Kyrk ýylda ýazylan kitap - 05

netije bolanok welin,indiki ätjek ädimleriňem bady gaçýar. Mysal üçin,Tagan Söhbediň
habary bilen Mary raýonynyň “Prawda” kolhozynda ýaşaýan Jümmi aganyň ýanyna
bardym. Görämäge,ol ýaşyly Blokwil hakda heniz eşidilmedik wakalardan habar
bermelitapylgysyz çeşme bolaýmaly. Sebäbi Blokwil Marynyň etegindäki
Goňur obasynda,hut Jümmi aganyň garry atasynyň elinde ýesirlikde bolupdyr…
Şeýlelikde,“üýtgeşik ýesir” hakdaky täsin gürrüňler nesilden-nesle geçip,Jümmi
aganyň“sandygynda” jemlenäýmeliýaly.Emma Jümmi aga ýesiriň galdyryp giden
sapançasyndan başga gep-gürrüň bilmeýär eken. Goşa nilli pereň sapançasyny hem men
barmazymdan bäş-on gün ozal oba mekdebiniň taryh muzeýinde eksponat edip goýmak
üçin äkidipdirler. Olýaragy hem kimdir biri ogurlapdyr. Mekdebiňtaryhmugallymy
bolsa,taryhy sapança däl-de,sapsyz köne paltaýiten ýaly “Düýn-öňňunam bardy öz-a”
diýip,göwnübir
jogap
gaýtardy.
Gepiň
keltesi,Blokwiliň
Parižden
alyp
gaýdan,Tähranyň,Maşadyň üsti bilen Mara çenli geçen ýolunda ýanynda göteren
sapançasyndanamderek çykmady.
Oňa garamazdan,Blokwiliň “Türkmenlerdäki on dört aýlyk ýesirlik” diýen gündeligi
esasynda ozal kiçeňräk powest ýazan,indi hem ony düýplüräk esere öwürmek isleýän
awtor gözlegi dowam etdirmelidi. Sebäbi,ýesiriň taryhy şahsdygyna garamazdan,iň
bolmanda,haçan doglup,haçan ölendigini bilýän taryhçy hem ýokdy.HatdaakademikMyrat
Annanepesowyň parižli tanyşlaryny biynjalyk etmegindenem netije çykmansoň-a täze
dokument tapylar öýdüp känbir umydam edip ýörmeli däldi.Blokwiliň şahsyýetine degişli
ştrihleriň hemmesi diýen ýaly çaklamady. Ýaşulyýazyjymyz Baýram GurbanowBlokwil
hakynda maňa ýazan hatynda onuň diňehudožnik bolandygyny nygtaýardy.Berdi
48
Kerbabaýew bolsa ony Gowşut hanyňgarşysyna iberilen jansyzdyr öýdüp çaklaýardy.
Berilýän habarlarda,hatda taryhçylaryňişlerinde-dekäte nätakyklyk bolýardy. Mysal
üçin,belli taryhçy A. Ylýasow “Edebiýatwe sungat” gazýetinde çap bolan düýpli işinde
“Gowşut han188O –nji ýylda aradan çykdy” diýip ýazýar. Ýöne meniň öwrenen
materiallarymda,şol sandataryhçy M. Annanepesowyň berýän maglumatlarynda hem
Gowşut han1878-nji ýylyňbaharynda dünýäden ötýär. Emma biziň taryhçylarymyzyň
ýetipbilmejek arhiwlerinihem öwrenen belli türk taryhçysy Mehmed Saraýyň
“Türkmenistan imperializm zamanynda” diýen doktoryk işinde tekrarlamagyna görä
bolsa,Gowşuthan ibn Öwezdurdy serdar 1877-nji ýylyň iýun aýynyň soňky günleri
aradançykýar.
Blokwil öz gündeliginde döwrüne degişli bahasyna ýetip bolmajak anyk wagt
maglumatyny galdyran bolsa-da,öz terjimehaly barada hiç zat ýazmaýar. ”Men Eýrana
özüme iş taparyn diýen niýet bilen geldim. Emma harby edaralarda işe duraryn diýip
peýlän orunlarym eýeli bolany sebäpli,Ýewropa dolanmaga taýýarlanyp ýörkäm,1860-njy
ýylyň mart aýynyň ahyrynda Eýran şasy öz adýutantlarynyň biriniň üsti bilen türkmen
iline ugramaly goşunyň arasy bilen gitmegi maňa maslahat berdi…” Şu maglumatdanugur
alsaň,Blokwiliň özüne diňe harby edaralardan iş gözländigi mälim bolýar. Emma onuň
sowatly,birnäçe dil bilýän harby adamdygyna garamazdan,öz Watanynda işsiz galmagy
hem düşnüksiz hemem Berdi Kerbabaýewiň çaklamasyna tarap çekýär.
Blokwil öz biografiýasyna degişli maglumat galdyrmadygam bolsa,men ony öz
powestimde “Otuz ýaşlaryndaky inçesagt adam” edip alýardym. Çaklamam meni gaty
ýalňyşdyrmandyr. Blokwil Goňur obasyndan ýesirlikden boşandaýigrimi dokuz ýaşynda
eken.
