Kyrk ýylda ýazylan kitap - 31

Kiriş edinip şum ykbalyň salyny,
Zaryn owaz bilen ýeller aglady.
Gyzylbaşlar dagdan inip haýdanda,
Läşler sergi bolup galdy meýdanda.
334
Bala-çaga lerzan urup her ýanda,
Ykbaly keç gelen iller aglady.
Gama batdy Soňudagyň degresi,
Kaýda anyň geýgen mahmal begresi!?
Çöküp galdy dal bedewler sagrysy,
Çillede ýapylgan jullar aglady.
Akmak akla gelmez çoh öwüt bilen,
Maýa nere dönmez zer howut bilen.
Gylyç çaknyşanda boz sowut bilen,
Ýar-ýardan aýrylyp, dullar aglady.
Pelek, bizni ne ahwalga saldyň sen!
Ýoksullaň ýogunam basyp aldyň sen.
Magtymguly, gan aglaýyp solduň sen,
Saýramaý-saýramaý, tiller aglady.
1995.
Puly nädip kän gazanmagy öwrenmekden ötri ony nädip az sowmalydygyny
öwrenmeli.
*
Şahyr hem poeziýanyň ussat terjimeçisi Durdy Haldurdy (ýörgünli ady Dädehal)
uzak ýyllaryň dowamynda “Sowet edebiýaty” žurnalynyň baş redaktory bolup işledi. Ol
döwürlerde žurnal elden düşürilmän okalýardy. Haldurdynyň berk tutýan bir prinsipi
bardy. Ol redaksiýanyň öz işgärleriniň eserlerini žurnalda düýpden çap etmeýär diýen
ýalydy. Ýadymda, baş redaktoryň orunbasary Kakaly Berdiýew özüniň iň gowy oçerki
“Redaktor bilen orunbasarynyň eseri öz žurnalymyzda çap edilse gelşiksiz bolar”- diýen
jogap bilen yzyna gaýtarylanda, esli wagtlap gojadan öýkeläbem gezipdi.
Indi nähili? Indi şol “Sowet edebiýaty” “Garagum” ady bilen çykýar. Ony hiç kimiň
okamaýandygy barada ozal gürrüň edipdik. Ýöne geň zat: “Garagumuň” her sanynda
diýen ýaly baş redakroryň özüniň, aýalynyň, obadaşlarynyň, redakiýanyň öz işgärleriniň
“eserleri” çap edilýär. Žurnalyň il arasynda abraýdan düşmeginiň sebäbi, belkem, şonuň
üçindir?
2005.
Geçen asyryň 70-nji ýyllarynda bir ýukajyk agitasion žurnaljyga tötänden diýen
ýaly redaktor bellenen žurnalist uly ýolbaşçylaryň gözüne “ilip”, ýokary wezipä ýetmegiň
aladasyny edip başlaýar. Ol, Türkmenistan KP MK-nyň jaýynyň gapdalyndaky öz
edarasyna işe barýaka, her gün irden MK-nyň köşgüniň iç işigindäki kioska sowulýar-da,
ile göz edip, “Prawda”, “Izwestiýa” ýaly has resmi gazýetleri satyn alýar. Ol şeýtse,
özüniň köp okaýandygyny, syýasat bilen içgin gyzyklanýandygyny ýolbaşçylaryň birden
biri görüp, özüne öňdebaryjy kadr hökmünde üns bererler diýen umyt edýär. Ahyr ol TKP
MK-nyň şol mahalky 2-nji, ýöne “esasy” sekretary B. N. Rykowyň “gözüne ilýär”.
Hökmürowan ýoldaş Rykow her gün MK-nyň kiýoskinden “Prawda” bilen “Izwestiýa”
335
satyn alyp gidýän ýoldaşyň kimdigi bilen gyzyklanýar. Onuň kimdigini, nirede
işleýändigini anyklan häkim: “Eger ol respublikan žurnalyň redaktory bolup “Prawda”
gazýetini ýazylyp öýünde almaýan bolsa, şu günüň özünde wezipesinden boşadyň!” diýip,
görkezme berýär.
ŞAHYR, NE TIZ GOJALDYŇ SEN?
Haýsy miletiň wekilidigine garamazdan, adamlaryň ömür hakda, durmuş hakda
oýlanyşlary meňzeş ýaly. Geçen hepdede Azerbeýjan edebiýatynyň klassygy Sämat
Wurgunyň “Säçilmiş äsärler” diýen bir tomluguny okanymda onuň şeýledigine hasam göz
ýetirdim. Onuň “Şahyr, ne tiz gojaldyň sen?” diýen goşgusy bolsa dünýäniň hemme
gojalarynyň adyndan ýazylan ýaly bolup dur. Şonuň üçinem men ol şygry birneme
gysgaldyp, başarşymdan, türkmençä öwürdim. Okap görüň!
Bilbil bolup girdim baga,
Nagra çekdim sola-saga.
Sesim siňdi müň pudaga.
Diňdi çemen, diňdi gülşen:
“Şahyr, ne tiz gojaldyň sen?”
Köňül berdim müň agşama,
Perwana dek ýandym şeme.
Gözünden ýaş dama-dama
Şem-de dile geldi birden:
“Şahyr, ne tiz gojaldyň sen?”
Dek düýn maňa öz elinde
Gül gowşuran bir gelin-de
Gözlerinde ýalňyz sowal,
Heýkel ýaly dymdy ol – lal.
