Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 01

ЕКІНШІ БӨЛІМ
ГРАФ ЛЕМОССКИЙГЕ АРНАУ
Баспадан шыққан, бірақ сахнада әлі қойылмаған комедияларымды жуырда сізге жолдаған кезімде, өзіңіздің, мәртебелі мырзам, алдыңызға келіп жүгініп, қолыңыздан өбу үшін Дон Кихоттың, жаңылмасам, шпор тағынып жатқанын жазған едім. Ал енді қазір оның шпорын тағынып, жолға шығып та кеткенін хабарлағалы отырмын, егер ол аман-сау барып жетсе, онда осының нәтижесінде өзіңізге, мәртебелі мырзам, азды-көпті көмегім тиіп те қалар деген ойдамын, өйткені екінші бөлім сұрқында бой көрсетіп, жалғанға дабыра болған басқа бір Дон Кихот әбден мезі қылып, жалықтырып біткен жағдайдан арылу үшін оны мүмкіндігінше тезірек қолға тигізуім керегін айтып мені асықтырушылар тым-тым көбейіп тұр. Ал енді менің Дон Кихотымды айрықша аңсармен күтіп отырған кім дегенге келсек, ол, шамасы, қытайдың ұлы императоры шығар, өйткені бұдан бір ай ғана бұрын маған арнаулы шабарман арқылы қытай тілінде хат жолдаған еді, бұл хатында кітабымды өзіне беріп жіберуімді сұрапты, расын айтқанда, жалыныпты: себебі, испан тілін оқытуға арналған коллегия құрмақшы екен және аталмыш тілдің Дон Кихот хикаялары бойынша үйретілгенін қалайтын көрінеді. Сол хатында ол маған осы коллегияның ректоры болуға да ұсыныс білдіріпті. Әлгі шабарманнан ұлы мәртебелі ағзам маған қандай да болсын ақшалай көмек көрсеткен жоқ па, деп сұрағам. Анау бұл ұлы мәртебелі ағзамның тіпті ойында да болмағанын айтты.
“Ондай жағдайда, бауырым, — деп мәлім еттім мен, — Қытайыңызға күніне он, ол аз болса, тіпті жиырма миль, қысқасы, қандайын қолай көрсеңіз сондай жылдамдықпен қайта беруіңізге болады, ал менің мұндай ұзақ сапарға шығуға денсаулығым көтермейді, дімкәстігім өз алдына, қалтамда көк тиын жоқ; оның үстіне, Неапольда атақты граф Лемосский отырғанда маған императорлар мен монархтар не керек, коллегия мен ректорлық секілді әурешіліксіз-ақ ол маған қолдау көрсетіп, қамқорлық жасайды және мейірім-қайырымының молдығы сонша, одан артықты дәметуге де болмайды”.
Осыны айтып шабарманмен қоштастым, осыны айтып өзіңізбен де, мәртебелі мырзам, қоштасқалы отырмын және П е р с и л е с п е н С и х и з м у н д а н ы ң сергелдеңін, Deo volente
1 бірнеше айдан кейін аяқтайтын кітабымды, өзіңізге сыйға тартуға уәде берем. Бұл кітап өз тілімізде жазылған дүниелердің (көңіл көтеруге арналған кітаптарды айтып отырмын) ішіндегі ең нашары немесе, керісінше, ең тәуірі боп шығар деген ойдамын; әйткенмен, е ң н а ш а р ы дегенді бекер айтып қалдым-ау деймін, өйткені, достарымның ойынша, кітабыма кемелдіктің ең жоғары биігіне көтерілу бұйырып тұрған секілді. Есен-сау қайтып орала көріңіз, мәртебелі мырзам, сол шамада П е р с и л е с те қолыңыздан өбуге дайын боп қалар, ал мен, өзіңіздің, мәртебелі мырзам, малайыңыз, аяғыңызға жығылатын болам. Мадридте, мың алты жүз он бесінші жылғы қазанның соңғы күні жазылды.
Өзіңіздің, мәртебелі мырзам, малайыңыз
Мигель де Сервантес Сааведра.