Şu ýazgynyň başyndamysalgetirenumytsyzlykdöredýänpursatlarkänhembolsa,men
ýagşyniýetbilenFransiýaugradym. Maksadym Blokwile degişlibähbitli maglumatlara
sataşmasamam,Parižiň
köne
köçelerini,geçen
asyryň
ortalaryndan
galan
ymaratlary,gahrymanymyň gezen ýerleriniöz gözüm bilen görmekdi.
ÝESIRIŇ GÖZLEGINDE
(sözbaşa derek)
1989-njy ýylyň dekabrynda men turkmenlere ýesir düşen fransuzyň yzyny
yzarlamak niýeti bilen Pariže geldim.Parižin “Winon” myhmanhanasynda ilkinji
duşuşygym rus klassikasyny,sowet döwrüniň W. Rasputin,Ç. Aýtmatow ýaly läheňleiniň
eserleriniterjime edip,özüniň terjimeçilik mekdebini döreden Lili Deni bilen boldy.
Saglyk-amanlyk soraşylandan soň,gartaşyp ugran olaýal maňa: “Öz powestiňizde-de
Blokwil hakda roman ýazmaga material tapyljak” diýdi. Dogry,edebiýatyň ody bilen
girip,küli bilen çykyp ýören tejribeli aýalyň aýdýanynyň jany hem ýok däldi. Çünki
materialyň içinde gaýnap,telim ýyllap maglumat ýygnasaňam. jüpüne düşmese,şowly eser
ýazyp bolmaýandygyna özümem şaýatdym. Ol ýazýanyň başarnygyna bagly iş.
Buluçlaryňdurmuşyndaneser ýazmak üçin olaryň arasynda telim gezek bolsamam,keseden
tapylan maglumatlary öwrensemem,ahyry “buluç powestine” derek “Sallançak mukamy”
49
diýen düýpdenbaşga eserdöredendigimi ýadyma saldym. Oňa garamazdan,Blokwiliň
Watanyna gelenime görä,bir ýerden “uç” tapmak,boş gaýtmazlyk isleýärdim.
Alty günüň dowamynda Parižiňköçelerine,muzeýlerine,geçen asyryň aýaklaryndan
habar berýän gonamçylyklara aýlandym. Haýsydyr bir mazar daşynyň ýüzünde“Blokwil”
diýen ýazga gabat gelerin öýtdüm. Terçimeçiniňaladasy bilengadymy Sorbonna
uniwersitetiniň telim ýüz ýyllyk taryhly baý kitaphanasynyň köp bukjasy dörülsede,Blokwil hakda täze maglumat tapylmady.
Biz Blokwili haýsydyr bir derejede hudožnik diýip hem çaklaýardyk. Çünki onuň
galdyryp giden suratlary bardy,taryhçylar şekilleriň dowamyny agtarýardy. Ýokarda
ýatladyşymyz ýalyakademik Myrat Annanesepesowyň şol suratlar bilen gyzygyp,parižli
kärdeşine hat ýazmagy-da ýöne ýere däldi. Şonuň üçinem fransuz hudožnikleriniň MekgeMedinesi hasaplanýan Mon-Martere aýlanamda,eşiklerine seretseň,diňe geçen asyry
däl,ondanam has aňyrrakky döwürleri ýatladýan hudožnikleriň arasynda eli galamly
Blokwil hem bar ýaly bolup durdy. Bolsa-da,men Pariž saparymyň iň ahyrky gününe çenli
Blokwil baradaky maglumata sataşmadym.
Men Moskwadan ugramankam,rus ýazyjylarynyň biriparižli bir professor aýala hat
gowşurmagy haýyş edipdi.Öz ýumşum-ha bitmedi,tanşymyň ýumşuny beri bitireýin diýen
pikir bilen professoryň öýüne jaň etdim.Ol aýalmetroda duşuşmaga razydygyny
aýdansoň,eger öýüne göni baraýsam-a bir bulgur çaý hem hödürläp biljekdigini duýdurdy.
Men hem heniz parižlileriň öý durmuşyny görmämsoň,soňky teklibi kabul etdim.
Elen Anri orta ýaşlaryndaky aýal. Onuň adamsy hem amerikaly psiholog. Eleniň özi
Sorbonna
uniwersitetinde
rus
edebiýatyndan
ders
berýär.
Onuň
rus
dilini,rus,sowetedebiýatyny düýpli bilýändigine akylyň haýran galýar. Men oňa
“Izwestiýa” neşirýatynda rus dilinde çykan birtomlugymy sowgatberdim.
Çaý başynyň peýrewe gürrüňinden soň,men Elene näme maksat bilen Pariže
gelendigimi,maksadyma-da ýetmän,ertir irden Moskwa uçmalydygymy aýtdym. Ol
sowgat berlen kitabyň gatlaryny açyşdyryp otyrka,meniň gahrymanymyň adyny ruslaryň
ýalňyş
ýazýandygyny,ýagny
“GuliugefBlokwil”
bolman,“KulibefBlokowil”
bolmalydygyny aýtdy. Şeýle hem ol meniň “ýitigimden” uç tapmak üçin rus dilini gowy
bilýän fransuz taryhçysy Wan Regemortere ýüz tutmagy maslahat berdi. Birdenem ol
gapdalynda münnerbolup duran telefon görkezijileriniň birini açdy-da:
—Şu mähnet görkezijide Blokwil diýen ýekeje familiýa bar eken!—diýip ýylgyrdy.
—Belkem,ol seniň gahrymanyň neslinden bolup çykar?