Men okadym gözlerinden:
“Şahyr, ne tiz gojaldyň sen?”
Bürgüt bolup, ganat açdym,
Zamanlardan zaman aşdym,
Adamlardan alyslaşdym.
Seda geldi ýerden-gökden:
“Şahyr, ne tiz gojaldyň sen?”
Tüpeň alyp, çykdym awa,
Güneş dogdy—güldi howa.
Jerenleri kowa-kowa
Owaz geldi güllelerden:
336
“Şahyr, ne tiz gojaldyň sen?”
Weýran köňlüm warak-warak,
Ösdi hazan, düşdi ýaprak.
Ata Watan, Ene toprak
Bir ah urdy synasyndan:
“Şahyr, ne tiz gojaldyň sen?”
15-nji mart. 1991.
Moskwa.
ROWAÝAT BOLANDA-DA. . .
Biziň atly-abraýly žurnalistlerimiziň, alymlarymyzyň, ýazyjylarymyzyň käbiri
rowaýat-legenda gezek gelende, käte-käte şeýlebir jogapkärçiliksiz çemeleşýärler welin,
haýran galýarsyň. Olaryň okyja hödürleýän käbir rowaýatlarynda durmuş hakykatam,
many-mazmunam, ynandyryjylykly fantaziýa-da ýok. Şol awtorlar ýa-ha rowaýat diýilse,
agzyňa gelenini ýaňrap oturmalydyr öýdýärler, ýa-da bizi—okyjylary hiç zada
düşünmeýän hasaplaýarlar. Şolaryň haýsy-da bolsa medeniýetliligiň alamaty däl. Men öz
aýdýanymy delilleşdirmek üçin soňky ýyllarda okan hem halys göwnümden turmadyk
onlarça rowaýatymdan diňe üç sanysyny mysal getireýin.
1. Eşek barada. 1999-njy ýylyň 10-njy dekabrynda ýazyjy Oraz Ýagmyryň
Jelaletdin Rumy hakdaky “Köňül töründe” diýen makalasy metbugatda çap edildi. Onda
beýik şahyr Rumynyň uly akyldardygyny hasam teswirlemek üçin awtor şeýle rowaýaty
mysal getirýär. Şahyra şägirtleri eşek (!?) sowgat edýärler. Emma şahyr aýagulag diýlip
sowgat edilen eşegi münmän, idip ýörensoň, şägirtleri onuň sebäbini soraýarlar. Akyldar
olara şeýle jogap gaýtarýar: “Birinjiden-ä, beýik Alla ýöresin diýip ynsana aýak beripdir.
Ikinjiden, men eşege münsem, halaýykdan ýokarda görünýärin. Meniň halaýykdan
saýlanmaga hakym ýokdur. Üçünjiden, eşege münsem, eşegiň kellesi menden öňde
görünýär. Eşek kelle adam kelleden hiç mahal öňde görünmeli däldir”. Bu rowaýat, haýsy
tarapdan alsaňam, durmuş logikasyndan üzňe. Ýöremeli diýip ynsana iki sany aýak beren
Alla şol iki aýakly münsün diýip eşek bilen aty hem döredipdir ahyryn. Ony näme üçin
inkär etmeli?
Eşek diýilýän haýwan Gündogarda iň bir otrisatel, iň bir ýigrenilýän haýwan. Ol
erbetligiň simwoly. Şeýle bolsa, döwrüniň iň beýik akyldaryna berilýän “Möwlana”
derejesine mynasyp bolan beýik halypa Ruma şägirtleri näme üçin iň ýaramaz zady
sowgat edýärler? Ýa-da şahyr şol kemsitmä myhasyp adam boldumyka? Beýik şahyryň
şägirtlerine gaýtarýan jogaby-da möwlananyňky däl-de, alasamsygyňka meňzeýär.
Hudaýyň münmeli edip ýaradan haýwanyny münmezligem Hudaýyň garşysyna gitmeklik
dälmi? Şeýlelikde, Oraz Ýagmyr ozaldan bar ýa-da özüniň oýlap tapan rowaýatyna
daýanyp, beýik şahsyň agzyna niç mahal almajak sadawar sözlerini salmak bilen ony
akmaklyk derejesine düşürýär. Men-ä oýlap tapan rowaýatyna awtorynyň özi-de
ynanýandyr öýtmeýärin.
2. Guşak hakynda. Mirasgär Ümür Eseniň tapan rowaýatynda bir pukara adam Käbä
barýarka, ýolda düşlän çeşmesiniň başynda özüniň gara guşagyny galdyryp gidýär. Ol iki
337
aýdan soň, hajy bolup gelýärkä: “Bar bolsa, guşagymy alyp geçeýin-le” diýip, şol düşlän
çeşmesine tarap sowulýar. Görse, çeşmäniň başynda elleri naýzaly iki sany nöker
garawulçylyk çekip duranmyş. Olar haja gidip gelýäniň sowalyna: “Iki aý mundan ozal şu
çeşmäniň başynda bir gara aždarha peýda boldy, patyşa ony garawullamagy buýurdy”
diýip logap gaýtarýarlar. Ýaşuly ölümdenem gorkman, “aždarhany” biline guşaýar-da,
ýoluny dowam ediberýär. Nökerler beýle batyr adamynyň eden işiniň habaryny derrew
patyşa ýetirýärler. . . .
