Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 14

Сөйтіп олар жас жұбайларда үш күн қонақ болды, жұбайлар бұларды патшадай құрмет тұтып, төбелеріне көтерді. Дон Кихот сайыскер-лиценциаттан өздерін Монтесинос үңгіріне бастап баратын жолбасшы тауып беруін сұрады, өйткені соның ішіне дендеп еніп, осы төңіректегі жұрттың ондағы ғажайыптар жайында айтып жүргені шын әлде жалған екеніне іс жүзінде көз жеткізуге ынтық боп тұр еді. Лиценциат оған немере інісін қосып беретінін, оның үздік үлгерімді студент әрі рыцарьлық романдарды керемет ұнататын жігіт екенін айтты, сондай-ақ бұл студенттің оларды үңгірдің аузына дейін алып баратынын, одан соң жалғыз тек Ламанчаға ғана емес, мұқым Испанияға даңқы жайылған Руидера айдындарын да көрсететінін хабарлады; оған қоса, лиценциат Дон Кихоттың студентпен екеуара әңгімеден де ләззат таба алатынын, өйткені оның баспа жүзін көруге және шонжарларға бағышталуға әбден лайық кітаптар жазып жүргенін құлаққағыс етті. Айтқандай-ақ, ұзамай ерттелген еріне әлде алабажақ кілем, әлде алабажақ кендір мата жабылған буаз мәші мінген студент те төбе көрсетті. Санчо Росинантты ерттеп, сұр жорғасын әзір қылды, қоржынын да сықай толтырып алды, — айта кетерлігі, студенттің қоржыны да аузы-мұрнынан шығып тұрған-ды, — сөйтіп, құдайдан тілеу тілеп, үй иелерімен қоштасқан жолаушылар атақты Монтесинос үңгіріне қарай бағыт ұстады.
Жолшыбай Дон Кихот студенттен қай бағытта ізденіс жасап, немен айналысып жүргенін сұрады, студент болса, зайырлы ғылымдармен шұғылданатынын, ал ізденістері мемлекет үшін мейлінше пайдалы әрі оқуға да өте қызықты кітаптар жазуға арналғанын айтты; кітаптарының бірі Костюмдер жайында деп аталатынын, мұнда жеті жүз үш түрлі костюмге, бұлардың түсіне, девизі мен эмблемасына сипаттама берілетінін, сондықтан мерекелер мен ойын-сауықтар кезінде сарай адамдарының басқа біреулерден ақыл-кеңес сұрап немесе қажеті мен талғамына сай келетін костюм жайында бас қатырып әуре-сарсаңға түспей-ақ мұның кітабынан өздеріне ұнайтын кез-келген үлгіні іздеп тауып алуына болатынын хабарлады.
— Менде қызғаншаққа да, тауы қайтқанға да, ұмыт қалғанға да, сағынышта жүргенге де лайық костюм бар және оларға өте жарасады. Бұдан басқа менде жаңалығы мен өзіндік ерекшелігі мол тағы бір кітап бар, оны Метаморфозалар немесе Испандық Овидий деп атағым келеді: онда мен Овидийді қалжыңбасқа айналдырам да, Хиральда Севильская мен Магдалина періштесі деген кім, кордовалық Каньо де Весингерра деген кім, Гисандо бұқалары, Сьерра Морена, мадридтік Леганитос пен Лавапьес фонтандары, сондай-ақ Пьохо, Каньо Дорадо мен Приора деген не — міне осылар жайында әңгімелеймін, астарлы сөздер мен ауыспалы мағынадағы сөздерді, сондай-ақ сөз ойнату тәсілдерін аямай қолданам, сондықтан кітабым әрі көңіл көтеріп, әрі таң-тамаша қалдырып, әрі тағылым беретін болады. Бұдан басқа Вергилий Полидорға қосымша деп атамақшы тағы бір кітабым бар; мұнда түрлі нәрсенің қалай ойлап табылғаны жайында сөз болады, бұл кітап менен терең білім мен тер төгіп еңбек етуді керек етті, себебі Вергилий қалыс қалдырған көп нәрсенің жай-жапсарын өзімнің анықтауыма тура келді және мұны көркем тілмен әңгімелеп берем. Мәселен, Вергилий дүниеде кімнің ең алғаш тұмау тиіп ауырғанын және француз сырқатынан сауығу үшін сылауды кімнің ең алғаш қолданғанын айтуды ұмытып кеткен, ал мен бұлар жайында зәредей шүбә келтіруге болмайтын мәлімет берем және жиырма бестен астам авторға жүгінем — бұл кітаптың маған қандай күшке түскенін және оның барша жұртқа қаншалықты пайдалы болатынын енді өзіңіз бажайлай беріңіз.
