak gözellik
joşdurdy.
—Anda sosna,
Mynda sosna.
Ýa prekrasen,
Ty prekrasna…
Hydyr aga tatar aýdymlaryndan soň köne taryha—Jelaleddine dolandy. Şol gürrüň
bilenem biz towuk alan kafemiziň deňine ýetdik.Men ýaşula duýdurman:“Ataňa süýji alyp
ber diý”—diýip,Kemalyň gulagyna çawuş çakdym.Kemal Hydyr aganyň elinden çekdide,meniň aýdanlarymy gaýtalady.
—Kürtjagaz näme diýýä?—diýip,çaganyň sözlerine oňly düşünmedik ýaşuly maňa
ýüzlendi.
—Kürtjagaz-a: “Hydyr atam maňa süýji alyp bersin” diýýä,Hydyr molla.
—Sen kiçijik kürte aýt,gijäniň içinde süýji bolmaz.“Dükanlar ýapyk” diý.
—Çagany aldasaňam,meni aldap bimersiň,ýaşuly. Bufet entek açyk.
—Aý,bu kürtler hezil berjek däller-ow! Ýörüň!
Bufete girdik.Hydyr aga “Garagum” diýilýän gowy süýjüden iki sanysynyaldyda,Kemala berdi.
—Me,her eljagazyňa biri. Özüm alyp beräýmesem,kürt kakaňdan-a zat ýokdur.
Men Kemala “Ony görkez” diýip,witrinä tarap ümledim. Meniň ümlänim aýnanyň
aňyrsyndaky ýüzüne uçup barýan raketanyň suraty çekilen uly gutuly şokoladdy.
Kemal ýaşulynyň alyp beren“Garagumlaryny” yzyna gaýtardy-da,witrinä tarap elini
uzatdy.
—Kiçijik kürt nämä ümleýar-aýt?
—Kiçijik kürte uly gutudaky süýji gerekmiş,Hydyr molla…
Guty mahaly bilen eline geçmänsoň,çaga galmagal etmäge başlady. Bufetdäki
adamlar bize tarap geň galyp seredişdiler.
—Hydyr aga,biý-äşol ýüzi raketaly süýjüni alyp beräýmeseň,bizi tutuş Orsýete
masgara etjek…
Ýüzüne raketanyň suraty çekilen uly gutudaky şokolad gaty gymmat bolmalydy.
Oňa garamazdan,jübüsindenkynlyk bilen ellilik çykaran Hydyr aga korobkany
alyp,Kemala uzatdy.Soňundanam ýarym oýun,ýarym çyna salyp:
—Başda-ha özüň menden 48 köpük utduň.Indem seň ýumruk ýaly ogluň meni
oýnaýar—diýdi. —“Ýylanyň ulusunyň-kiçisiniň zäheri bir” diýýädiler welin,şol çyn
eken-ow!
17. 07. 81.
225
*
soňkygünleriniň
1979-njy ýylyň iýulynyň
birindeHydyrDerýaýewmeniň
ýanymageldi.
—Tamara bilen aşaky restoranda duşuşmagy wadalaşypdyk.Oňa Aşgabatdan bir
sowgatjyk getiripdim.Hem-ä, şony gowşuraýyn, hemem gümür-ýamyr edişeýin diýdim.
Ýör,senem biz bilen çaý iç!
Men işlidigime salgylanyp,çaý içişlige gitmedim.
Hydyr aganyň Tamara diýýäni belli terjimeçi hem türkolog Tamara Georgiýewna
Kalýakinady. Ol Hydyr aganyň eserlerini terjime edýärdi.Meniňem rus dilinde ilkinji
gezek çykan hekaýalar ýygyndymy şol terjime edipdi.
Agşamlyk Tamara Kalýakina öýe jaň etdi.
—Hydyr Derýaýewiç bilen aramyzda bir düşnüksiz ýagdaý boldy.Men-äaýtmaga
utanjak welin,gabat gelseň,ugruny tapybrak,özüň syzdyrarsyň-da.