Ýerde ýatan jansyz guşak bilen aždarha parh goýup bilmeýän patyşa akmakmy
ýatan bir guşakdan gorkup çeşmä baryp bilmän ýören ilat akmakmy, nokerler akmakmy
ýa-da Ümür Esen öz okyjylaryny şeýleräkdir öýdýärmi? Eger-de awtor gara guşagy
Käbäniň, diniň gudraty bilen baglaşdyrmak islän bolsa-da, başga birdelil tapyp, aýdýanyna
okyjy ynanar ýaly etmeli eken-dä.
3. Durdy Hajymyradowyň “Molla Töre ahun” diýen örän täsirli kitabyny okadym.
19-njy asyrda Maryda ýaşap geçen gaty alym adam bolan molla Töre ahun barada biz
ozalam kän hekaýatlar, legendalar eşidipdik. Onuň abraýly adyna, ruhuna hormat
goýýardyk. Ýöne okan kitabymda şeýle bir rowaýat bar. Ahunyň (molla Töremi ýa-da edil
şonuň ýaly hormatly ahynmy, parhy ýok) ýetişen gyzy hamyr ýugrup bolansoň, elini
ýuwup, aýakýoluna gidýär. Ol arkaýyn otyrka, birden zöwwe ýerinden turýar-da, atasynyň
ýanyna ylgaýar. “Däde, elimi ýuwsamam, dyrnagymyň düýbünde hamyrýoky galaýypdyr.
Aýakýoluna otyrkam göräýdim, däde. Indi maňa bu günämden ýülünmek bolarmyka?”
diýip, gyz gözüne ýaş aýlaýar.
Dindar ata gyzyna käýinmeýärem-de, köýneginiň içinden garnyna ýassyk daňyp,
kyrk gün geçensoň, öz ýanyna gelmegini maslahat berýär. Kyrk günden soň gyzy ýanyna
geleninde ahun “Ilde näme täze gürrüň bar, gyzym?” diýip soraýar welin gyzy: “Il içindehä, däde “Ahunyň gyzy göwreli bolupdyr” diýen gep bar” diýiip jogap gaýtarýar. Onda
ahun ata: “Il töhmete ten berip, seniň günäňi öz üstüne aldy. Sen ýülündiň, gyzym” diýýär.
Uly gyz, ahun atasynyň ýanyna baryp, aýakýoluna oturyşyna çenli aýdar durarmy?
Goý, ahunyň gyzy akyly ýuka gyzmyş diýeliň. Ýeri, ahunuň özüne näme gerek! Ol näme
üçin halky aldap, şol aldawyň üsti bilenem öz gyzynyň günäsini ýuwmalymyş?
Akylly adam şeýdip iliň üstünden gülmelimişmi? Bu ýerde ahunyň ýaramaz
adamdygy, töhmetçidigi ýüze çykýar ahyryn. Ol gyzynyň günäsini ýuwmaga derek özi-de
günä gazanmaýarmy? Netijede, ahunyň abraýyny galdyrýandyryn öýdýän awtor, gaýtam
onuň abraýyny ýele sowurýar.
*
22-23-nji dekabrda Marynyň Akybaý, Sakarçägäniň Daýhan obalarynda şahyr Çary
Gurbangylyjow bilen Pomma Nurberdiýewiň 90 ýyllyk ýubileýleri uly dabara bilen
bellendi. Dabaralarda ýerli adamlar bilen birlikde Aşgabatdan ýörite gelen Gurbangylyç
Hydyrow, Ahmet Gurbannepesow, Atamyrat Atabaýew, Kaka Salyh hem Amannazar
Aşyrow hem A. Tagan dagy çykyş etdiler.
1999.
Ulumsylyk hem öýkeleklik medeniýetsizligiň alamaty. Samsyk adam
ýigrenilmeýär, emma ulumsy bilen öýkelegi ýigrenýärler.
*
338
Özünde agram ýok adam perman bilen alan “agramynyň” hasabyna agralandyryn
öýdýär. Ýöne ol agramy onuň özünden başga hiç kes duýmaýar.
*
Gurhanyň
beýikligi
millionlarça
adamy
mejbur
etdirilmän
özüne
imrikdirýänligindedir.
*
Adam başga kişiniň edýän ýaramazçylygyny näçe az bilse, şonça gowy. Sebäbi
eşidip, görüp ýören ýaramazçylyk bilen öwrenişýän adamda erbetligi ýigrenmek duýgusy
kem-kemden kütelýär.
*
“Durmuş, ýaşaýyş teatrdyr” diýilýär. Teatram gowy zat. Ýöne şol teatryň baş
režissýory özüniň ýeketäk pýesasyny ömri boýy gaýtalap ýörse, beýle teatrda sungat ýitip
gidýär.
*
Türkmen okyjylary ozalam onçakly aktiw okyjylaryň hataryndan däldi. Men daşary
ýurtlarda (hasam Ýewropa ýurtlarynda), SSSR-iň düzümündäki respublikalarda
bolanymda, awtobusda, metroda, park skameýkalarynda (hatda öküz goşulan arabanyň
üstünde-de) kitap okap oturan adamlary görenimde, öz halkymyzyňam şeýle kitapsöýer
bolmagyny arzuw edýärdim. Biziň halkymyz ýuwaş ädimler bilen bolsa-da, meniň şol
arzuwyma tarap barýardy. Birdenem ol adim togtadyldy. Indi şol arzuwa ýakyn
onýyllyklarda-da ýetilmejekdigine men ynanýaryn.