Студенттің әңгімесін мейлінше мұқият тыңдаған Санчо былай деп тіл қатты:
— Құдай оңғарып, кітапшаларыңыздың бәрін басып шығаруға жазсын, сеньор, ал енді сіз маған мынаны айта аласыз ба, — жә, не деп тұрмын өзі, әрине, айта аласыз, өйткені бәрін білесіз ғой, — дүниеде ең алғаш басын қасыған кім? Мен өзім бұл түп атамыз Адам деген пікірді ұстанам.
— Әбден мүмкін, — деді студент. — Адамның басы да, шашы да болды — бұған ешкім күдік келтіре алмайды, ендеше, оның кей-кейде басын қасуы да ықтимал, өйткені ол жер бетінде пайда болған тұңғыш кісі ғой.
— Мен де солай ойлаймын, — деді Санчо, — ал енді айта қойыңызшы, әлемдегі ең алғашқы акробат кім?
— Шынымды айтсам, туысқан, — деді студент, — бұл сұрағыңа қазір жауап бере алмаймын, ол арнайы зерттеуді қажет етеді. Бұл шаруамен үйге барған соң айналысам, — онда қажет кітаптың бәрі бар, — сосын қайта кездескенімізде саған қанағаттанарлық жауап беретін болам; біз тағы да жүздесерміз деп сенем.
— Жә, сеньор, босқа арам тер боп қайтесіз, — деді Санчо, — өзім аңғарып та қойдым. Білмесеңіз біліп алыңыз, әлемдегі ең алғашқы акробат — Люцифер19 : нәлет айтылып, аспаннан лақтырылған кезде тозаққа барып жеткенше тоңқалаң асумен болған.
— Дұрыс айтасың, туысқан, — деп қоштады оны студент.
Ал, Дон Кихот:
— Бұл сұрағың мен жауабыңды өзің ойлап тапқан жоқсың, Санчо: бұларды бір жерден естігенсің, — деді.
— О не дегеніңіз, сеньор, — деді Санчо келіспей, — сұрақ қою мен жауап қайтаруға бір кіріссем, оллаһи шыным, мені ертеңге шейін тоқтата алмайсыз. Түкке тұрғысыз нәрсе жайында сұрақ қойып, түкке тұрмайтын жауап қайтару үшін көршіден көмек сұраудың қажеті жоқ.
— Қандай бағалы сөз айтқаныңды өзің де білмейсің, Санчо, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот. — Әлдебір нәрсенің құпиясын анықтап білуге кейбіреулер соншалықты көп күш жұмсайды, ал ақыры анықтап білген кездерінде мұның ақыл-ойымыз үшін де, қаперіміз үшін де қара тырнақтай құндылығы жоғы мәлім боп шығады.