ПРОЛОГ
Оқырманға
Апырай, не деуге болар! Осы прологты оқуға кіріскен сен, атақты әулеттен шыққан, бәлкім, тіпті атақсыз әулеттен де шығуың мүмкін оқырман, естуімізше, Тордесильяста ұрықтанып, Таррагонда туған екінші Дон Кихот авторын жерден алып, жерге салып, оған қоқан-лоққы көрсетіп, не түрлі айып тағатын шығар деген ойдан алабөтен тағатсызданып отырсың-ау, шамасы! Алайда, айыпқа бұйырма, сені мұндай қызыққа кенелте алмаймын, өйткені жәбір мен жапа қандай момын жанның да жүрегінде ашу-ыза тудыратынымен, менің жүрегіме бұл қағида билік жүргізе алмайды. Бәлкім, сен авторды есек, кеще және ардан безген деп тілдегенімді қалайтын шығарсың, бірақ мұндай нәрсе менің қаперімде жоқ: ол өзін өзі жазалаған жан, сондықтан оның маған бары не, жоғы не. Жаныма қатты батқан жалғыз-ақ нәрсе — құдды бір өзіме бола арнайы аялдауы үшін уақыттың ағымын тоқтата тұруға құқым бар кісіше және құдды бір өткен күндер мен бүгінгі күндерде орын алған, алдағы күндерде де қайталана қоюы екіталай уақиғалар ішіндегі ең айтулы уақиға кезінде мертікпей, әлде бір тавернада жарымжан болғанымдай, мені шал деп, шолақ деп атағаны болды. Жарақатым көрген жанның көңілін ортайтып-ақ тастайтынымен, қай жерде жүріп жараланғанымды білетіндер алдында, қалай болғанда да, әйтеуір, абырой-беделімді арттырып тұрады, өйткені жауынгер үшін жан сауғалап қашқаннан, ұрыста өлім тапқан дұрыс және осыған кәміл сенетінім сонша, қазір маған өткенді қайта оралтуға ұсыныс жасалса, онда мен бәрібір осынау айтулы жорыққа қатысқанды хош көрген болар едім, одан тыс қалып, басы аман, бауыры бүтін күйде жүргенді қаламас едім. Сарбаздың беті мен кеудесіндегі тыртықтар — лайықты құрмет пен лайықты қошемет көгіне қалай көтерілуге болатынын басқа жұртқа паш етіп тұрған жұлдыздар; сол сияқты, шығарманы самайдың бурыл тартуы емес, жас ұлғайған сайын кемелдене түсетін ақыл-парасат туындататынын да көптің қаперіне салып қойғым келеді. Оған қоса, автордың мені іші тар деп айыптап, бейне бір мені дүмше біреудей көріп, іштарлық дегеннің не екенін маған түсіндіретіні де жаныма жайсыз тиді; алайда, ақ-адал шынымды айтсам, қызғаныштың баршаға мәлім екі түрінің абзал да ақ ниетті, ізгілікті мұрат тұтатыны ғана маған етене жақын, ендеше менің діни қайраткердің, онда да жай біреу емес, қасиетті трибунал мүшесі боп табылатын адамның соңына түсуім мүлдем мүмкін емес; ал егер автор шынымен-ақ осы өзім мегзеген тұлға жайында сөз қозғап отырса, онда ол оңбай қателеседі, өйткені мен бұл адамның дарын-қабілеті алдында басымды ием және оның туындыларын да, сол сияқты ол кісі мүлтіксіз сақтап отырған зиялы өмір салтын да аса жоғары бағалаймын. Дей тұрғанмен, новеллаларым жайындағы ой-тұжырымдары үшін автор мырзаға ырзашылық білдіргім келеді: бұларда ғибраттан гөрі шенеп-мінеу жағы басым, бірақ бәрі де жақсы дүние, дейді ол, ал, ақиқатында, әлденесі жетіспей жатса бұларды жақсы деп айтуға болмас та еді.
Шамасы, мені шектен тыс иі жұмсақ, мінезіме тән сыпайылық шекарасынан адым аттап шықпауға бейіл біреуге балайтын шығарсың, оқырман, алайда мен онсыз да соры қалың жанның сорын одан әрмен қалыңдата беруге болмайтынын бек жақсы білем, ал бұл мырзаның соры соншалықты қалың екенінде еш күмән жоқ, өйткені ашық алаңқайда және күннің жарығында бой көрсетуге тәуекелі тұрмай, мәртебеліге тіл тигізгені үшін кінәлі боп жүрген кісідей аты-жөнін жасырып, туып-өскен жерін де басқаша атап отыр ғой. Егер сен, оқырман, ғайыптан-тайып онымен таныс боп шықсаң, менің атымнан оған өзімді жәбір шеккен адамға баламайтынымды жеткізерсің: ес-түссіз елігу дегеннің не екенін және елігудің ересен түрінің бірі — адамның шығармашылық қабілеті бары жайындағы, кітап шығара алатыны, ол кітабының оған қанша атақ әкелсе, сонша ақша әкелетіні, қанша ақша әкелсе, сонша атақ әкелетіні жайындағы ойға еруі екенін жақсы білем; осының дәлелдемесі ретінде оған мына бір хикаяны бар өнеріңді салып мейлінше қызықты да күлкілі етіп айтып беруіңді сұрар едім.