Ýeke-täk edebi žurnalymyz bolan “Garagumuň” tiražy 300 ekz. töweregi diýýärler.
Onuň tiražynyň şondan zyýat bolmagy hem mümkin däl. Men ony yzygiderli
okamasamam, käbir sany elime düşende ser salýaryn. Žurnalda çap edilýän eserleriň
derejesi örän gülkünç. Ol döwletiň uly edebi žurnalyna däl-de, 3-4-nji klas
okuwçylarynyň, mugallymymy hem goşman, diňe öz güýçleri bilen taýýarlan diwar
gazýetine meňzeýär.
20-25 ýyl mundan ozal “Edebiýat we sungat” gazýetiniň tiražy 60. 000-denem
geçipdi. Şonda-da, gaty ir turaýmasaň ol gazýeti kiosklardan aljak gümanyň ýokdy. Häzir
onuň tiražy 5 müňe-de ýetmeýär. Sebäbi onuňam çap edýän materallarynyň hil derejesi
“Garagumuňkydan” gowy däl. “Garagum” žurnalynyň baş redaktorynyň orunbasary G.
Şamyýewiň aýtmagyna görä, 1, 5 milliona golaý ilatly Mary welaýatynda şol žurnala
ýazylýan adamlaryň sany 100-e ýetmeýär. Ony-da Mara ýörite komandirowka gidip,
welaýatyň ýolbaşçylarynyň “güýji” bilen zordan ýazdyrýarmyşlar. Belkem, kitap, gazýetžurnallaryň ozalkylary ýaly ürç edilip okalmaýandygyna olarda çap edilýän eserleriň hili
sebäpkärdir.
“Hudaý urany pygammberem hasasy bilen dürter” diýlişi ýaly, öňki ýagdaýymyzyň
üstüne, şu ýyl latyn elipbiýine geçmegimiz bilen biz 20 ýaşdan 70 ýaş aralykdaky
okyjylarymyzyňam agramly bölegini ýitirendiris. Edebiýat mugallymlary ýaly öz işi üçin
zerur gerek spesialistler bolaýmasa, aýratyn kitap bolup çykyp durandygynda-da, biziň
ýazýan täze eserlerimizi okamak üçin latyn elipbiýini ýörite öwrenjek okyjy köp bolar
öýtmeýärin.
Ýokarky aýdanlarymy tassyklaýan bir waka boldy. Geçen tomus obadakam, bizden
iki köçe ilerde ýaşaýan bir obadaşymyň ýetginjek ogly gapymdan salam berip geldi-de:
339
—Gapy-gapy aýlandymam welin, gazýet tapmadym. Gazýetiňiz ýokmy?—diýdi.
Men oglanyň kakasynyň jaýyny remont etdirýändigini bilýändigim üçin, pola
düşemek üçin gerekdir öýdüp:
—Mende bir gujak gazýet-hä ýok—diýdim.
—Ýok-la, Atajan däde. Bir gujak gazýet gerek däl. Ýarty gazýetem bolýar.
Ussamyza temmäki dolamak üçin gerek-le. . .
Ýaş ýigit bäş-alty gapydan barsa-da, hatda temmäki dolanar ýaly ýarty gazýet hem
tapmandyr.
Men obadaşyma okap goýan 16 sahypalyk “Literaturnaýa gazýetamy” tutuş berdimde:
—Şu gazet siziň gurluşygyňyz gutarýança-da ussaňyza çilim çekmäge ýeter—
diýdim welin, galyň gazýeti alan oglan ýüzüme geň galyp seretdi.
Okamak meselesi barada oýlananymda ýagdaý meni bir howply netijä tarap
itekleýär: —türkmen halkyny tutuş bisowat edip taşlamagyň döwlet syýasaty derejesinde
“aladasy” edilýän ýaly. Eýsem, özbaşdak bolup, “täzeçe” ýaşap başlan badymyza hemme
zatdan öňürti obalarda poçtalýon wezipesi ýatyrylyp, kitaphanalar ýok edilmezdi ahyryn.
2000.
Halamaýan kişimiziň goýberen ujypsyzja ýalňyşyny-da özümüziň eden
çökderjenaýatymyzdan uly hasap edýäris.
*
Gowulygymyzy dogry hem doly peýdalanmaýanymyz sebäpli, erbetligiň üstünden
barýarys.
*
Ozal men ynsan durmuşyndaky iň adyl zadyň adam dahylsyz, tebigy ölümdigini
belläpdim.Emma şol barada gaýtadan oýlanyp gördüm-de, kimdir bir ir gitmelinigiç
äkitmek, ýa-da kimdir bir giç gitmelini ir äkitmek bilen ölmüňem adamlara ýagşylyk
etmeýän wagtlary bolýar eken diýen netijä geldim.
*
Ýasama hormat ýigrençden beterdir.
*
Erkin ýaşamak garaşly ýaşamakdan has jogapkärli hem kyn bolsa gerek.
*
Men dünýäden ötenimden soň, ýazan eserlerim birki aýlap öwüler. Sebäbi hemme
milletlerde bolşy ýaly, türkmenlerde-de ölen adama birbada “erbetdi” diýilmeýär.
*
Närazy bolmaga esasy barka özümizden närazy bolýan adamlardan närazy bolýarys.