Gündiz
Hydyr
agarestoranda
duşuşanda,Aşgabatdan
getiren
sowgadynyTamaragowşurypdyr. Sowgady kabuleden aýal,kagyzynam açman,ony
sumkasyna salypdyr. Agşamlyk öýüne baryp,daşyna dolangy kagyzy aýryp görse,ol
sowgat ýary hem alnan bir bölek gök çaý bolup çykypdyr.
T. G. Kalýakina bilen gepleşip bolan badyma men “Moskwa” myhmanhanasyna jaň
etdim.
—He,Soltan
Hüpbi,bu
senmisiň?
Çaýlaşmaga-da
barmadyň.Kürtlügiňi
edip,ulalaýýaň öýdýän…
—Hydyr molla,meniň saňa bir sowalym bar. Şu günki Tamara Georgiýewna
gowşuran sowgadyň nämedi?
—Erkek adamyň aýal maşgala eden sowgadyny biljek bolmak biedeplikdir.
—Erkek adamaýal maşgala getiren sowgadyny bermän,yzyna äkitse,ol edeplilik
bolmaýamyşmy?
—Sen bir zat-ha diýjek bolýaň,Soltan Hüpbi. Nany,dur-la!—diýen Hydyr aga esli
garaşdyransoň,gepläp başlady. —Be-eý walla,men bulaşdyrypdyryn-ow! Bilezige derek
Tamara bir bölek çaý eltip beräýipdirin öýdýän…
—Tutuş bir bölegem däl,ýary hem alnan.
—Ikisem bir meňzeş kagyza dolangydy welin… Bolmandyr-ow! Aýdanyň gowy
boldy,Soltan Hüpbi.Tamara bilen ertir gaýtadan duşuşmaly bolar…
Ertesi agşamlyk Kalýakina ýene öýe jaň etdi-de,jak-jak güldi.
—Goşarymda bilezik,elimde käse,käsede-de –gök çaý.Tüýs türkmen maşgalasy
boldum…
—Türkmen maşgalasyna öwrülen bolsaňyz,men size Hydyr Derýaýewiç üçin
gudaçylyga baraýsam,nähili bolar?
Tamara Kalýakina ýene gara çyny bilen güldi. —Ýok,gadyrdan.Gudaçylyga
gelseňem,men seni boş goýbererin. Hydyr Derýaýewiç meni hem myhmanhanalaryň
birinde ýadyndan çykaryp,maňa derek başga bir aýaly alyp gider…
Tamara Kalýakina Moskwada uly dabara bolsa,Hydyr Derýaýewiň sowgat eden
türkmen bilezigini mydama dakynyp barýardy. Şol bilezige gözüm düşse,menem Hydyr
226
Derýaýewi,ýary alnan bir bolek gök çaýy ýatlamaly bolýardym. Tamara Georgiýewna
bolsa,men bilezigine seretsem,mylaýym ýylgyraýýardy.
Awg. 1979.Peredelkino.
SAMARKANDA SYÝAHAT
Daşkentde Orta Aziýa ýurtlarynyň ýazyjylarynyň konferensiýasy tamam bolandan
soň,institutda bile okan ýoldaşymyz,özbek şahyry Saýýar Italmaz Nury ikimizi gadymy
Samarkanda aýlanyp görmäge çagyrdy.