Севильяда бір делқұлы болды, көңіл аударуға да татымайтын нәрседен және адамның есінен екі елі шықпай бәңгі қылатын жабысқақ ойдан ауыш боп кеткен-ді. Анығырақ айтқанда былай: қамыстан ұшы сүйір түтік жасап алған ол көшеден бе әлде басқа жерден бе бір итті ұстап алып, артқы аяғының бірін табанына салып басып тұрып, екінші аяғын жоғары тартады екен, сосын әлгі түтігін иттің денесіндегі белгілі бір жерге битін салып бойлатып, қашан доп сияқты боп домаланғанынша үреді екен келіп; бейшара мақұлықты осындай халге жеткізгеннен кейін әлгі делқұлы оны ішінен бірер мәрте қағып-қағып жіберіп, босатып қоя береді екен; одан соң осынау әрекетінің барысында қашан да қасына топырлай қалатын ашықауыздарға қарап: “Иттің ішіне жел толтыру оңай шаруа ма — бұған не дейсіздер, мейірбан мырзалар?” дейді екен. — Ал, сіз не дейсіз бұған, мейірбан мырзам: кітап жазу деген оңай шаруа ма?
Әгәрәки, оқырман достым, бұл шағын хикая автордың көңіліне ұнай қоймаса, онда оған басқа біреуін айтып бер, бұл да жынды мен ит жайындағы нәрсе.
Кордовада мәрмәр тақтаның сынығын жә болмаса салмағы әжептәуір болатын тас кесекті төбесіне қойып жүруді әдет қылған тағы бір делқұлы болды; әлденені тіміскілеуге ден қойып кеткен бейқам итті көрген ол оған білдірмей жақындап келеді екен де, басындағы жүгін бар күшімен үстіне тастап кеп жібереді екен, ал жәбір көрген ит бажылдай қыңсылап көшеден-көшеге өтіп қашып береді екен. Сөйтіп жүріп бір жолы төбесіндегі тасын бөрікшінің жанындай жақсы көретін итіне тастапты. Тас иттің басына тиіп, соққы жеген мақұлық жан дауысы шығып қыңсылапты; мұны өз көзімен көріп, өз құлағымен естіген қожайыны дереу аршын таяғын ала сап есуасқа тұра ұмтылыпты да, сілікпесін шығарып сабап тастапты, оған қоса ұрған сайын: “Сұрқия! Тазымды таспен соқтың, ә? Менің итім — тазы ғой, нағылет-ау!” дегенді қайталап айтып тұрыпты. Сөйтіп, тазы деген сөзді жиырма шақты рет қайталап, делқұлының түте-түтесін шығарғаннан кейін, ақыры оны босатып қоя беріпті. Есте қаларлықтай сабақ алған делқұлы дереу қарасын батырып, бір айдан астам уақыт көпшілік орындардан бой көрсетпепті, әйткенмен одан соң тағы да сол баяғы әулекі ойдың жетегімен және бұрынғыдан да ауырлау жүкпен қайтып оралыпты. Сөйтіп, ол итке жақындап келетін көрінеді, оқталып тұратын көрінеді, бірақ тәуекел ете алмай, тасты лақтыруға батылы жетпей: “Бұл тазы ғой, тимей-ақ қоялық!” дейтін көрінеді. Өзіне кездескен қандай ит болмасын, төбет пе әлде қанден бе, бәрібір, “бұл тазы ғой” дейді екен, сөйтіп тасты лақтырудан бой тартады екен. Осыған ұқсас әлденендей бір жағдай біздің жазғышымыздың да басына тап болар, сөйтіп ой-қиялының тастай қатты жемісін қағаз бетіне қондырудан тайсалар деген ой келеді, өйткені шандыр кітапты шайнаңдауға кім құштар дейсің!