*
“Aýdylmadyk zat ýok-da, eşidilmedik zat bar” diýilýän gep çyn bolarly. Şu gün
15—16-njy asyrlarda ýaşan fransuz moralçylarynyň rus diline terjime edilen ýygyndysyny
okadym. Geň zat: Puşkiniň nakyla öwrülip giden “Aýal halkyna näçe az hormat goýsak, ol
bizi has ýiti yhlasly söýýär” diýen sözleri-de ondan has ozal aýdylyp giden eken. Şol
kitapda Keminäniňki diýlip türtkmene ýaýran degişmeler hem bar. Ýeri, Puşkin-ä fransuz
dilini öz ene dili ýaly bilensoň, ol eserleri asyl nusgasynda okap peýdalanandyr diýeris.
Kemine biçäre fransuz moralçylarynyň eserlerini nireden bilip ýörkä?
340
30. 11. 91.
Horan mal otdan doýmaz, kelpez şöhratdan.
*
Üçünji asyrda ýaşap geçen Diogeniň eserlerine ýene göz gezdirdim. Ýa-ha
çakdanaşa köne pelsepe, ýa-da meniň oňa düşünmäge düşünjäm ýetmeýär.
8. 002.
Kanuny berjaý etmek kyn, bozmak aňsat. Şonuň üçinem, käbir adam, köplenç
halatda, olaryň ikinjisini kanun hökmünde ulanýar.
*
Söýgi seniň guluň bolsa, söýmeýänligiň, sen söýginiň guly bolsaň, söýülmeýänligiň
alamaty.
*
Ölümden nägile bolmaklyk geçmiş hem geljek adamlardan özüňi zyýat saýmak we
indiki dogulmalylaryň ýaşaýyş paýyny almaga ymtylmak bolýar. Sebäbi dünýä inen janlyjandar ölmän, üstesine-de ýene doglup dursa, ýaşaýşy üpjün etmäge toprakda güýç
galmaz. Netijede, öz “paýyny” ýaşansoň ölmek islemedikleriň günäsi bilen olaryň özleride soňky doglanlar bilen bile ölmeli bolar. Şeýlelikde, ýaşaýyş gutarar.
*
Ýa sen tabyn bolmaly, ýa-da saňa tabyn bolunmaly. Ikisinden biri. Aralyk netijesiz.
*
Soltanşa Atanyýazow jaň etdi. Onuň Daşkentdäki tanyşlarynyň biri özbekleriň
“Jahon adabiýoty” žurnalynyň Atajan Taganyň eserlerini çap etmek isleýändigini
aýdypdyr.
21. 02. 2000.
Ruslarda (öňem belläpdim) N. W. Gogolyň adyna beriýän “Russiýany iki zat heläk
edýär. Olaryň biri—weýran ýollar, beýlekisi—samsyk adamlar” diýen nakyl bar. Şony biz
babatda: “Türkmenleri bäş zat masgara edýär: olaryň biri –telewideniýe, ikinjisi —boş
hem öwünjeň žurnalistler, üçünjisi —ýaranjaňlar, dördünjisi — ogry ýolbaşçylar, bäşinjisi
–samsyk çeper höwesjeňler” diýsek dürs bolardy.
*
Adamlaryň köpüsiniň damarynda şöhratparazlyk gany bar bolara çemeli. Kän ýerde
synlap görýärin welin, žurnalistiň foto ýa-da telekamerasynyň öňüne baran pursaty iňňýän
agras hasaplanýan adamlaram birhili, hekgerilip, süzülip, öňki tebigylygyndan
üýtgäberýärler.
*
15-nji aprelde Oraz Ýagmyr bilen Türkmenistanyň iň ýaşuly ýazyjysy Çary Aşyryň
hal-ýagdaýyny soramaga bardyk. Çary aga häzir 91 ýaşynyň içinde. Öz aýtmagyna görä,
ol 1909-njy ýylda Türkmengalada doglupdyr. Gojalygyna garmazdan, onuň akyl-huşy
gaty ýerbe-ýer, hemme gören-eşideni ýadynda. Ol bize köne mekdepde, soňra Moskwada
aspiranturada okan döwürlerinden täsin-täsin wakalary gürrüň berdi. Çary aga uzak
ýaşamak üçin iki sany zatdan: gaýgyçyllyk bilen gaharjaňlykdan daşda durmagyň ýardam
edýändigini nygtady. ”Men gaýgy-gam basmarlaberse, ýa-ha kitap okaýaryn, ýa-da
341
maşynkanyň başyna geçýärin—diýen ýazyjy, yzyndanam şeýdip degişdi. —“Adam uzak
ýaşadygyça akyllanýar” diýýärdiler welin, ýalan eken. Men-ä, gaýtam, togsandan
ätlämsoň, çaga öwrülip barýaryn”.
2000.
Ýazyjy Gylyç Kulyýewiň aýaly Anna Gurýewna aglap, jaň etdi. Düýn-öňňun
“hökümet öwlüýäsinden” Gylyç Kulyýewiň mazarynyň üstünde goýlan ýadygärlik daşy
ogurlapdyrlar.
Indi öwlüýäden ogurlyk etmäge başlan bolsak, biziň ahlak ýagdaýymyzyň nähili
derejede pese gaçandygyny özüňiz biliberiň!
20. 09. 2000.