Олардың бір күні осындай және осыған ұқсас ұнамды әңгімемен өтті, ал түнемеге олар бір шағын деревняға тоқтады, сол жерде студент Дон Кихотқа Монтесинос үңгірі осы арадан екі мильдей ғана жерде екенін, егер оның ішіне дендеп ену жөніндегі шешімінен таймаса, төмен түсу үшін белге байланатын арқан тауып алу керегін айтты; Дон Кихот ол әншейін үңгір емес, құрдым болған күнде де түбіне жетуге борышты екенін паш етті; сол мақсат үшін олар ұзындығы жүз брасқа жуық арқан сатып алды да, ертеңіне түс ауа сағат екілерде үңгірге келіп жетті: оның төмен қарай бастайтын даладай кең ауызын шомырт, қурай, жабайы інжір мен қара бүлдірген бұталарының ну жыныс боп өскен қорысы көзден жасырып көрсетпей тұрған. Үңгірге жақындаған соң студент, Санчо және Дон Кихот көліктерінен түсті, бұдан соң алғашқы екеуі Дон Кихоттың беліне арқанды шешілместей ғып байлап берді; оның белін осылай байлап-матап жатқан кезде Санчо оған былай деп тіл қатты:
— Не істегелі жатқаныңыз жайында ойланып көрсеңіз етті, мархабатты мырзам, өзіңізді өзіңізді тірілей жерлемесеңізші және салқындату үшін құдыққа түсіретін бөтелкеге ұқсамасаңызшы. Шынында да, тақсыр, үңгірді зерттеу деген сіз айналысатын іс емес қой, мұның сізге түкке де қажеті жоқ қой, оның үстіне, шамасы, бұл зындан атаулының бәрінен де жаман шығар.
— Сөзді қой да, дұрыстап байла. Бұл, достым Санчо, тек маған ғана арналған ерлік, — деді Дон Кихот.
Сол арада жол бастаушы сөзге килікті:
— Құдай ақы, сеньор Дон Кихот, барынша сақ болыңыз, ана жақта, тереңде өзіңізге жолығатын нәрселердің бәрін ықыласпен зерделеңіз, — бәлкім кейбірін Құбылыстар жайындағы кітабыма кіргізетін де шығармын.
— Ғалымды оқытып опа таппайсың, — деп құлаққағыс етті Санчо.
Байланып (сауыт-сайманының сыртынан емес, камзолының сыртынан) болғаннан кейін Дон Кихот былай деді:
— Біз бір аңғалдық жасап алдық: құйттай қоңырау ала шығуымыз керек еді — соны арқанға іліп қойғанда, қоңырау соғып сендерге өзімнің әлі тірі екенімнен, төмен қарай түсіп бара жатқанымнан белгі беріп тұрар едім, алайда енді ондай мүмкіндіктен айрылғандықтан мен тек жаратқанға ғана сенім артам және жолымды соған тапсырам.
Сол арада ол тізерлей кетті де, күбірлеп дұға оқыды, құдайдан жәрдем тіледі, осынау әрі қатерлі, әрі әдеттен тыс көрінетін шытырман оқиғаның сәтті аяқталуын сұрап жалбарынды, одан соң қатты дауыстап сөйлеп кетті:
— Беу, барлық іс-әрекетім мен ізгі ниеттерімнің әміршісі, тәкаппар да теңдесі жоқ Дульсинея Тобосская! Егер өзіңді пір тұтатын бақытты жанның өтініш- тілегі құлағыңа жетер болса, онда көз тартарлық келбетіңнің атымен жалбарынам — құлақ сал сөзіме: өйткені, өзім қазір бұрынғы қай кездегіден де көбірек мұқтаж боп тұрған көмегің мен қамқорлығыңнан басқа ештеңе сұрағалы тұрған жоқпын ғой сенен. Егер мені қанатыңның астына алсаң, онда адам баласының шама-шарқы келмейтін қандай ерлікке болсын тәуекел етуді өзіме парыз санайтынымды және іске асыратынымды айдай әлемге паш ету үшін, жалғыз тек сол үшін ғана, қазір мына қарсы алдымда аңырайып жатқан құрдымға құлауға, құлдырауға, құлдилауға ниеттеніп тұрмын.
Осыны айтып ол шыңырауға қарай бет алды, бірақ қолдың күші, балтаның жүзімен жол салмайынша үңгірдің аузына өте алмайтынына көзі жеткеннен кейін, семсерін суырып алды да, үңгірге барар жолды бітеп тастаған бұталарды олай да бұлай шауып, кескілей бастады, осының салдарынан шыққан шу мен сатыр-сұтырдан үріккен дырау-дырау құзғындар мен шәу қарғалар үңгірден қарақұрым боп ұшып шықты, — олардың лек-лек болып және асқан жылдамдықпен ұшқаны сонша, ақыр соңында Дон Кихотты құлатып түсірді, егер ол қаншалықты ықыласты католик болса, соншалықты жоқты-барға нанғыш адам болғанда, мұны жаман ырым санап, мынадай жерге аяқ басудан айнып қалған болар еді.