Оған тағы мынаны айт: өз кітабын шығару арқылы мені табыссыз қалдырмақ болған пиғылының соқыр тиындық та құны жоқ, осы себепті Перенденгтің атақты интермедиясын өз басымдағы жағдайға орайластыра отырып оған: “Құдай маған да қарайласар және қуанышым болып сеньорым Жиырма Төрт ұзақ жасай берсін!” деп жауап бере алам. Христиандық сезімі мен жұртқа мәлім жомарттығы өзімді зұлым тағдырдың барша тауқыметінен қорғап тұрған граф Лемосский ұзақ жасай берсін, сондай-ақ, Толедо архиепископы, асқан ақпейіл дон Бернардо де Сандоваль-и-Рохас қуанышым болып ұзақ жасай берсін, одан кейін бұл дүниеде бірде бір баспа орыны қалмаса да мейлі, мені ғайбаттап Минго Ревульго шумақтарындағы әріптерден де көп кітап басып шығарылса да мейлі. Өзім зәредей емеурін білдірмесем де, жә жарамсақтанбасам да, бұл екі тарлан жақсылық жасасам деген ізгі ниет жетегімен мені қанатының астына алып, мейірім-қайырым көрсетуге ұйғарым етіп отыр, сондықтан да өзімді Фортуна әдеттегі жолмен әуелеткендерден де гөрі бақытты әрі бақуатты санаймын. Ауқаты төмен адамда да ар-намыс болады, ол тек ардан безгендерде ғана жоқ: жоқшылық тектіліктің шырайын көмескілендіруі мүмкін, бірақ оны біржола күңгірттендіре алмайды, ал ізгі қасиет тіпті тақыр кедейшілік тұрпатынан да нұрын төгіп тұратындықтан, ол биік мақсат пен ізгі ниетті ұстанған жандардың құрметіне де, оған қоса ілтипатына да ие бола алады. Авторға бұдан өзге ештеңе айтпа, оқырман, мен де саған басқа ештеңе айтпаймын, — тек бір ғана нәрсені: Дон Кихоттың мына ұсынылып отырған екінші бөлімі сол бұрынғы шебердің қолынан шыққанын, алғашқысы қандай шұғадан пішілсе, мұның да сондай шұғадан пішілгенін қаперіңе ал және Дон Кихот турасында енді ешкім әңгіме қозғамасы үшін мұнда мен оны ақыр соңына дейін, ақтық демі таусылып, жер қойнына берілген кезіне шейін жеткізем, өйткені осыған дейін айтылғандардың және оның естілікпен жасалған есалаңдықтары жайында адал да ақ ниетті адамның әңгімелеп бергенінің өзі-ақ жетіп жатыр, сондықтан оған қайта орала берудің қажеті жоқ: себебі, тіпті тәуір нәрсе болған күнде де, әлдененің шамадан тыс көп болуы оның қадірін кетіреді, ал тіпті нашарлау нәрсе болған күнде де, әлдененің жетіспей жатуы қайткенмен де оның бағасын арттыра түседі. Саған айтуды ұмытып кетіппін: қазір өзім аяқтауға жақындаған Персилес пен Галатеяның екінші бөлімі ұзамай қолыңа тиіп те қалар.
І тарау
Священник пен шаштараздың Дон Кихотпен сырқатына қатысты сұхбаты жайында
Дон Кихоттың үшінші аттанысы жайында баяндайтын бұл хикаяның екінші бөлімінде Сид Ахмет Бен-инхали өткен күн оқиғаларын қаперіне қайта оралтып, оған қайта жан бітірмеу үшін священник пен шаштараздың Дон Кихотқа бір айға жуық төбе көрсетпегенін айтады; әйткенмен, олар жиен қарындасы мен күтуші әйеліне соғып, бұған барынша қамқорлық жасауды, жүрек пен миға жағымды әрі пайдалы тағам беруді өтінген еді, өйткені бұл тап болған күллі қырсықтың түп-тамыры тап сонда, мида жатқанында ешқандай күмән жоқ дегенді айтқан. Әйелдер өздерінің де тап солай істеп жүргенін және мұны бар ықылас-құлшыныспен орындайтынын мәлім етті: қазірдің өзінде мырзалары ақыл-есі түзу адамның парасат-пайымын ауық-ауық аңғартып қоятынын байқағандарын, бұған екеуінің де қуанышты екенін, сондай-ақ олардың мұны, жадыланған жанды, осында өгіз арбамен алып келуді өте сәтті ойлап тапқандарына да ырза екенін хабарлады, — олардың аталмыш әрекеті жайында мейлінше шыншыл һәм теңдесі жоқ осы туындының бірінші бөлімінің соңғы тарауында баян етілген еді; әлгіндей ахуалға байланысты бұл екеуі оған кіріп-шығу қажет деп шешті, денсаулығы түзелгенін өз көзімен көргісі келді, ал шындығында олардың бұған еш сенгісі жоқ-ты; сөйтіп, екеуі осынау тыртығы әлі біте қоймаған әрі табиғаты жұмбақ жарақат мәселесіне жуымауға, ал кезбе рыцарьлық жайын тіптен ауызға алмауға алдын-ала уағдаласып алды.
Сөйтіп, екеуі оның үйіне келіп, үстіне жасыл бәйке камзол, басына толедолық қызыл телпек киген Дон Кихотты төсегінде отырған жерінен тапты; қатты жүдеп, арықтап, құр сүлдесі ғана қалған ол мумиядан аумайтын. Ол екеуін зор қуанышпен қарсы алды; бұлар оның денсаулығы қалай екенін сұрап, анау бұларға өз хал-жағдайы мен денсаулығы турасында барынша байыпты да байсалды түрде және мейлінше ажарлы сөзбен әңгімелеп берді; сөйтіп отырғанда әңгіме ауаны ақыры мемлекеттік істер мен басқару амалдары дейтіндерге ауысты; айта кетерлігі, әңгіме барысында сұхбатшыларымыз кейбір қиянат-зорлықты түп-тамырымен жойып жіберді, кейбірін мінеп-сөкті, жекелеген салт-дәстүрді жөнге келтірді, өңгелерін қолданыстан шығарып тастады және осы мезетте бұлардың қай-қайсысы да өзін жаңа көрінген заң шығарушыдай: бейне бір екінші Ликургтай немесе жаңа болған Солондай сезінді; осылайша олар мемлекет атаулының бәрін түгел басқа қалыпқа түсірді: бұлардың бәрі құдды көрікке тастап жіберілгендей, қайта суырып алғанда өзге кейіпке еніп шыққандай болды; аталмыш мәселелер төңірегінде Дон Кихот аса жоғары парасат-пайыммен ой бөлісті, осы себепті оның құлан-таза айығып кеткеніне, ақыл-есінің бүтін екеніне екі сынақшыда да күдік-күмән қалған жоқ.