Men Türkmenistana göçüp gelmek bilen Russiýa Federasiýasynyň raýatlygyny
ýitirdim. Şonuň üçinem Russiýa Federasiýasyynyň Türkmenistandaky adatdan daşary hem
doly ygtyýarly ilçisi A. W. Şelkunowa şeýle mazmynly hat ýazmaly boldum. (Hat rus
dilinde ýazyldy.)
Çuň hormatly jenap Ilçi!
Size Türkmenistanyň raýaty Atajan Tagan özüne Russiýa Federasiýasynyň
raýatlygynyň berilmegini sorap ýüz tutýar.
Men käbir eserleri dünýä halkarynyň onlarçasynyň diline terjime edilen, jemi
500000 ekz. tiraž bilen çykan 10 töwerek kitabyň awtory. Meniň eserlerim boýunça
“Babagammaryň gaýdyp gelmegi”, “Takdyr”, “Tentek” diýen çeper filmler alyndy.
Meniň düşünjeli ömrümiň agramly bölegi (1960-njy ýyldan 1994-nji ýyla çenli)
Russiýa bilen bagly boldy. Sowet goşunynyň hatarynda Moskwa hem Leningrad harby
okruglarynda gulluk etdim. Meniň Watançylyk urşunda wepat bolan kakam hem Orlow
oblastynyň Stepanowka obasynda jaýlanan. Instituty hem Russiýada tamamladym. 196693-nji ýyllar aralykda SSSR Ýazyjylar soýuzynyň pawleniýesinde jogapgär wezipede
işlemek bilen, Moskwa şäherinde Russiýanyň raýaty bolup ýaşadym. Çärýek asyr
dowamynda K. Fedin, N. Tihonow, K. Simonow, S. Baruzdin, L. Sobolýew, S. Mihalkow,
G. Markow ýaly rus medeniýetiniň tanymal wekilleri bilen bile işläp, olaryň durmuş
mekdebini geçdim. Men özümi graždan hökmünde-de Russiýada formirlenen
hasaplaýaryn. Rus edebiýatynyň onlarça eserini türkmen diline terjime etdim. Russiýa
Federasiýasynyň Prezidentiniň permany bilen maňa—ilkinji türkmene “Russiýa
Federasiýasynyň medeniýetde at gazanan işgäri diýen” hormatly at dakyldy.
Türkmenistana göçüp gaýtmak bilen, men diňe bir Russiýanyň raýatlygyny
ýitirmän, eýsem moral taýdanam kynçylyk çekýärin. Men mydama döredijilik goltgusyny
alýanlarym—rus kärdeşlerimdenem daşlaşdym. Ýylda bir gezek, iň bolmanda, Moskwa
ýa-da Sankt-Peterburga gidip gelmek hem Russiýanyň raýaty däl adama juda kyn düşýär.
Sarpaly jenap Ilçi!
Eger-de, meniň Russýa Federasiýasynyň raýatlygyny almak islegim hasyl bolsa,
onda men diňe bir moral taýdan köşeşmän, eýsem ol ýagdaý döredijilik işim üçinem
ullakan stimul bolardy.
Sizi hörmatlamak bilen ATAJAN TAGAN,
Türkmenistanyň raýaty, Ýazyjylaryň Halkara
Birleşiginiň agzasy.
342
28. 09. 2000.
3-nji oktýabrda meni Russiýa Federasiýasynyň Türkmenistandaky adatdan daşary
hem doly ygtyýarly Baş ilçisi Anatoliý Wiktorowiç Şelkunow bilen Russiýanyň
Aşgabatdaky Konsulhanasynyň müdiri Nikolaý Dmitriýewiç Şwydçenko ikisi kabyl
etdiler. Şol günüň özünde-de maňa Russiýa Federasiýasynyň raýatlygy berildi hem ol
barada resmi dokument gowşuruldy. Bir aýdan soň bolsa maňa Russiýanyň raýatynyň
daşary ýurt paspotyny-da berdiler.
2000.
Tebigatyň ynsana beren iki sany iň aýylganç hem bejerilmeýän keseli bar. Olaryň
biri — rak, ikinjisi –ýaranjaňlyk. Rak keseliniň dermanynyň tapylaýmagy mümkin. Çünki
dünýäniň ähli alymlary şol meseläni çözmegiň aladasynda. Ýaranjaňlyk keseliniň welin
dermanyny gözleýänem ýok. Gaýtam, oňa garşy göreşmeli adamlaryň özlerine-de şol
kesel ýokaşýar. Üstesine-de, rak keseline sezewar bolanlar görgi baryny görüp, dünýä
bilen hoşlaşmaly bolýarlar. Ýaranjaň keselliler bolsa, görgi-de görenoklar. Iň ýamany-da,
olar, gaýtam, eşretde ýaşaýarlar.
*
Taryh hakykatdyr diýilýär. Emma taryh ýaly düşnüksiz hem bulam-bujar ylym ýok.
Taryhyň başky materiallaryny döredýän uly şahslaryň köpüsi öz etmişlerini basyrmak üçin
şol taryhy materiallar döreýän mahaly hökmürowanlyk edip bulaşyklyk döredýärler. Soň
hem ondan baş alyp çykar ýaly bolmaýar. Netijede, taryh köp halatda anyk däl-de,
çaklama ylym bolup galyberýär.
PALÇY GELINE
Palçy gelin, gözleriňde jady bar,
Belki, gözleň bu dünýäni jadylar.