—Hany mende beýle bagt!—diýip,menEleniň ýagşy niýetine öňünden
ynanmazçylyk etdim.
Eleniň jaňeden telefony ilki-hä bent boldy,soňam ony hiç kim
götermedi.Şeýlelikde,men agşamara jaňlaşmagy wadalaşyp,professor bilen hoşlaşdym.
Hiç hili çaklama,garaşylmadyk tapynda umyt baglaman otyrkam,telefon jyrlady.Jaň
edenElendi. .Onuň begenji telefon simlerine sygmaýardy.
—Edil özi eken. Meniň telefonda tapan adamym Blokowiliň ýakyngaryndaşy bolup
çykdy…
Biz Elenbilen ýene bir sagatdan duşuşmagy wadalaşdyk.
Parižlileriň iň barly hem sypaýylargatlagynyň ýaşaýan ýeri bolan 16-njy
raýony.Erlanžel köçesiniň 14-nji jaýy. Biz şol jaýyň gapysyna gelenimizde sagat 18
50
bolmagadört minut bardy. Men Blokwiliň garyndaşynyň nähili adamdygyny görmäge
howlugýardym,tizräk içerik girmesek,ol adam beýleki gapydan çykyp gidäýjek ýaly bolup
durdy. Şonuň üçinem men Elenden bosaga ýetip aýak çekmeginiň sebäbini soradym.
—Bizde belleşilen möhletden öň gapyny kakmak bolmaýar. Onda-da,sypaýylaryň
ýaşaýan ýeri bolan şu raýonda. Belkem,öý eýesiniň ýene birki minutlyk aladasy
bardyr.Belkem,belleşilen wagtdan ozal gapyny kakyp,biz ony gelşiksiz ýagdaýyň
üstünden eltjek.
Men özümiziň iki-üç minut däl,telim sagat wagtymyzyňam gymmatyna baha
bermeýşimizi,köp mahal bäri bitirilmegine garaşypýatanzerur işimizi taşlap,tanyş -biliş
bilen boş warsaky urup ýörşümizi ýatladym. Wagt tygşytlamakda,her minuta biçak
eserdeň garamakda parižliler,has beterem döredijilik adamlary meni haýran etdiler. Ilki
“Winon” myhmanhanasynyň gapysynda duşuşandaterjimeçiLili Dini aýyň on bäşine çenli
bar bolan wagtynyň iň soňky sagadyna çenli “eýelenip” goýlandygyny tekrarlamak
üçin,edilmeli işleri minutma-minut bellenýän depderçesiniň gatyny açanda-da men geň
galypdym. Men bolsam dekabryň dokuzynda Parižden gaýtmalydym.“Moskwadan
ugramazyňdan bir hepde ozal duýduran bolsaň,saňa sarp etjekbirki sagat wagtymy
planlaşdyrardym. ”
Älhepus!Başaryp bolsa gowy endik welin…
—Häzir siz maňa sarp eden on minut wagtyňyzynireden “ogurladyňyz?”—
diýip,men hem Lilä,edil özleri ýaly bolup,sowal berdim.
—Her gün kitaphana sarp edýän iki ýarym sagadymyň on minudyny kesmeli
boldum—diýip,maşynyna tarap haýdap barýan aýal gara çyny bilen jogap gaýtarýar.
Ýene bir gezek “Älhepus!”Wagtyň gadyryny bilmeýän,wagty nämä sarp etjegini
bilmeýän adam üçin meniň gürrüňini edýän hakykatym ýalanýa-dagülkünçbolup
görünmeli.Emma ynsan özüniň her minutyna sarpa goýsa,adamyň öz ömründe näçe işi
goparyp biljekdigine parižli edebiýatçylaryň arasyna düşeňde göz öňüne getirmek kyn däl.
Megerem,Balzagyň,Gýugonyň,Merimäniň,Mopassanyňbir adamynyň galamynyň astyndan
çykmagy mümkin däl ýaly bolup görünýän tomluklary-da wagt tygşytlamagy başarmagyň
netijesinde peýda bolandyr.
Şol zatlar barada oýlanamsoň,Sorbonna uniwersitetiniň professorynyň Parižiň bir
çetinden başga bir çetine çenli SSSR-den gelen çala tanşynyyzyna tirkäp,abyrsyzwagtyny
ýitiripýörmegi meniň üçinaşagyndan çykmasy kyn bergi bolmalydy.
Gepiň gerdişine görä aýtsam,öýüne baryp gaýdalym bäri geçen dört-bäş sagadyň
dowamynda meniň powestim bilen eýýäm tanyşmaga ýetişen Elen hem meniň gözlegim
bilen “zäherlenipdi”. Ol öňde duran duşuşyga menden beter begenýärdi.
—Nähili täsin duşuşyk bolar! Taryhy duşuşyk!—diýip,Elen pyşyrdady. —Häzir biz
taryhyňgapysyndan ätläris…
Şol mahalam “taryhyň” gapysy açyldy. Men sagadyma seretdim. Haýran
galaýmaly…
Gapyny açan zandy biçak daýaw,ýöneýaşynyň köhelişmegi bilen az-kem çöküşip
ugran,uzyn boýly,gerşi tüňňerip başlan çal saç adam“Žak Blokowil” diýip,tanyşlyk
berdi.Ozal ÝUNESKO-da işlän,häzirem 83 ýaşly baýry diplomat Žak Blokowil şu mahal
pensiýada eken. Daşyndan göräýmäge,oňa 83 ýaşlydiýer ýalydäldi.