Ақыры ол тұрды, сосын үңгірден құзғындардың да, оларға қосыла ұшып шыққан жарғанат секілді түнде жем іздейтін басқа қанаттылардың да ұшуы тиылғанын көріп, студент пен Санчоға арқанды сәл-пәл босатуға әмір етіп, өзі үрейлі үңгірге түсе бастады; түсерінің алдында Санчо оған батасын беріп, мың мәрте шоқындырып тұрып, былай деді:
— Өзіңе, кезбе рыцарьлардың гүліне, қаймағына һәм сүйек-саяғына, бір құдайдың өзі, Франция Жартасы құдай анасы мен Гаэтаның үш кейіптегі бейнесі жар болсын! Алға, әлемдегі ең бірінші көзсіз батыр, болат жүрек, мыс білек! Жаратқан жар болсын деймін саған, түбіне бойлауға есіл-дертің кетіп тұрған мына қара түнекке бола тастап кетіп бара жатқан өміріміздің жарығына бәле-жалаға жолықтырмай, дені-қарның сау қалпыңда, аманшылықта алып шыққай-дағы сені ол.
Студент те осыған ұқсас дұға оқып, жалбарынды.
Дон Кихот арқанды түсіруді сұрап айқайлаумен болды, Санчо мен студент аз-аздан жіберіп тұрды; үңгір түбінен естіліп жатқан айқай толас тапқан кезде бұлар өздері әкелген жүз брас арқанның түгел тарқатылып кеткенін байқады, сол себепті Дон Кихотты қайта шығарып алуға ұйғарым жасалды, өйткені арқан таусылған еді. Алайда олар тағы да жарты сағат кідірістеді, осы мерзім өткеннен кейін екеуі арқанды тартуға кірісті — бейне бір арғы шетінде ешқандай ауыр жүк жоқтай арқан тарту оларға өте жеңілге түсті, соған қарап бұлар Дон Кихот үңгірде қалып қойған екен деген байламға келді. Санчо соны ойлап еңіреп жылап жіберді, сосын бұл ойының терістігіне көз жеткізбекке арқанды еселенген жігермен екіленіп тарта бастады; сөйтіп, өздерінің шамалауынша сексен брастайын жинаған кезде, кенет ауыр салмақ сезілді, олар бұған ес-түс жоқ қуанды. Ақырында, бар-жоғы он брастай ғана қалғанда Дон Кихоттың жүзі анық көрініп, Санчо қуанғанынан:
— Аман-сау оралуыңызбен, мархабатты мырзам! Сізді ол жақтағы біреулер бағып-қағу үшін алып қалған екен деп ойлап едік, — деді.
Дон Кихот, алайда, түк жауап қатқан жоқ; оны жер бетіне біржола шығарғаннан кейін ғана олар Дон Кихоттың көзі ұйқыдағы адамның көзіндей жұмық екенін көрді. Оны жерге жатқызып, арқанның байлауын шешкендерімен, анау ұйқысынан оянар болмады; соны көрген бұлар оны бір бүйірінен екінші бүйіріне аунатып, сілкілеп-жұлқылай бастады, сөйтіп арада әжептәуір уақыт өткеннен кейін барып ол ақыры өзіне-өзі келіп, қалың да қатты ұйқыдан оянғандай керіле бастады, сосын жан-жағына шошына қарап алып, былай деді:
— Құдай өзі кешіргей-дағы сендерді, достарым, бұ дүниедегі тірі пенде атаулының ешқайсысы бұрын-соңды бастан кешпеген, бұрын-соңды тамашаламаған, тәнті ғып табындыратын ең керемет тіршіліктен және ырза ғып тамсандыратын ең керемет көріністен айырдыңдар мені. Бұл жалғанның күллі қызығы мен қуанышы көлеңке секілді, көрген түс секілді ғайып болатынына осы жолы шынымен анық көз жеткіздім. Беу, бақытсыз Монтесинос! Беу, ауыр жаралы Дурандарт! Беу, жолы ауыр Белерма! Беу, көзінен жасы кеппейтін Гуадиана және сендер, суларың сүйкімді көздеріңнен аққан жастан құралған Руидераның бағы ашылмаған бейбақ қыздары!