Бұл әңгімеге жиен қыз бен күтуші әйел де қатысып, қожайындарына кәдімгідей-ақ ақыл кіргеніне қуанып, жаратқанға алғыс жаудырумен болды; алайда, рыцарьлыққа қатысты әңгімеге жуымау жөніндегі әу бастағы шешімін өзгерткен священник Дон Кихоттың шынымен біржола сауығып кеткеніне немесе бұл айығуының жалған нәрсе екеніне ақи-тақи көз жеткізігісі келді, сол үшін біртіндеп астана жаңалықтарына қарай ойысты; сөйтіп, сөз арасында, түрік сұлтанының орасан үлкен флотты бастап теңізге шыққанын ақиқат шындық түрінде хабар етті, бірақ оның қандай ойы барын, осынау қатерлі найзағайдың қай жерде ойнайтынын ешкім білмейтінін айтты; күллі христиан әлемінің жылдағыдай тағы да үрейге бой алдырып, дабыл қағып жатқанын, ал ұлы мәртебелі ағзам Неапольдың, Сицилияның және Мальта аралының жағалауын бекіту жайында әмір еткенін жеткізді.
Дон Кихот бұған былай деп жауап қатты:
— Қас дұшпан қапыда басып қалмауы үшін иеліктерін алдын-ала бекітуі —ұлы мәртебелі ағзамның нағыз көреген жауынгер екендігінің айғағы. Сөйте тұрғанымен, ұлы мәртебелі ағзам менен кеңес сұраған болса, онда оған, ақиқатында, қазір оның қаперінен әлі орын ала қоймаған айрықша сақтық шараларын жасауға ақыл қосқан болар ем.
Оны тыңдап алған священник өзіне-өзі іштей: “Құдай тілеуіңді бергір ашықауыз Дон Кихот-ай! Байқауымша, сен жарыместіктің жартасынан аңғырттықтың апанына қарай құлап бара жатқандайсың-ау!” деді. Священник қандай ойда болса, өзі де сондай ойға тірелген шаштараз сол арада Дон Кихоттан қандай сақтық шараларын қабылдағанды мақұл көретінін сұрады: бәлкім, бұлары әміршілер алдына тартылатын әдеттегі сансыз көп сөлекет ұсыныстар қатарынан табылып қалуы да мүмкін ғой, дегенді айтты.
— Менің ұсынысым, сақал алғыш мырза, әсте сөлекет емес, әбден лекет, — деді Дон Кихот.
— Әлбетте, оған ешқандай күмәнім жоқ, — деп жауап қатты шаштараз, — бірақ, ұлы мәртебелі ағзамға түсіп жатқан жобалардың бәрінің, бәрі демесек те басым көпшілігінің, жүзеге асыруға келмейтін, мәнсіз де мағынасыз боп шығатынын немесе корольге де, корольдікке де зиянын тигізетінін тәжірибе көрсетіп отыр емес пе.
— Ал, менің жобам жүзеге асыруға келмейтін де емес, мәнсіз-мағынасыз да емес, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Мүлдем керісінше: іске асыруға өте-мөте оңтайлы, діттеген мақсатқа дөп келетін, аса бір тапқырлықпен жасалған және мейлінше ықшам мұндай жобаны ешбір өнертапқыш ойлап таба алмайды.
— Ау, ендеше айтып берсеңізші ол не екенін, сеньор Дон Кихот, — деп өтінді священник.
— Ол жайында қазір ештеңе айтпай-ақ қойсам ба деп едім, — деп ағынан жарылды Дон Кихот, — өйтсем күні ертең-ақ бұл кеңесшілер құлағына шалынады да, еткен еңбек, төккен терге айтылатын алғыс пен берілетін сыйлықты басқа біреулер иемденіп кетеді.
— Өз басым, — деді шаштараз, — крест ұстап тұрып айтайын, мейірбанды мырза, ол жайында корольге де, ладьяға да, жер басып жүрген жанның қай-қайсысына да тісімнен шығармаймын, — бұл сертті мен бір священник жайындағы романстан алып отырмын: әлгі священник месса2 басталып жатқан шақта корольге өзінің жүз дублоны мен желаяқ қашырын ұрлап кеткен баукеспенің кім екенін айтып берген-ді.