“Güller solmaz”—diýip ynandyr meni,
“Dostlaň ölmez”—diýip, ynandyr meni.
Gün howluksa: “Howlukma!”—diý, ynandyr.
“Görjegiňiz gowluk bor”—diý, ynandyr.
Çyna sygynyb-a tapmadym bagt
Belki, seniň nesýäň bolsun-da nagt.
Ýalan sözleseňem, garap ýüzüme,
Müňkür bolmaýyn seň gara gözüňe.
Diý, keýgim: “Gudrat bar, jady bar palda”
Hudaý-ha aldatmaz, meni bir alda.
Ömrüň pelsepesi bolsa-da belli,
Palçy gelin, ber kalbyma teselli.
Sözle, keýgim, gury gepde eçil sen,
Kerler eşdip, körleň gözi açylsyn.
Ýetimleň enesi gelsin, ynandyr,
343
Umytsyz hassalar galsyn, ynandyr.
“Güller solmaz!”—diýip, ynandyr meni,
“Dostlaň ölmez!”—diýip, ynandyr meni.
Nurek, Täjigistan, 1979.
“Trud” gazýetiniň (9. 11. 2000) habar bermegine görä, Germaniýanyň “Fors”
sosiologik derňew instituty nemesleriň kime hormat goýýandyklaryny anyklamak üçin ilat
arasynda derňew geçiripdir. Şonda ilatyň 81-%-i alymlara, 65-%-i ýazyjylara, 32-%-i
syýasatçylara sarpa göýýandygyny aýdypdyr. Munuň özi ilatyň agramly böleginiň ýurduň
öňe gitmeginiň düýp çeşmesiniň nämededigine dogry düşünýändigine güwä geçýär. Ylym
bilen medeniýetiň ösdürilýän ýerinde beýleki ugurlaryň öz-özünden ösjekdigi belli zat.
Eger-de häzir Türkmenistanda şeýle derňew geçirseň, ilatyň köp bölegi, öňi bilen
nepkeş täjirleri goldardy. Ikinji orun çeper höwesjeňleriňki bolardy. Ylym, medeniýet,
syýasat bolsa iň soňky orunlara geçerdi.
*
Aşgabadyň “Aýna” restoranynda Çary Aşyrowyň 90 ýaşyny belledik. Resmi
adamlardan gatnaşan bolmady, resmi gutlagam gelmedi. Biziň hiç kime düşnüksiz
syýasatymyzyň Watany gorana, uzak ýaşana, ýurda abraý getirene, gara zähmetiň
pidasyna, iň bir halal adama hormat goýşy şeýle.
11. 12. 2000.
SSSR-iň ýykylmagynyň netjesinde biz—türkmenler medeniýet, ylym, bilim barada
uly utulyşa galdyk. Häzir bizde özümizden ökdeden tälim almak, öwrenmek mümkinçiligi
ýok. Şonuň üçinem biz häzir türkmeniň geçen asyrlardaky derejesine tarap yza barýarys.
Bu barada oýlanýan diňe men ýa-da meniň köp sanly ýerli kärdeşlerim däl. ”Trud”
gazýetiniň 2000-nji ýylyň iň soňky sanynda ady dünýä belli alym Sergeý Kapusanyň
interwýusy çap boldy. Şondan bir abzasy terjime edýärin: “Mysal üçin, Türkmenistany
alyp göreliň. Türkmenistanyň medisinasyny ösdürmek üçin her näçe pul goýberseňem, rus
medisina ylmyna daýanmasa, hiç hili öňe gidişlik gazanyp bilmez”.
*
Atamyrat Atabaýew jaň etdi. Şu gün gowy şahyr, salyhatly, halal adam Tagan
Söhbet 69 ýaşynyň içindekä Mary şäherinde aradan çykypdyr. Onuň käbir setirleri ýadyma
düşdi:
Gülýakaňy gül dek boýna
Dakan çagyň ýatla meni.
Gyzlar bilen agşam seýle,
Çykan çagyň ýatla meni.
Şemal öwsüp, çyksaň düze,
Saçyň oýnar çöze-çöze.
Gara zülpi Aý dek ýüze
Döken çagyň ýatla meni.
344
Güller solup, düşdümi güýz?
Uzyn derek durmy ýalňyz?
Penjiräňden şoňa, gül gyz,
Bakan çagyň ýatla meni.
04.01.2000.
Ýamanlyga kesekiden garaşma, özüňkiden garaş.
*
Dosty ýok, duşmany köp bilen, dosty köp, duşmany ýok bilen ýiti gatnaşjak hem
bolmaly däl.
*
Taryha ser salsaň, syýasat diýen zat kä sagdan, kä soldan öwsüp gelipdir. 70 ýyl
mundan ozal bolşewikler tarapyndan garşysyna göreşilen basmaçylar halk duşmany
hasaplanýardy. Bu gün bolsa basmaçylara garşy göreşip gan döken bolşewikler halk
duşmany derejesine ýetirilip barýar. Köne sowal ýüze çykýar: “Edebiýat kimiň tarapynda
durmaly?”. 70 ýyldan soň boljak işi öňünden aňýan adam, ýazyjy barmy? Köne jogap
kömege gelýär: “Ýazyjy hiç bir partiýa gulluk etmeli däl. ”
DÖREDIJILIK ADAMLARYNYŇ DURMUŞYNDAN
Türkmenistan ýazyjylarynyň plenumynda Hojanepes Meläýew söz aldy-da,
garaşylmadyk ýerden rus dilinde gepläp başlady. Aljyradymy, nämemi, ol aýtjak pikirini
entek ortalamanka bulaşdy. Şonuň üçinem rusçadan türkmençä geçdi. Zalda oturanlaryň
hyşy-wyşysy täsir edendir-dä, ol öz aýtjagyny türkmen dilinde-de şeýlebir göwnejaý
aňdyryp bilmedi.