51
Üçegi kerpiç diwarbilen däl-de,kitaplardan örülen sütün bilen saklanýan ýaly giň
kabinetde otyrys. Ýaşyna garamazdan,akly,aňy birjik-de üýtgemedik,örän sowatly Žak
Blokowil Türkmenistan hakda-da kän zat bilýär eken. Ol hatda Garagum kanalynyň birinji
nobatdakysynyň uzynlygyna,onuň inženeriniň adyna çenli aýdyp otyr. (Dogrusy,şolary-ha
özümem bilmeýärdim.). Ol menden Baýramaly kurorty hakda,ol şäherde Moskwanyň Uly
teatryna meňzedilip,(Maşgalasy Baýramala gelende içi gysmaz ýaly)Nikolaý patyşa
tarapyndankiçijik teatr gurlan bolmalydygyny aýdýar. Men ol barada hiç zat
bilmeýändigimi boýun aldym.
Žak Blokwil gürrüňiniň arasyny bölmän diýen ýaly,jildi gaty köne bir
kitabytekjeden alyp,stoluň üstünde goýdy. Elen onuň sözlerini tolgunma bilen terjime
etmäge başlady.
... Arhiwleriň,kitaphanalaryň ýanmagy bilen,megerem,bu kitap 19-njy asyrdaky
ilkinji neşirden galan ýeke-täk kitap bolsa gerek. 1866-njy ýylda çap edilen. Özi-de bu
Kulibefiň öz elinde saklan kitaby bolmaly…
Ol Blokwiliň “Türkmenlerdäki 14 aýlyk ýesirlik” diýen gündeliginiň ilkinji gezek
fransuzça çap bolan kitabydy. Kitabyň başynda gür gara sakgally,inçeden
uzyn,gündogarlylaryň harby lybasyny geýnen alagöz adamynyň portreti bar. ”Ine,bu hem
meniň atamyň süýtdeş dogany Kulibefiň portreti—diýip,Žak Blokowil gürrüň berýär. —
Onuň doly ady Žorž Anri Kulibef de Blokowil bolmaly. 1832-nji ýylda Hormandiýada
doglup,1903-nji ýylda Parižde hem dünýäden ötýär… (Bu maglumat maňa juda zerur
gerekdi!)
124 ýyl mundan ozal çap bolan kitabywaraklap otyrys. Tekstiň arasyndan surat yza
surat çykýar. Geçen asyryň ortalary. Türkmen aýallary keçe gülläp otyrlar. Täze dikilen
gara öýüňüzňüsine serenjam berilýär. Ýene bir ýerde düýä ýük urulýar. Adamlar üýşüp
bagşy diňleýärler. Toý gidip dur,uly gazanlardan naharyň bugy göterilýär…Diňe tekst
däl,suratlaryň özleri hem taryhdan gymmatly maglumat berýär…
Meniň Moskwadan ýazyp gaýdansowallaryma jogap gaýtarýan öý eýesi
türkmenlerde ýesirlikde bolan ýakyn garyndaşynyň diňe harby hünärli adam bolup,hiç
mahal surat çekmändigini,gündelikdäki suratlary bolsa onuň öz düşündirişiniň esasynda
başga bir hudožnik dostunyň çekendigini aýdýar. Bu hem gymmatly maglumat…
—Eger-de myhman aman-esen yzyna gowşuraryn diýse,men bu kitaby birki aýlyk
berip hem bilerdim—diýip,Elen ýaşulynyň aýdanlaryny rysça geçirýär.
Gojanyň göz göreji ýaly edip saklap oturan gymmatly kitabyny alyp
gaýtsam,soňam,poçta bilen yzyna ibersem,birdenem ol ýitäýse,buçal saç adam men hakda
nähili pikir eder!. . .Şeýleoýlanma meni kitaby alyp gaýtmakdan ýüz döndermäge mejbur
etdi.
Meniň depderimde
Blokwiliň
özüne,döwrüne,döwürdeşlerine,syýasy,harby
ýagdaýlara degişli26 sany sowal bardy. Özi hem taryh sahypasyna meňzäp oturan Žak
Blokowil ol taryhy sowallaryň hemmesine diýen ýaly,özünden başgahiç kimiň tapmagy
başarmajak jogaplarynygaýtardy…
Men özümi bagty çüwen awtor hasaplap,Elen aýtmyşlaýyn,”taryhdan
çykamsoň”,Parižiň salkyn howasynda gadymy koçe bilen ýeňil basypugradym. . .
Pariž, 1989.
52
Moskwa—Pariž—Moskwa,
Mary obkomynyň birinji sekretary G. M.ORAZOWA.
Hormatly Gurban Myradowiç!
Meniň bu haty saňa resmä ogşadyp ýazmagymyň hatyň “Uly jaýa” ýazylýandygyndan gaýry sebäbi ýok. Barybir,hat resmi däl.
Merwiň 2500 ýyllyk ýubileýi hakda Moskwa duşuşygymyzmahalyeden
gürrüňimizden soň,kabir taryhy maglumatlara seredişdirdim. Agajan Geldiýewiç
Babaýew,elbetde,akademik. Onuňulyalymdygyna-da şübhäm ýok. Emma onyň MerwMary hakda saňa beren maglumatlary birneme gümürtik ýaly bolup görünýär.