— Ондай хикаялардан хабарым жоқ, — деді Дон Кихот, — алайда, өз ойымша, мұны мейлінше адал серт деп білем, өйткені сеньор шаштараз — ар-ұяты бар адам.
— Ол тіпті ондай адам болмаған күнде де, — деп священник сөзге араласты, — оған мен кепілдік етем және бұл мәселеде ол моладай мылқау болады, мұны өз жауапкершілігіме алам, керісінше жағдайда одан өсім мен айып өндіріледі.
— Ал, өзіңіз үшін ше, тілеуіңіз болғыр сеньор священник, өзіңіз үшін кім кепілдік береді? — деп сұрады Дон Кихот.
— Құпияны сақтауға міндеттейтін діни дәрежем кепілдік береді маған, — деп жауап қатты священник.
— Құдай шебер-ай! — деп айқайлап жіберді сол арада Дон Кихот. — Ұлы мәртебелі ағзам Испания жерінде жүрген күллі кезбе рыцарьдың бәрі белгіленген күні астанадан табылсын деп жаршылар арқылы жарлық таратса қайтеді екен? Бар-жоғы бес-алтауы ғана келгеннің өзінде, солардың арасынан сұлтанның барлық әскерін жалғыз өзі-ақ жайпап тастайтын біреуі шығуы мүмкін ғой. Сөзіме мұқият құлақ тігіңдер, мейірбанды мырзалар, ойымның өрісін бағамдаңдар. Апырай, жалғыз тек бір ғана кезбе рыцарьдың өзі-ақ екі жүз мың адамнан тұратын қалың әскерді, құдды бәрінің бір ғана қылша мойыны бардай-ақ немесе құдды олар марципаннан3 жасалғандай-ақ, қан-жоса ғып кескілеп тастай алатынынан шынымен-ақ хабарсыз болғандарыңыз ба? Жоға, рас қой, өздеріңіз айтыңызшы, мұндай ғажайыптар кез келген романның кез келген бетінен кездесіп жатпай ма? Басымды бәске тігуге бармын, — бөтен біреудің басын емес, мына өз басымды, — даңқты дон Бельянис немесе Амадис Галльскийдің сансыз көп ұрпағының біреу-міреуі біздің заманымызға дейін ғұмыр кешкен болса және сұлтанмен күш сынасып көрген болса, — оллаһи шыным, соры қайнаған сұлтанның орнында болғанды қаламас-ақ едім! Дегенмен, жаратқан иеміз халқына қарайласар, бағзының кезбе рыцарьлары сияқты арыстандай айбарлы көрінбесе де, қайткен күнде де әйтеуір рухының беріктігі жағынан олардан еш кем түспейтін біреуді оған жіберер. Құдай ойымды құп көретінін білем, сондықтан аузымды жабам.
— Аһ! — деп дауыстап жіберді осы арада жиен қыз. — Ағатайым қайтадан кезбе рыцарьға айналғысы кеп жүр екен ғой, өтірік болса оңбай кетейін!
Дон Кихот оған былай деп жауап қатты:
— Кезбе рыцарь күйімде өлемін де, ал түрік сұлтаны қашан көңілі соқса сонда қандай үлкен флотпен болсын теңізге шығуға, таяп келуге ерікті, — қайталап айтам: құдай ойымды құп көреді.
Осы арада шаштараз сөзге араласты:
— Мейірбан мырзалар, рақымшылық жасап, Севильяда болған бір жайды баяндап беруге рұқсат етсеңіздер: бұл өзі осы араға сұранып-ақ тұр, сондықтан айтып берсем деп тағатым қалмай барады.