Жүрек түкпірінен ауыр азаппен ағытылғандай әсер қалдырған Дон Кихоттың бұл сөзін студент пен Санчо бар ықыласпен тыңдады. Ақыры одан бұл айтқандарының мән-жайын түсіндіруді және жаңағы тозақта не көріп, не қойғанын әңгімелеп беруді өтінді.
— Сендер оны тозақ үңгірі демексіңдер ме? — деп сұрады Дон Кихот. — Оны олай деп атамаңдар, ондай атауға лайық емес ол және бұған қазір-ақ көздерің жетеді.
Дон Кихот аштықтан бұралып отырған-ды, сондықтан жейтін бірдеңе сұрады. Серіктері көк шалғынға студенттің кендір матасын жайып, қоржыннан азық-түлік шығарды, сөйтіп үшеуі ың-шыңсыз отырып түскі және кешкі тамақтарын бірге қосып ішіп алды. Кендір мата жинап алынғаннан кейін Ламанчалық Дон Кихот:
— Осылай отыра беріңдер, балларым және сөзіме зейін сала құлақ қойыңдар, — деп мәлім етті.
ХХІІІ тарау
Қайтпас-қайсар Дон Кихот керемет терең Монтесинос үңгірінде көрдім деген, бірақ ақылға сыймайтындығы мен қайран қалдыратындығы соншалық, болған-болмағаны да күмән туғызатын таңғаларлық жайлар жайында
Түс ауа сағат төртке таман күн көзі бұлтқа жасырынды да, жарығы бұлыңғыр тартып, сәулесінің қызуы қайтыңқырап қалды, мұның өзі Дон Кихоттың аптаптан азап тартпай, қадірменді тыңдаушыларына Монтесинос үңгірінен не көргені жайында баппен баяндап беруіне жақсы жағдай жасады; сөйтіп, ол былай деп бастады:
— Жер астындағы мына қапаста, оң қол жақта, он екі ме әлде он төрт пе сажындай20 тереңдікте, қашыр жегілген ырдуан арба сиятындай ойпаң бар. Жердің бетіне дейін жетіп жатқан саңылаулардан ба әлде сызаттардан ба, болмашы жарық себезеленіп тұр. Бұл кеуек пен кеңістікті арқанға ілініп, салбырап тұрған кезімде, әл-қуатым азайып, осынау қараңғылық патшалығына жол жоқ, жоба жоқ, жорамалдап түсіп келе жатқаным жынымды келтіре бастаған шақта байқап қалғам, сондықтан осы кеуектің ішіне кіріп кішкене демалғанды жөн көрдім. Өзім жібер дегенше арқанды жібермей тұра тұрыңдар деп сендерге айқайлап едім, шамасы, естімегенсіңдер ғой. Өздерің үсті-үстіне жіберіп жатқан жіпті жинап алдым да, оны тайлап, басқаша айтқанда, будалап, соның үстіне отырып, енді қазір ешкім сүйемелдемейтіндіктен құрдымның түбіне қалай түсуіме болатыны жайында қатты қамығып ой кештім; осылайша көңілім алай-түлей боп ауыр ойдың үстінде отырған шағымда аяқ астынан және еркімнен тыс түрде мені қалың ұйқы қамады, одан соң күтпеген жерден, қалай, неліктен және не себепті екенін өзім де білместен, одан әдеміні табиғаттың өзі де жарата алмайтын, адамның ең оралымды ой-қиялы да туындата алмайтын, керемет сүйкімді, көркіне көз тоймайтын көк шалғында тұрған жерімнен бір-ақ ояндым. Бірден сергіп, көзімді уқалап жіберіп, ұйқтап жатпағаныма, мұның бәрін түсімде емес, өңімде көріп тұрғаныма көз жеткіздім. Әйтсе де, мына шалғында тұрған кім: мына менің өзім бе, жадыланған біреу ме әлде құр