Ol günler howa biçak yssydy. Şonuň üçinem syýahata ir sagat 8-de başladyk. Ulagly
bolsagam,günortana çenli aýlanyp-aýlanyp halys surnukdyk. Gün öýläne sananda,Saýýar
bizi şäheriň ortasyndaky mähnet güjümiň saýasyna alyp bardy. Ol ýerde Saýýaryň
ýoldaşlary saçagyň üstüni nazy-nygmatdan doldurup,bize garaşyp oturan ekenler. Kemsiz
demini alan özbek palawundan tä doýýançak iýdik welin,ýarym sagat geçipgeçmänkä,aňrymyz suw diläp başlady. Özbekleriň bolsa bir häsýeti bar—saçagyň başynda
on adam bolsa-da,çaýy ýekeje käse bilen içýärler. Bu gezegem şeýle boldy. On-on iki
adamyň arasynda ýekeje käse. Şol käse aýlanyp gelýänçä,dodagyňy ýalap,garaşyp
oturmaly. Käse nobatyň ýetäýende-de gönenjek gümanyň ýok—käsäniň düýbündäki çaý
ýekeje owurt ýalydyr. Ol hem bäriňe tagam,aňryňa habar berip geçip gidýär. Käse nobaty
ýeten,gepe çeper özbek hem samarkandy pyýalany elinde oýnap,ony-muny gürrüň
berýär,töwerekdäkileri güldüreninden lezzet alýar. Şonlukda,biz suwsuzlykdan ýaňa halys
bolduk.
Saýýar bize ýüzlendi-de:
—Aziz turkman dustlarym,eski kende zyýarat kyldyňyz,Temirleňi gören güjümiň
astynda oturup özbek tagamyndan datdyňyz, —diýdi. —Indi Daşkende ugrabereliňmi ýada ýene göwnüňiziň isleýän närsesi barmydyr?
Men myhmançylyk däbini saklamaga çalyşdym. Emma Italmaz Nyry geplemän
oturyp bilmedi.
—Saýýar
jan,eden
hyzmatyň,goýan
sarpaň
üçin
biz
saňa
köp
minnetdar.Ýöne,munça bolanyna görä,Atajan Tagan ikimiziň iň soňky haýyşymyzy hem
berjaý et…
—Man hazirman,Italmas jon.Ikewiňiziň kalbyňyz nime istese,şu ham
tapylady.Aýtyňlar! Siz maniň oşnolarim…
—Aýtsak,Saýýar jan,özbegiň däp-dessuryny bozýanam bolsak,Atajan ikimiziň
aramyzda bir hum çäýnek çaý goýup,her haýsymyza-da özbaşdak käse ber. Özbek
palawynyň yzyndan türkmençeläp çaý içmesek,biziň ýagdaýymyz ýaman…
—Turkmanlar çoýy kandaý içädilar?
Italmaz gülmän-ýylgyrman jogap gaýtardy.
—Türkmenler
çaýy
käsäni
doldurup-doldurup
içýäler.
Özleri
ganýançalaram,töwerekdäkilereýekeje owurdam çaýhödürlänoklar…
Öý eýeleri gyzyl —gyran gülüşdiler. Derrewem I. Nury ikimiziň öňümize bir hum
çäýnek çaý bilen iki sany käse geldi…
Samarkant.Iýul,1972.
227
1968-nji ýylyň 27-nji iýunynda kabinete girip,işdeş ýoldaşym,Azerbeýjanyň wekili
Çingiz Gasan ogly Guseýnow (Ol häzir professor,ylymlaryň doktory,Russiýa Ylymlar
Akademiýasynyň hakyky agzasy,“Muhammet,Mämmet,Mamyş” diýen belli romanyň
awtory.) bilen salamlaşan badyma ol Berdi Kerbabaýewiň ýanybelent mertebeli myhman
bilen gelip,maňa hat goýup gidendigini aýtdy. Stolumyň üstünde ýatan haty alyp okadym:
“Gadyrly ýoldaş!
Geldim. Ýok ekeniň. Men saňa aşaky “Dubly zalda” (Moskwadaky
EdebiýatçylaryňMerkezi Öýünüň restoranynda şeýle zal bar. —A. T.) Ýektaýy bilen
garaşýaryn. Owkat edinmekçi.Işden eliň sypsa,aşak düş. . Megerem,wagtyň
bolmasa,agşam satat 7-de myhmanhanada garaşaryn.Pankin hem gelmekçi. Senemaýlan.
Bir pyýala çaý içeris.