Дон Кихот келісім берді, священник те, басқалары да тыңдауға даярланды, сөйтіп шаштараз әңгімесін былайша бастап кетті:
— Севильядағы жындыханада бір кісі болды, мұнда оны туыстары әкеліп тапсырған-ды, өйткені ол ақылынан ауысқан адам еді. Ол Осунадан канондық құқық бойынша ғылыми дәреже алған болатын, бірақ жұрттың айтуынша, мұны ол тіпті Саламанкадан алған күнде де, бәрібір, оған мұның ешқандай пайдасы тимеген болар еді. Қапаста бірнеше жыл отырғаннан кейін аталмыш ғалым өзін есі кіргендей, ауыштығынан біржола арылғандай көреді, сөйтіп осы ойға бекінген ол архиепископқа арнап хат жазып, бұл хатында парасат-парқы қалыпты адамның сөзін айтып, қазір өзі бастан кешуге мәжбүр боп отырған жан төзгісіз жағдайдан құтылуға көмектесуін қиыла өтінеді, өйткені жаппар хақтың шапағаты арқасында ақыл-есім қайта оралды, дейді; алайда мұрадан тиесілі үлесімді өз пайдасына жаратқысы келген туыстарым мені бұл жерден шығармай ұстап отыр және шындыққа қиянат болатынына қарамай, өмір бақи нақұрыс боп қала бергенімді қалайды, дейді. Оның есі бүтін, ақыл-парасаты мол адам екенін аңғартатын қисапсыз көп жолдамасы көңілін әбден сендірген архиепископ ақыр соңында капелланды жұмсап, жындылар үйінің бақылаушысынан лиценциаттың жазғандары шын ба әлде өтірік пе, соның анық-қанығына жетуге, сондай-ақ нәгүманның өзіне жолығып сөйлесуге тапсырма береді; егер ақыл-есі қалпына келгеніне көз жеткізсе, оны ол жерден босатып, бостандыққа шығаруына болатынын айтады. Капеллан тап солай жасайды да; алайда бақылаушы науқастың әліге дейін сол бұрынғыша ақылдан жаңылған күйде жүргенін, терең парасат иесі тәрізді жиі-жиі ой толғайтынымен, артынан жоқ нәрсені шата бастайтынын және мұнысының әлгі жібі түзу ой-тұжырымдары секілді жиі қайталанып тұратынын әрі тап сондай таңғаларлық боп шығатынын айтады; бұған тәжірибе жүзінде көз жеткізуге болады, ол үшін тек онымен тілдесу ғана қажет, дейді. Капеллан осындай тәжірибе жасап көрмекке ниеттенеді, сөйтіп бөлменің есігін жауып алып жарымеспен бір сағаттан астам сұқбат құрады: осы уақыттың ішінде делқұлы ақылға сыйымсыз немесе ерсі көрінетін ештеңе де айтпайды, керісінше, жөн-жосықтан қыл елі қия баспағаны сонша, науқастың сауығып кеткеніне капелланның иланбасқа амалы қалмайды; сөз арасында лиценциат жындыхана бақылаушысының өзіне жала жауып отырғанын, өйткені науқастың туыстары беретін парадан қағылып қалғысы келмейтінін мәлім етеді: бақылаушының пара жеуді көздеп, науқастың әредік-әредік өзіне-өзі келетінімен, ақыл-есі әлі қалпына түсе қойған жоқ деп жүргенінің себебі де содан, дейді; менің ең үлкен бақытсыздығым — байлығым, өйткені соны талан-таражға салуға құштар дұшпандарым небір аярлыққа барып, онымен де тынбай, өзімді хайуаннан қайтадан саналы жан иесіне айналдырған жаратқанның мейір-шапағатына күмән келтіруге тырысып жүр, дегенді алға тартады. Қысқасын айтқанда, ол бақылаушыны — сенім артуға тұрмайтын адам сықпытында, туыстарын — бас пайдасын ғана ойлайтын, ардан безген жандар түрінде, ал өзін биік парасат иесі ретінде көрсеткендіктен, бәріне архиепископ өзі көз жеткізсін деген оймен ақыр соңында капеллан оны өзімен бірге ала кетуге ұйғарады. Лиценциаттың сөзіне сеніп қалған ақпейіл капеллан бақылаушыдан мұның осында киіп келген киімдерін қайтарып беруін сұрайды; бақылаушы капелланға әлде де болса ойлануға кеңес етеді, өйткені лиценциаттың ауандықтан әлі айыға қоймағанында ешқандай күмән жоқ, дейді. Әйткенмен, бақылаушының сақтандыруы да, сендіріп бағуы да лиценциатты өзімен бірге ала кетпек ойынан капелланды айныта алмайды; бақылаушының бағынуына тура келеді, оның үстіне мұндай жарлық архиепископтың өзінен түсіп тұр емес пе; лиценциатқа өз киімі кигізіледі, бұл әрі жаңа, әрі сәнді киім болатын; сөйтіп, аурухана халатын тастап, дені сау адам секілді киінген лиценциат капелланнан тағы бір үлкен жақсылық жасауын, жарымес жолдастарымен қоштасып шығуға пұрсат беруін өтінеді. Капелланның өзі де жарыместермен жүздескісі келетінін айтады. Қысқасы, екеуі бірге баратын болады, оларға тағы бірнеше адам ілеседі; сөйтіп, әлдебір елірме есірік қамалған торға, — айта кетерлігі, бұл кезде ол тып-тыныш, тым-тырыс отырған, — таяп келе берген лиценциат оған былай деп тіл қатады:
“Айтыңызшы, туысқан: сізге бірдеңе керек емес пе? Өйткені, үйге қайтып барам ғой, — адамға деген қайырымы мол, мейірімі шексіз жаратқан иеміз маған, сормаңдай бейбаққа, ақыл-есімді қайта оралтты ғой; қазір есім дұрысталды, қаперім қалпына келді, өйткені құдіреті күшті құдайдың қолынан келмейтін ештеңе жоқ. Үміттеріңді ешқашан үзбеңдер және құдайдан марқабат күтіңдер: егер ол мені бұрынғы күйіме қайта оралтқан болса, сендерді де оралтары хақ, — тек оған сенім арта көріңдер. Сендерге дәмді бірдеңе беріп жіберуге қам жасармын, ал сендер, байқаңдар, оны міндетті түрде жейтін болыңдар: өз басынан өткерген адам ретінде айтарым, есалаңдығымыз — жарым құрсақ жүргендік пен басымызды жел кеулеп кеткендіктің кесірі. Жүнжімеңдер, ешқашан жүнжуші болмаңдар: бақытсыздыққа тап келгенде ұнжырғасы түсетіндер денсаулығына зиян келтіреді және ажалын асықтырады”.