Men Merwe degişli gadymy hem iň gadymy arap,pars çeşmeleriniň ýygyndysyna
seretdim. Emma Merwe “Mary” diýlen ýerine gabat gelmedim. . Ahli çeşmelerde:
Merw,Maru,Marguş,Margiani,Maru-Şahu-Jahan.
“Sowet ensiklopediýasynda-da: “Merw (1927-nji ýyla çenli) Murgap derýasynyň
boýunda ýerleşýän Mary oblastynyň merkezi şäheri” (775 sah.) diýen ýazgy bar.1927-nji
ýyla çenli bolsa oňa “Hangeçen” diýlipdir. Häzirki Mary 1927-nji ýylda Mary adyny alýar.
Hakyky Merw
Baýaramly etrabynyň territoriýasynda ýerleşýär.”Uly Sowet
ensiklopediýasynda-da”: “Merw,häzirki Mary şäheriniň 1937-nji ýyla çenli tutulan ady”
(sah. 800) diýlipdir.Diýmek,A. G. Babaýew az-kem ýalňyşýar.
Indi Baýramaly şäheri hakda. Ol Baýramaly hanyň adyna ýanalan bolsa gerek diýip
çak edýärin.Gara şahyryň:
“Baýramaly handan aldyWelnamy,
Türkmen beglerine berdi engamy” –diýen setirlerini sen bilýänsiň.
Baýramaly han kim? Ol barada men kän maglumat tapyp bilmedim. Ýöne Mir
Abdyl Buharanyň taryhyndaşeýle ýazgy bar: “ Merwiň 1785-njiýylda wepat
bolan(öldürilen—A. T.)iň uly hökmürowany Baýramaly han…” (2-nji tom.sah. 197.)Ol iki
milletiň wekiliniň nikasyndan doglan. Onuň atasy pars,enesi salyr türkmenlerinden. Hywa
hanytürkmeniňüstüne çozanda,Amandöwlet baý bilen Baýramalyhan duşmanyň tarapyna
geçip,türkmenleri gyrmakda “edermenlik” baryny görkezýärler. Olar iki sany türkmen
obasyny weýran edip,ilatyny hem gyrgyna berýärler. Ahyry,dönük Baýramalyhan Tejen
sebitlerinde hut türkmenler tarapyndan öldürilýär.
Eger-de,Baýramaly şäheriniň ady,dogrudanam,Baýramaly hanyň adyna ýanalan
bolsa,onda biziňbelli şäherlerimiziň biri türkmeniň ganym duşmanynyň adyny göterýär.
Mary oblastynda taryhy gowy seljerýän sowatly adamlar kän.Saňa şolaryň kömegi
bilenhakykaty ýüze çykarmak kyn düşmezdi.
Jan saglyk,rowaçlyk dilemek bilen:
Atajan Tagan.
Moskwa.5 apr.1992.
*
53
Ir säherden tä gün dogýança Gara deňze syn edip oturdym.Täsin gudrat! Ol düýn
özüne taşlanan zir-zibilleriň esasy bölegini tolkunyň güýji bilen gije kenara zyňyp,ertire
çenli tämizlenen ýaly bolýar eken.
Krym,28. 08. 89.
*
Adam öz sulhy alýanynyň kemçiligini görmeýär ýa-da görse-de,görmediksirän
bolýar. Adam öz sulhy almaýanynyňgowy tarapyny görmeýär ýa-da görse-de,görmezlige
salýar.
*
Mugt berlen arzan haryt pul döküp alan gymmat zadyňdanam gymmat düşýär.
*
Tankydyň ýekegramynygötermegi ýokuş görýänadam öwginiň tutuş birtonnasynyda ýükgörmeýär.
*
Esassyztankydyň şahsýeti taryhdan çykaryp bilmeýşi ýaly,esassyz öwgi hem
şahsyýeti taryha salyp bilmeýär.
*
Biz gaty maýda adam. Ýöne has maýdalaryňýanynda bizem irimçik bolup
görünýäris.
Şol
deňeşdirme
hem
biziň
ösmegimize,özümizi
terbiýelemegimizepäsgelberýär.
*
Men hem meniň deň-duş galamdaşlarym öz döwürdeş okyjylarymyzyň dünýäden
ötmegi bilen ýazyjy hökmünde gutarjakdygymyzyöňünden boýun almalydyrys. Çünki
bizde geljek nesliň göwnünden turar ýaly eser ýazmaga ukyp ýok.
*
Edebiýatyň,sungatyň,žurnalistikanyň,umuman,ýörite gurulýan ündewiň köpçülige
hiç hili täsiretmeýändigine men kommunistik partiýanyň hem Sowet Soýuzynyň ýüzüne
atanak çekilen güni göz ýetirdim.Eger-de,ýazyjy,şahyr,žurnalisteriňSSSR-i hem
kompartiýany magtamak üçin eden ägirt aladasyadamlarda täsir galdyran bolsa,olary
goldap hereket ederdiler ahyryn.
*
Türkmenistanyň
çägindendaşarda
özümizdenmüň
essegüýçli
ýazyjylaryň,biziňkilerdenhastalapkärokyjylaryň bardygyndanhabarsyzdiýen ýalytürkmen
ýazyjylarybolanbiz,tersnukdaýnazardanalanyňda
öränbagtly.