Kerbabaýew. 27. 06. 68. ”
Menhatyokamsoň,stolumyň
gapdalyndakygerekmejekkagyzlartaşlanýansebedezyňypgoýberdim.
Meniň eden hereketimi gören Çingiz mällim (Özümden 6-7 ýaş uly bolansoň men
oňa“Mällim”,ýagnymugallym diýip ýüzlenýärdim) haýdap geldi-de,zyňan kagyzymy
sebetden çykardy.
—Sen ne beýle iş gaýrarsän,gardaşym?! Bu mähtub Bärdi mäillimin mähtubydy. Bu
taryhdy. Sän hemtaryhy häm-dä özüňe goýlan hormaty zibldäne taşlaýyrsän. Sän beýle
mähtublary ýygnasaň,beş-on il gäçsä,edäbiýata lazym çoh ýagşy kitab olur. Bärdi
mällimiň säni kim ilä ýemäge (nahara,iýmäge. —A. T.) çagyanyny bilirsän? Gonah kişiýä
Ýektaýy diýirlär. Eýranyň çoh belent alymydy.
Asyl Ýektaýy diýilýän adam Eýranyň şahyn-şasy Muhammer Reze Pehlewwiniň şa
kitaphanasynyň jogapkär sekretary eken. Ol SSSP Ýazyjylar soýuzynyň çakylygy bilen
Moskwa geleni sebäpli B. Kerbabaýew hemöý eýesi hökmünde myhmany
naharaçagyrypdyr.
Sagat 12-de Sekretariatyň nobatdaky mežlisi başlanýardy. Oňa milli respublikalaryň
wekilleriniň hemmesi gatnaşmalydy. Şonuň üçinem men B. Kerbabaýewiň çakylygyna
baryp bilmedim. Şeýlellikde,“belent mertemeli myhman” diýilýän Ýektaýyny hem görmän
galdym.
Soň oýlanyp gördüm welin,Çingiz Gasan ogly maňa dürs käýinipdir. Şol mahala çenli
meniň onçakly üns bermeýän hatlarym,tanaýan adamlarymyň köpüsi uly taryha,bolmasada,edebiýat taryhyna-ha dahylly adamlar eken. Şol agşam“Moskwa” myhmanhanasynda
biz bilen bile oturan Boris Dmitriýewiç Pankin hem Çingiz Gasan ogly aýtmyşlaýyn
“taryha dahylly” kişilertiň biridi. Belli žurnalist B. D. Pankin şol mahalürç edilip
okalýan“Komsomolskaýa prawda” gazýetiniň baş redaktorydy.Soňra B. Pankin SSSP-iň
Beýik Britaniýadaky Adatdan daşary hem ygtyýarly baş ilçisi boldy. Ol ýerdenem SSSR
Daşary Işler ministri wezipesine bellendi. Soň men Pankinler bilen ýakyn gatnaşykda
boldum. Onuň sadadan medeniýetli maşgalasybardy. Olar Türkmenistana uly söýgi bilen
garaýardylar. Boris Dmitriýewiçiň aýalyWalentina Pankinasoňra türkmen ýazyjysy Tirkiş
Jumageldiýewiň “Janserek”romanyny rus diline terjime hem edipdi.
228
Çingiz Gasan ogly Güseýnowyň B. Kerbabaýewiň hatjagazyny zyňanym üçin
eden belligi maňa düýpli sapak boldy.Şol günden başlap gündelik—ýazga üns berip
ugradym,bellik eder ýaly ýörite depder tutdum. Edebýat taryhyna degişli bolup biläýjek
hatlary,suratlary ýygnadym. Diýmek,50-nji ýyllaryň aýaklaryndaky bellikleriňem
girýändigine garamazdan,“Kyrk ýylda ýazylan kitaba” çynlakaý çemeleşmegim 1968-nji
ýylyň 27-nji iýunyndan başlanýar.
1993.Moskwa.