Лиценциаттың бұл әңгімесін елірменің қарсы жағында, басқа бір торда отырған басқа бір жынды да естіген-ді; тоз-тозы шыққан бойрада тыр жалаңаш күйде жатқан жерінен бой түзеген ол қатты дауыстап: есі дұрыс, қапері қалпында үйіне қайтып бара жатқан кім ол, деп сұрайды. Лиценциат оған былай деп жауап береді:
“Бұл мен ғой, туысқан, кетіп бара жатқан, мұнда қала беруімнің енді еш қисыны жоқ, өзіме осынша мейірім төккен жаратқанға сол үшін айтар алғысым шексіз”.
“Жә, қойсаңызшы, лиценциат, не деп тұрсыз өзіңіз! Шайтанның мазағына ұшырап шатасқансыз-ау, шамасы, — дейді жынды. — Асығып-аптығудың не қажеті бар сізге, орныңызда тып-тыныш отыра беріңіз, өйткені бәрібір кейін қайтып оралуыңызға тура келеді”.
“Денімнің сау екенінде зәредей күмәнім жоқ, — деп қасарысады лиценциат, — мұнда қайтып оралып, қайтадан ақирет шегуге әсте мұқтаж емеспін”.
“Сау адам мына сіз бе, сонда? — дейді жынды. — Жә, көре жатармыз оны да, бара беріңіз, алайда айбындылығының жер бетіндегі айғақ-нышаны мына өзім боп табылатын Юпитердің атымен сізге ант етейін, сізді бұл үйден босатып, дені сау адам санатына қосқан бүгінгі күнәсі үшін, тек жалғыз осы күнәсі үшін ғана, Севильяны оңдырмай жазалаймын және бұл ұрпақтар жадында сақталып, ғасырдан ғасырға кететін болады, әумин. Әлде сен, бейшара лиценциатсымақ, мұндайдың қолымнан келетінін білмеуші ме едің, өйткені, әлгінде айтқанымдай, мен — көрінгеннің бәрін күйеге айналдыратын найзағай уыстаған Юпитер-жайатқышпын, осы қаруымның көмегімен күллі әлемге қатер төндіріп, оны күл-талқан ете алам және сондай ғадетім де бар. Бірақ, мына қасиетсіз қалаға басқадай жаза берем: қоқан-лоқы жасаған осы сөзім аузымнан шыққан күннен және сағаттан бастап есептегенде үш жыл бойы қатарынан тек қаланың өзіне ғана емес, сондай-ақ оның айнала-маңы мен төңірегіне де бір тамшы жаңбыр жауғызбауға ант етем. Ау, сонда қалай, сен еркіндікке шығасың, ақыл-есің бүтін, қаперің қалпында, ал мен нәгүман, нәкөс күйімде қапаста құлыптаулы қала берем, ә?.. Тапқан екенсің, жаңбыр жаудырғанша асылып өлермін!”
Сол жерге жиналғандар ауыштың айқайы мен айтқан әңгімесіне әлі де болса құлақ сап тұрған еді, ойда жоқ жерден лиценциат капелланның қолына жармаса кетіп, оған:
“Қамықпаңыз, қайырымды мырзам, бұл есуастың сөзі не, өзі не, өйткені ол Юпитер болса және сізге жаңбыр суын себелеуден бас тартса, онда мен — су атасы және құдайы Нептунмын, жаңбыр суын сізге қанша қажет болса сонша және зауқым соққан кездің бәрінде себелей беретін болам”, дегенді айтады.
Ал Капеллан оған:
“Солай бола тұрғанымен, Нептун мырза, Юпитер мырзаның жынына тиюдің қажеті жоқ: абзалы осында қала тұрғаныңыз жөн болар, ал біз өзіңізді алып кетуге тағы бірде, өзімізге қолайлы, қолымыз бостау кезде қайтып келерміз”, деп жауап қатады.
Бақылаушы мен сол жерде тұрғандар мырс етіп күліп жібереді, бірақ капеллан мұны жақтырмай қалады; лиценциаттың киімі шешіндіріледі, ол сөйтіп жындыханада қала барады, осымен хикая да тәмам болады.