Sebäbi
biz
gowy
eseriň,talantyň derejesi diňe Prezidentimiziň Permany bilen ölçelýändir öýdüp düşünýäris.
Şonuň üçinem “Türkmeistanyň halk ýazyjysy” adyny alyp,“dünýä belli” bolanymyzdan
soň,Magtymgulynyň,Şekspiriň,Dostoýewskiniň,Tolstoýyň,Çehowyň,Mollanepesiň “Halk
ýazyjysy” diýen adynyň ýokdugynam ýatlajak bolmaýarys.
*
“Köpçülik mal sürüsi ýaly bir zatdyr” diýýärler. Ol çopan hanja sürse,şol tarapa-da
gidiberýärmiş.Haýwanlar
özlerine
akmak
çopan
saýlanandygyndanam
baş
54
çykarmaýar.Köpçülik ahyr ýolbaşçynyň garşysyna baş göterende-de,çopanyňakmaklygy
üçin,baş götermeýär-de,özüniň maldygy üçin şeýdýär.
*
Hakykydöredijilikişgärihiç mahal ýokaryoruneýelemekarzuwyndabolmaýar. Ol
asyrlar boýy hem şeýle eken.Ýöne çyn döredijilik adamy mydama ýolbaşça oppozisiýada
bolýar. Sebäbi ýolbaşçynäçe akylly,näçe adyl bolsa-da,durmuşda doly adyllyk gazanmak
mümkin bolmany sebäpli,ol özünden närazylyk döretjek meselä-de hökman uçraýmaly.
Döredijilik adamy bolsa köpüň görmeýän säwligini-de görmäge ukyplydygy hem-de
ganynda gönümellik bolany sebäpli dymyp bilmeýär. Ýolbaşçy öz goýberen kemçiliriniň
göni aýdylmagyny halamaýar.Şunlukda,çyn hudožnik bilen onuň döwürdeş ýolbaşçysynyň
jynynyň jyňkyryşýan mahaly seýrekbolýar.
*
Elçarpyşmanyň sesidiňeelden çykýany üçin,ony ýürekbilendäl,gulakbilendiňlemeli.
*
Aýnaadamyň
diňedaş
sypatynygörkezýändigisebäpli,onyiň
görnäýjek
ýerdeasypgoýýarlar.Eger aýna adamyň içki dünýäsini hem görkezýän bolsa,onda
ony,umumanam,ulanyşdan aýrardylar. Edil şonuň ýaly hemadamynyň içki hakykatyny
gizläp,diňe daşky görnüşini magtaýan kişiler mydamagörnükli ýerdenorun alýarlar.
*
Daşyňygurşaýanlardiňeakmaklarbolsa-haaňsatdüşmezwelin,gatnaşýanlaryň
köpüsisendenakyllybolsa-da,ýeňildälekeni. Men ömrümiň agramly bölegini özümden juda
akyllylaryň arasynda geçirmeli boldum. Ýöne onuň üçin ykbalymdan asla närazy däl.
Akmaklaryň arasynda akylly bolup görünmekden akyllylaryň arasyndaolardan pes bolup
görünmekbähbitli bolsa gerek.
*
Otrisatelgahrymanydurkybilenotrisateletmek,položitelgahrymanyhemdurkybilenpol
ožiteledipgörkezmekeseri ýasamalyga öwürýär. Çünki gowy adamda- da erbetlik,erbet
adamda-da gowulyk ýokundysy hökman bolýar.
*
Öz
ýurdunyň
alymlaryna,wraçlarynahemmugallymlarynaaýratynsarpagoýmaýandöwlet
ýolbaşçysyeýeleýänornunamynasypdäldir.
Sebäbi,halkyň
bilim
derejesiniň,saglygynyň,edep-ekramynyňaladasyny etmeklik birinji derejede goýmaýan
ýurt çagşamak bilen bolýar.
*
Diňe özkalbyň talabynalaýykeser ýazmaly. Sebäbi,barybir,seniň eseriň awtoryň
düňýägaraýşyna golaý dünýägaraýyşly okyjynyň göwnünden turup biler.
55
MEN UKLAJAK BOLAMDA. . .
Men uklajak bolamda,
howp astyna düşýärin.
Men ukajak bolamda:
çozup gelýän gara-gara zatlara,
dag gaýalaryna,
aždarhaly jeňňele,
joşgunly derýa,deňze…
adyn tapan zatlaryň barysyna duşýaryn.
Kellämde top atylýar,
Kellämde gök gürleýär.
Beýnimdäki esgerler
maşk etmekden irmeýär.
Şuwwuldaýan seçmeler,
“fugas”atly bombalar
diňe ukudan goýýar,
Başga yza bermeýär.
Ynsan pikiri dürli,
Häsýeti başga-başga.
Ukyň öňünden gorkmak
Başyma inen towky.
Onuňam öz syry bar.
Çünki meni gorkuzýar:
Dünýäň hem ýagşysyndan,
Dünýäň hem ýamanyndan,
az salymlyk bolsa-da,
Aýra düşmegiň howpy.
1972.