MAŇZYMA BATAN PIKIRLER
Döwlet häkimligi ýanyp duran otdur. Oňa gaty golaý barjagam bolma—
ýandyrar.Ondan gatybir daşlaşjagam bolma—üşärsiň.
(Sokratyň şägirtleriniň biriniň aýdany. Onuň adyny
ýazgyma geçirmändirin.)
Ýalňyşlyga eltýän müňlerçe ýol bar,hakykata bolsa diňe bir ýol eltýär.
Žan Žak Russo.
Köşkde ýürek bilen göz birleşip ýalan sözleýär.
Gelwasiý.
Ýürek erände,gözden dökülýär.
Muhammet pygamber.
*
Ýazyjy halkyň aňynda çap edilen kitabynyň sany bilen däl-de,durmuş hakykatyny
dogry hem belent derejede beýan edişi bilen galýar.
A. Romanow.
Adam hiç mahalbetbagtlygyna öz baha kesişi ýaly derejede betbagt ýa-da öz
isleýiş derejesine mynasyp bagtly bolmaýar.
F.de Laraşfuka.
Her bäş ýyldan bir gezek Gýötäniň “Faustyny” gaýtadan oka.Eger her
okanyňda,täze bir açyşyň üstünden barmasaň,hemem şol açyşyňy öňki okanyňda
duýmandygyňa haýran galmasaň,seniň ösüş ýolunda togtanlygyňdyr.
W.Weresaýew.
(Men 1993-nji ýylda “Fausty” gaýtadan okap,hiç hili täzelik açmadym.Diýmek. …)
*
Belki,sen henizem owadan gyzsyň,
Goja görünmäge utanýan saňa.
Belki sen henizem ýeke-ýalňyzsyň,
Goşa görünmäge utanýan saňa.
229
Italmaz Akmyradow.
Ýazyjylyk garamaňlaýlyk,betbagtlyk,ýyldyza ýöremeklik.Hut
ýazyjynyň dowzah odundan halas bolaýmagymümkindir.
W. Rozanow
şonuň
üçinem
Gamyş suwdan doýmaz,edepsiz hatyn toýdan.
(Özbek nakyly).
Uçup gitdi durnalar,
Aglap galdym yzynda.
Olaň ýerne kim geler,
Meň ömrümiň güýzünde?
Kakajan Açylow.
Baý adam päk bolmaýar,päk adam baý bolmaýar.
Leo Tse.
Baýa göriplik edýän garybam baýdan oňly däldir.
Lew Tolstoý.
Akyl älemi saňa gul edýär,nebis seni äleme gul edýär.
Platon.
Aýyň ýüzi bulut bilen saralgay.
D. Haldurdy.
Dorogoý i dorogaýa,
Dorogiýe oba.
Dorogaýa dorogogo,
Dowela do groba.
(Rus halk döredijiliginden.)
Enäniň dyzy çaganyň ilkinji mekdebidir.
Ymam Homeýni.
Ýeke ýolbars tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän sany müňe ýetýän goýun sürüsi ýeke
goýun tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän sany müňe ýetýän ýolbars sürüsinden güýçlüdir.
Habriý.
(Ýokarky dana söz türkmeniň“Baş bolmasa, göwre läş” hem “Müň işçiden bir
başçy” diýen nakylybilen kybapdaş dälmi?).
————————————
230
*
Ölümdurmuşdagörgibarynygörüp,mätäçlikde
ýaşaýanlarykynçylykdan,ezýetdengutarýar.
Ölüm
mätäçleriň
zähmetinden
peýdalanyp,eşretde ýaşaýanlary bolsa lezzetden gutarýar. Ölüm bolmadyk bolsa,biadyllyk
gutarman,belkem,ol has belent derejede dowam ederdi. Diýmek,tebigy ölüm ynsan üçin
adalat kanuny bolup hyzmat edýär. Ölümden gaýry hiç hili çäräniň adyl deňligi gazanyp
bilmeýändigini bolsa ynsanyň deňlik üçin göreşip geçiren müňlerçe ýyllyk taryhy subut
edip gelýär.