әншейін қиял ма, соған қапысыз болмаққа бетім мен кеудемді сипалап көрдім, алайда түйсігім де, сезімім де, басыма келген ойлардың қисындылығы да — бәрі-бәрі дәл қазір қарсы алдарыңда отырғанда қандай болсам, сол жерде және сол кезде тап сондай болғаныма еш күмән қалдырған жоқ. Одан соң көз алдымнан қабырғалары таза да мөлдір хрустальдан жасалған керемет әсем король сарайы ма, әлде қамал-сарай ма, бір ғимарат көрініс берді. Үлкен қақпа айқара ашылып, ар жақтан үстінде етегі жерге сүйретілген ұзын, күлгін-қоңыр бәйке плащы бар әлдебір қадірменді ақсақал шығып, маған қарай жүрді; плащының сыртынан иығы мен кеудесін коллегия тәлімгерлері тағатындай жасыл атлас лента жауып тұр, басына миландық қара телпек киіпті; аппақ қардай сақалы белінен келеді; қолына ұстағаны әлденендей қару емес, бар-жоғы таспиық қана екен, моншақтарының үлкендігі орташалау көлемдегі жаңғақтан да ірілеу, ал әрбір оныншы моншақтың үлкендігі — түйеқұстың кішілеу жұмыртқасындай; қарияның кескін-келбеті, аяқ алысы, маңғаздығы мен әлпетінің айбындылығы — осының бәрі мені қайран қалдырып, есімді шығарды. Ол қасыма жақындап, әуелі мені құшағына алды, сосын былай деп сөйлеп кетті:
“Монтесинос үңгірі деп аталатын мына терең үңгірдің ішінде не барын, бойында не жасырып жатқанын әлемге жария етуіңді күтіп, осынау жадыланған жабырқау қапаста сені, айбынды рыцарь Ламанчалық Дон Кихот, тосып жатқанымызға көп жылдың жүзі болды. Мұнда енуің арқылы сен бір өзіңе ғана арналған ерлікті іске асырдың және мұндай ерлікке қайтпас-қайсар батыл және таңғаларлық табанды адам болғандықтан тек сен ғана тәуекел ете алар едің. Ер соңымнан, қадірменді сеньор, саған мына мөлдір сарайда жасырулы жатқан ғажайыптарды көрсеткім келеді. Мен мұның алькайды және тұрақты бас бақылаушысымын, өйткені осы үңгірге есімі берілген Монтесинос деген мен болам”.
Ол өзін Монтесиноспын деген бойда одан ең жақын досы Дурандарттың жүрегін көкірегінен кішкене қанжармен ойып алып, — дүние саларының алдында Дурандарттың өзі өсиет еткендей, — сеньора Белермаға апарып бергені жөнінде біздегі, жоғары жақтағы, жұрттың айтып жүрген әңгімесі шын ба деп сұрадым. Қария қанжардан басқасының бәрі шын екенін, кішкене қанжармен емес, бізден де үшкір үш қырлы стилетпен ойып алғанын айтты.
— Шамасы, бұл севильялық Рамон де Осес жасаған стилет болды ғой, — деп сол арада Санчо Панса сөзге араласты.
— Ол жағын білмедім, — деп жауап қатты Дон Кихот, — асылы, олай емес шығар: себебі Рамон де Осес беріректе ғұмыр кешті ғой, ал аталмыш жағдаят орын алған Ронсеваль шайқасының өткеніне талай заман болды; жалпы, мұндай тіміскілік орынсыз нәрсе, бұл оқиғаның ақиқат ағымын өзгерте де, бұза да алмайды.
— Жөн сөз, — деп қоштады оны студент, — айта беріңіз әңгімеңізді, сеньор Дон Кихот, сізді зор ықыласпен тыңдап отырмын.