MILLI BUÝSANÇ HAKYNDA OÝLANMA
Türkmenleriň millibuýsanjy hakynda gep açylsa,gürrüňi ýigriminji ýyllardan
başlamaly bolsa gerek. Çünki taze döwre gadam basan ülkäniň ýazyjy-şahyr ýaly
ündewçileri ilkinji ädimlerini milli däp-dessurlara,milli hüý-häsýetlere garşy göreşmekden
başlapdyrlar.Dyrdy Gylyç şahyryň:
Jykyr,indi seniň haýryňdan geçdik,
Görkezen görgüsi kändir jykyryň—diýen setirlerini okap,täze
ideologiýa aňyny aldyran awtoryň,herhal özüni açlykdan halas eden jykyryň “aşyny
içip,tabagyny depişine” haýran galýarsyň.Ýa-da“Garyplara indi gara öý gerek däl”
diýende,öz döwrüniň iň sowatly adamlarynyň biri bolan Mollamurt türkmen halkynyň
56
gara öýitebigy şerte hem ykdysady ýagdaýa görä beýleki “öýlerden” amatly bolany üçin
asyrdan-asyra alyp gelendiginiň syryna düşünen däldir öýdýärsiňizni? Ol diňe şol döwrüň
(häzirem dowam edip gelýän) “öz arrygyňy har etmeli” diýen ideýasyna gulluk edeni üçin
şeýle setirleri döredipdir. Milli buýsanjy depgilemek bolsa şol hem şolara meňzeş
ündewlerden başlanypdyr.
Gözüniň ody alnan halk milli buýsanç näçe kemsidilse-de dymdy. Arap
elipbiindenlatyna geçirilse-de dymdy. Latyny taşlap,Kirill bilen Mefodiý doganlaryň
düzen harplaryny öwrenmeli etselerem dymdyk (Emma gruzinler bilen ermeniler
dymmadylar!)Şeýdip,telim nesli sowatsyz goýsalaram,öňegidişlik edendiris öýdüp
begendik.Okuw kitaplarymyza Suworowyň 1748-nji ýylda rus goşunynda kapral bolup
gulluga başlandygyna çenli goşup,1860- njy ýylda 22000 Eýran serbazlaryny kül-peýekun
etmekde,halka öňbaşçylyk etmekde gudrat görkezen milli gahrymanymyz Gowşut
hanyň,Gökdepe gyrgynçylygynyňOrazmämmet han,Garaoglan ýaly onlarçaedermenleriniň
atlaryny okuw kitaplaryndan aýryp taşladyk. Izmaýyl jeňiniň ýene bir gahrymany
Kutuzowyň Borodino meýdanynda görkezen gahrymançylygyny türkmen çagalarynyň
beýnisine ornaşdyrdyk. Emmaöz milli gahrymanymyz Nurberdi hanyň adyny bolsa
türkmen çagalarynyň aňyndan çykarmaga çalyşdyk.Türkmen paýtagtynyň köçeleriniň
birine Nurberdi hanyň adyny däl-de,Kutuzowyň adyny daksalaram,dogry edilýändir
öýtdük.
Öz taryhyndaky öz gahrymanynyň adyny harlap,kişi taryhynyň kişi gahrymanynyň
adynaguwanmagam milli buýsanjy ýok halka mahsusdyr. Muny biziň ýaranjaň
ideologlarymyz doganlyga sarpa goýmak diýip düşündirselerem,ol desmalçylykdan gaýry
zat däldi. Ýolbaşçylarymyz desmalçylyk etselerem dymdyk,özümize desmalçylyk
öwretselerem dymdyk. Ogurlyk-jümrülik etmän,öz halal zähmeti bilen dört oýnam geçi,iki
sany gotur düýeedinen çarwa türkmeni baý-kulak diýip,Özbegistana,Gazagystana,Sibire
sürgün etselerem,halkymyz töhmetçi bolşewikleriň garşysyna kelam agyz sözaýdyp
bilmedi. Ahlaklylyk barada ile nusga bolupgelen işan-mollalarymyz ahlaksyzlykda
aýplansa-da,biz dymdyk. Gaýtam,biziňörän “öňdebaryjy” şahyrlarymyzyň käbiri:
“Sorap görüňAňňyr hajyň gyzyndan,
Sowgat eltmän,her gün baryp yzyndan.
Henek edip,ogşamansoň ýüzünden,
Toýnak paýyn ykjam aldy mollamyz,
Süssenekläp,ýerden galdy mollamyz”-diýen ymmata sygmajak
wejera setirleri döretdi,şeýdip gazanç etdi.
Sünnet bahanasy bilen türkmeniň öňdebaryjy milli kadrlarynyň ýüzlerçesi
bilgeşleýinden parçalandy. Emma biz şonda-da,partiýanyň adyna bukulyp,türkmeni
ösdürmezligiň aladasyny eden hyýanatçylaryň garşysyna gidip bilmedik. Milli
buýsanjy,milli medeniýeti depgiläni üçin,din adamlarynyň mertebesini kemsideni
üçin,henize-bu güne çenli hem hökümetem,partiýa-da hiç kimden ötünç soranok. Hiç hili
etmişi-güňäsi ýok halatynda ýurdundan sürgün edilen,açlyk çekip,sütem baryny gören
türkmen çagalarynyň nähak döken gözýaşy üçin,ýat illerde ölüp galanlar üçin
töhmetçileriň hiç birine-de çäre görülmedi.