Arakesmede ýanymyza gelen Hojanepes:
—Birhiliräg-ä boldy welin, bagyşlarsyňyz-da!—diýdi.
Hudaýberdi Diwangulyýew oňa ýüzlendi.
—Sen meniň diýenimi etseň, hiç mahal “birhiliräk” bolmaz, Hojanepes. . .
—Hany, aýt!—diýip, Hojanepes gyzyklandy.
—Aýtsam, sen dagy-duwara ýygnaklarda bir-ä rusça gepleme, bir-de türkmençe.
Töwerekdäkiler hezil edip gülüşdiler. Çünki Hojanepes şol iki dilden başga dil
bilmeýärdi.
*
Ýazyjy S. dyknyşyk awtobusda 40 müň manat puluny ogurladypdyr.
—Halal diýdim!—diýip ol başyny ýaýkady. —Uzyn paltonyň aşagyndaky, penjegiň
aşagyndaky jalbaryň artky jübüsindäki puly özüme duýdurman alyp bilýän ogry gabat
gelse, oňa ýene bir 40 müň manat bererdim.
Ýazyjy Nazar Geldiýew gülüp goýberdi.
—Onda sen şol 40 müň manadyňy öz aýalyňa beräý!
*
Bir gezek edarada iş stolumyň başynda otyrkam, Resul Gamzatow gapydan girdi de:
—Içgysgynç ýygnakdan çykyp gaýtdym. Ýaňralar halys ýürege düşdüler—diýdi. —
345
Ýör, bufede baryp, adama göni 100 gramjyk konýak içeli!
Aşak düşdük. Bufetde otuz ýyl bäri işleýän, ýazyjylaryň hemmesini dýen ýaly
ýüzünden tanaýan, olaryň hüý-häsýetlerine belet bolup giden Anna Iwanowna bizi adaty
ýasama ýylgyryşy bilen garşylady.
—Rasul Gamzatowiç, keýpiňizi götermek isleýäňizmi?
—Akylly hem görmegeý zenanlar erkegiň kalbyny bilip dur-da!—diýip, Resul çişik
aýalyň goltugyna garpyz gysdyrdy. —Adama 120 gram konýak guý, Anna Iwanowna! Iki
sany hem peýnirli buterbrod. . .
Resul bufetçi bilen hasaplaşýança, men buterbrodly tarelkany alyp, boş stollaryň
biriniň başyna geçdim.
Her eli bir rýumkaly gelen Gamzatow, töwerekdäkilere-de eşitdirjek bolýan ýaly
gygyryp gepledi.
—Dagystan hem türkmen halkynyň saglygyna! Göterdik!
Göterdik. Buterbrod iýip otyrkam, men şahyra ýüzlendim.
—Dagystan hem türkmen halky sag bolsun welin, Resul aga, sen ýaňy “göni ýüz
gram” diýdiň-de, bu ýere geleňsoň, 120 gram buýrdyň-la. Artyk guýduran 2O gramyň
bilen biz näme utýarys?
—Sen entek içgi meselesinde Resul Gamzat bilen deňeşjek bolma. O meselede sen
entek agzy sary jüýje ahyryn—diýip, eýýäm gyp-gyzyl bolan Resul ýylgyrdy. —Men
Anna Iwanownany 25 ýyl bäri tanaýaryn. Ol 100 gram buýrsaň, göni 80 gram guýýar.
Onuň eli şeýtmäge endik edip gidipdir. Şonuň üçinem sen häzir 120 gram konýak
içendirin öýdüp, serhoş bolup oturma. . .
1967.
Muny Duşenbä, öz ýubileýine baranymda, täjik ýazyjysy Fateh Nyýazy gürrüň
berdi.
Özbekler hem türkmenler ýaly “F” sesini kän ulanmaýarlar. Oňa derek “P”
diýýärler. Mysal üçin, “putbol”, “pabrika”.
Bir gezek Fateh Nyýazy Duşenbeden Samarkanda komandirowka gelipdir. Ol
myhmanhanada ýerleşmekçi bolanda, kabul edýän özbek ýigidi ýazyjynyň adyny,
familiýasyny sorapdyr.
—Fateh Nyýazy.
—Hop ýakşi!—diýip, özbek ýigidi ýazýar. —Pateh Nyýazy. . .
—Patek däl, Fateh.
—Menem şeýdip ýazýaryn-da. Pateh.
—Pateh däl how, Fateh!—diýip, ýazyjy gaharlanjak bolýar. —Fateh. . F. FF. . .
Ahyr özbek ýigidi hem gaharlanyp ýerinden turýar-da, iki elini-de biline urup, öz
göwresiniň görnüşi bilen “F” harpyny şekillendirýär. .
—Şundakka “P” emasmi?—diýip, ol şonda-da ýene “F” diýmän, “P” diýýär.
1977.