1987.
Çakym dogry çykdy. GowşutŞamyýew “A. Tagan Daşhowza gider ýaly üç günlük
komandirowkaňam gysgandyňmy?” diýse,Hudaýberdi Diwangulyýew: “Gysganmadymda,oňa komandirowka bermäge “ýokardan” çekindim” dýiip,jogap gaýtarypdyr. Şu gün ol
barada G. Şamyýewiň özi maňa aýtdy.
28. 10. 96.
Barybir H. Diwangulyýewi “Galkynyş” gazýetine redaktor edip bellediler. Ol onuň
gaty “kiçeldigi” bolýardy.
Şugün men onuň täze göçüm eden köne kabinetine bardym-da: “Seniň bu ýere
geçeniňe
begenemok-da,maňa
Daşhowza
komandirowka
bermäniňe
begenýän.Ýogsam,ministrlikden boşadylanyň üçin meni günäkärlärdiň” diýdim.
Hudaýberdi söz diýmän,çalaja ýylgyrdy.
25. 02. 97.
Täze çatynjalaryň maşgalasyny bozýanlarynyň sany köpelýär. Özi-de men,ýigitleriň
tarapyny çalmak islemesem-de,aýrylyşmaklyga köplenç halatda gelinler sebäpkär diýip
çak edýärin. Men ol meselebarada kän oýlanyp,iki sany ýapyşalganyň üstünde saklandym.
1. Durmuş gurmak ýaş ýigit bilen gyzyň ömrüniň esasy wakasy. Ol barada gyzlar
ýigitlerden has romantik-arzywçyl bolýarlar. Olar durmuşa çyksalar,täze bir
baý,rahat,bagtly ýaşaýşyň başlanjakdygyna gaty ynanýarlar. Emma olaryň nesibesinden
çykan täze dünýä,köplenç halatda,ozalky ýaşalan dünýäçe-de bolmaýar.Kynçylyk,ýeterýetmezçilik,joralarynyňdüşen dünýäsiniň öz düşen dünýäsinden gowudygyna (gowy däl
hem bolsa) ynanmak gyz kalbynda ýaşaýşyndan närazylyk döredýär. Şol başky kynçylyga
öwrenişip bilmeýän,ýene bir täze dünýä düşmegiň hyýalyndaky gyzlar derrew aýrylyşmak
bilen bolýarlar.
2. Ikinji delil has esasy bolsa gerek. Gyz öz atasynyň öýündekähossarlary göwne
deger ýal söz aýtsalaram,oňa onçakly üns hem bermeýär,nägile-de bolmaýar. Öýke-kine
derrew ýatdan çykýar. Sebäbi ýakymsyz söz aýdan onuň öz adamlary,öz hossarlary.
Emma baran ýerinde gaýnatasy,gaýnenesi,öňki eşidenlerinden has ujypsyz bellik
etselerem,ol bellik gelnemüň esse ulalyp,täsir edýär. Ol geçiläýmeli günäni-de geçmeýär.
*
Bu gün metjit gurýas ýatlap Allany,
231
Düýn metjidi ýykan elimiz bilen.
Bu gün gaýtalaýas “Kulhuallany”,
Düýn Gurhana gargan dilimiz bilen.
18. 11. 96.
*
Türkmen milli telewideniýesini diňleseň,hälimi-şindi: “Watany söýüň! Watan
mukaddesdir.Türkmeniň Watany ýekedir” (Özbegiň ýa-da gazagyň Watany ikimikä?)
diýen sada ündew gaýtalanýar.Eýsem,Watan diýilýän zat haýsydyr bir
agzyboşuňgörkezmesi bilen söýülmelimikä?
19. 11. 96.
Geljegiň arzylymyhmanybolmak üçin,oňagönieltýän ýolbilenbarman,geçmişiň egri
ýollarybilen öwrülipbarmaly.
24. 11. 96.