— Мен де одан кем ықыласпен айтып отырған жоқпын, — деп іліп әкетті Дон Кихот. — Сөйтіп, қадірменді Монтесинос мені хрусталь сарайға қарай бастады, сондағы алебастрмен безендірілген ерекше салқын залдан асқан шеберлікпен мәрмәрдан қашалған мазарды көрдім, онда ұзынынан түсіп бір рыцарь жатыр екен: бұл басқа мазарлардан кездестіріп қалуға болатындай, мыстан да, мәрмәрдан да, яшмадан да жасалмаған, кәдімгі ет пен сүйектен жаралған рыцарь еді; оң қолы (маған ол әжептәуір түкті әрі бұлшық етті көрінді — бұл рыцарьдың аса қайратты адам болғандығының айғағы ғой) жүрек тұсында жатыр екен. Монтесиностан әлдене жайында сұрап үлгергенімше анау менің табыттағы адамға таңырқана қарап қалғанымды байқап, былай деді:
“Өз заманындағы күллі ғашықтық дертіне шалдыққан һәм жаужүрек рыцарьлардың бетке ұстары мен айнасы, досым Дурандарт осы кісі. Басқа да бірқатар рыцарьлар мен ханымдар секілді мұны да француз сиқыршысы Мерлин жадылап тастады, ал Мерлин жайында жұрт оны шайтаннан туған дегенді айтады, ал меніңше, ол, бәлкім, ібілістің баласы болмаса баласы емес те шығар, бірақ кез-келген шайтанның өзін тақырға отырғызып кететін залым. Ол бізді қалай және не үшін жадылап қойды — бұл жайында ештеңе біле алмадық, бірақ уақыт өте келе мұның бәрі ашылады және бұл уақыт, менің ойымша, алыс та емес секілді. Мені қайран қалдыратыны жалғыз-ақ нәрсе: Дурандарттың ақырғы демі көз алдымда үзілгені және ол өлгеннен кейін жүрегін өз қолыммен ойып алғаным, — ал оның жүрегінің салмағы екі фунттай болған-ды: жаратылыстанушылардың пікірінше, жүрегі үлкен адам, жүрегі кішкентай адаммен салыстырғанда, әлдеқайда өжет болатын көрінеді, — осы қазір түн емес, күндіз екені қандай шындық болса, өзім үшін де тап сондай шындық. Сонда деймін-ау, осының бәрі рас болса, бұл рыцарь шын мәнінде-ақ өмірден өтсе, онда оның тірі адам секілді мезгіл-мезгіл аһылап-уһілеп қоятыны несі?”
Сол арада бақытсыз Дурандарт ауыр күрсініп алып, сөйлеп қоя берді:
Монтесинос, абзал бауырым!
Өлерімнің алдында саған
Мынадай тілек айтқанмын:
Ақырғы демім біткен бойда,
Қанжармен не стилетпен
Ойып ал да жүрегімді кеудемнен,
Жанымдай сүйетін Белермаға
Апарып бер деп сыйлыққа
Мұны естіген қадірменді Монтесинос азап шегіп жатқан рыцарьдың жанына тізерлей кетті де, көзіне жас алып отырып былай деді:
“Беу, сеньор Дурандарт, ғазиз бауырым! Өзіміз жеңіліс тауып, қасірет жамылған сол күні өзің берген әмірді мен бұлжытпай орындап та қойдым: кеудеңде титімдей де түйірін қалдырмай, жүрегіңді барынша мұқият түрде ойып алдым, оны шілтерлі орамалмен сүрттім, сосын тәніңді жерледім: сонда егіл-тегіл еңіреп жылағаным сонша, көзімнің жасы кеудеңе сұққанда боялып шыққан қолымның қанын шайып кетті, одан соң жүрегіңді алдым да Францияға қарай ұшырттым. Соған мынау тағы бір дәлелдеме, ардақты бауырым: иістеніп кетпеуі үшін және сеньора Белермаға сол күйінде жеткізе алмасам, тым құрығанда, тұздалған күйінде табыс ету үшін Ронсевальдан шыққаннан кейін ұшырасқан ең алғашқы елді мекенде жүрегіңе аз-маз тұз септім; алайда данагөй Мерлин өзіңмен бірге, менімен, атқосшың