Ady dünýä ýaýran beýik hudožnigimiz Yzzat Gylyjowmeni otuzynjyýyllarda
Baýramalyda oglan-gyzjagazlara bilim öwredip ýören kakasy Annagylyç ahunyňmaýda
57
çagalary bilen Gazagystana sürgün edilenden soň,oba ýazanbir haty bilen
tanyşdyrdy.Hatdaky
“Çagalar
çyp-ýalaňaç,howa
bijaý
sowyk,öte
ýatyp,turýas.Tapsaňyz,nan gatadyp iberiň. Çagalar gury nan tapsa,gaýry sargydymyz ýok.
Gaýrat ediň,gaty nan iberiň.Çagajyklar aç öljek. Gatadyp iberseňiz,nan ýolda zaýa
bolmaz” diýen sözlerini tolgunman okar ýaly däl.
Hut şu mahal,aç-açanlyk döwründe-de,Jüneýit hanyň ele ýarag alyp çöle
çykmagynyň,ilatyň belli bir böleginiň onuň ideýasyna gulluk etmeginiň syry,taryhy sebäbi
öwrenilmeýär. Belkem,Jüneýit han basmaçy bolman,ony yzarlanlaryň,onuň bilen umumy
dil tapmak islemedikleriň özleri basmaçydanam beter bolandyrlar? Belkem,olar türkmeniň
milli buýsanjyny basgylamak isländirler?
Biziň sosialistik sistemamyzyň bir asyram ýaşaman,iki aýagy bilenem agsap
ugramagynyň düýp sebäbi halklaryň özbaşdaklygy,erkinligi diýilýän demokratik
düşünjäniň kagyz ýüzündäkisi bilen iş ýüzündäkisiniň biri-birine çapraz gelmeginden
hemşol syýasatyň milli buýsanjy äsgermänligindendir. Ýöne milli buýsanç meselesinde
biz başga milletleriň wekillerini günälemäge onçakly hakly hem däl bolsak gerek.
Milli buýsanç milli ideologiýanyň özeni. Milli buýsanja sarpa goýulmaýan ýerde
milli medeniýetem,milli ykdysadyýetem ösmeýär.Dogry,halkymyzyň ykdysadyýetini
ösdürmek üçin düýpli ädim ädilmedi diýip respublikanyň ýolbaşçylaryndan gaty hem
görmeli däl. Sebäbi dürs diýlip äden ädiminiň tersbolup çykmagy biziň sosialistik
sistemamyzyň edil maňlaýyna ýazylan ýaly boldy. Ýöne sistemanyň ideologlary ýalan
zady hemçyna berimsiz edip ynandyrmaga şeýlebir ökdelediler welin,hut söz bilen beýan
eder ýaly hembolmady. Biziň sada ilatymyz bolsa kezzap ýolbaşçylar näme diýse,şoňy
hem goldady.
Oňa
adyň
gapdalyna
goşulýan,ata-babadan
bäri
gelýän
“ýeňňe”,“halypa”,“ussat”,“uýa-bajy”,“agam”,“jigim”diýen ýaly ýakymly hem hormatly
ýüzlenmelere derek “ýewiç”,“ýewna” goşdursalaram abraýly bolýandyr öýtdi.Milliligi
ündeýjiler bolmaly alymlaryň,ýazyjylaryň,artistleriňköpüsi özlerine “mam”,“pap”
diýdirip,çagalaryny diýseň medeniýetli edip terbiýeleýändiris hasapladylar.Halkymyzy
şeýlebir oýnadyk,şeýlebir kemsitdikwelin,hut öz ene-atasynyň dakan adyndanam dänip
ugran türkmenler hanja ýöreýäninem bilmedi. Oňa: “Sen öz töpragyňda artykmaçlyk
edýärsiň” diýip ynandyrsalar,otla münýär-de,Russiýanyň Amur oblastyna doňuz bakmagada gidiberýär. Ýogsam,bizrespulikamyzda artykmaç hasap edýän adamlarymyzyAmurdan
çykaryp ýükümizi ýeňletjek bolmaly däl-de,ol meseläni döwlet kişisiniň aňy bilen
çözmeli. Öňi bilen-ä,türkmen topragynyňöz perzentlerini eklemäge gurby çatmaýan
bolsa,onda şeýle ýagdaý ýüze çykanda dünýä praktikasynda ulanylýan çärelerden
peýdalanmak gerek. Ýagny çaga dogurmagy öz akymyna goýbermeli däl-de,ony ekläp
biljek sanymyza görä planlaşdyrmaly. Sosial taýdan yzagalan ýurtlarda edilişi ýaly halkyň
arasynda düşündiriş işlerini geçirmeli. Ilatyň sanyny köpeltmek ýurdy hökmany
suratdaöňdebaryjylygaeltmeýär
ahyryn.
Bu
pikiri
delilleşdirmek
üçin
ylmy,medeni,ykdysady ösüş babatda dünýäniň iň öňdebaryjy döwletleriniň biri bolan 4
million ilatly Ysraýyl bilen düňýäniň iň garyp ýurtlarynyň biri —ilatynyň sany 1
milliarddanam geçýän Hindistany mysal getirmegem ýeterlikbolsa gerek. Bizem
ilatymyzyň sanyny 10 milliona ýetirip,
ýarym-aç
ýaşanymyzdan,sanymyzy
3
millionda saklap,deňli-derejeli ýaşasak kem bolmazdy.
58
Harby
ýolbaşçylaryň
ýazmaklaryna
görä,Orta
Aziýa