Гуадианамен, дуэнья Руидерамен және оның жеті қызы, екі немере жиенімен, сол сияқты көптеген досыңмен және танысыңмен бірге сеньора Белерманы да ұзақ жылдар бойы осында, жадыланған патшалықта ұстап отыр, содан бері арада бес жүз жылдан астам уақыт өткенімен осы кезге шейін ешқайсымыз өлгеніміз жоқ, — арамызда тек Руидера, оның қыздары мен немере жиендері ғана жоқ: олардың көзі кеппей жылағаны сондай, сірә, жаны ашығандықтан шығар, Мерлин оларды айдынға айналдырып жіберді, енді қазір тірілер әлемінде, соның ішінде Ламанча провинциясында, оларды Руидера айдындары деп атайды. Жеті қызы Испания короліне, екі немере жиені Шоқындырушы Иоанн ордені аталатын қасиетті орденнің рыцарьларына қарайды. Басыңа түскен қасіретті халге бізбен бірге қатты қайғырып жылаған атқосшың Гуадиана өз атымен аталатын өзенге айналдырылды, бірақ бұл өзен жер бетіне шығып, жарқыраған күн көзін көрген бойда өзіңнен айрылып қалғанына жүрегі қан жылап, қайтадан жер қойнына сіңіп кетті, алайда өзен атаулы өзінің табиғи арнасына бой ұсынбай тұра алмайды, сондықтан ара-тұра жер бетіне шығып, күнге және адамдарға жүз көрсетіп қояды. Аталмыш айдындар оны өз суымен қоректендіреді, сөйтіп осылармен және өзіне келіп құятын басқа да бұлақтармен толыққан ол асып-тасып, асқақтап, толқындарын Португалияға қарай лықсытады. Алайда бара жатқан жолының бәрінде ол қайғыру мен қамығудан арыла алмағанын аңғартып отырады, осы себепті өз суында алтын арна Тахо секілді дәмді де қымбат балық өсіруге құлық танытпайды, — тікенекке толы, жеуге жарамсыз балықты ғана өсіреді. Осы қазір өзіңе баян еткен нәрсемнің бәрін, беу, бауырым, саған бұрын да бәленбай рет айтқанмын, бірақ жауап қатпайтыныңа қарағанда, өз ойымша, маған сенбейтін секілдісің әлде естімей ме екенсің, ал мұның қалай жаныма бататыны бір құдайдың өзіне ғана аян. Саған бүгін жаңа хабар әкелдім, бұл жүрегіңнің азабын азайтпағанымен, әйтеуір оны өршітпейтіні анық. Біле білсең, алдыңда тұрған адам — көзіңді ашсаң болды, өзің де көресің — данагөй Мерлин сан рет сәуегейлік жасаған айтулы рыцарьдың тап өзі, әлдеқашан ұмыт болған рыцарьлықты өткен замандардағыдан гөрі көбірек пайдасы тиетіндей етіп біздің заманымызда қайта тірілткен тап сол Ламанчалық Дон Кихот; бәлкім, оның көмегі мен қамқорлығы арқасында жадылаудан арылатын да шығармыз, өйткені ұлы адамдарға ұлы істерді атқару жазған ғой”.
“Ал егер олай болмай шықса, — деді азап шегіп жатқан Дурандарт әлсіз де қарлығыңқы үнмен, — ал егер олай болмай шықса, беу, бауырым, саған айтарым мынау ғана: “Жә, ұтылсақ ұтылған шығармыз — тарат тағы қайтадан”.
Соны айтып екінші бүйіріне аунап түскен ол әдеттегі үнсіздігіне шомды, ләм деп тіл қатқан жоқ. Осы аралықта зар еңіреп жылаған, жоқтау айтқан және бұған қосарланып ауыр-ауыр күрсінген, күңірене боздаған дауыстар естілді. Мен басымды бұрып, хрустальдан жасалған мөлдір қабырғадан келесі залда үлбіреген сұлу қыздардың екі қатар боп жүріп келе жатқанын көрдім, бәрі де үстіне қара жамылып, басына түрік дәстүрінше ақ шалма ораған. Шерудің соңында әлдебір сеньора келеді екен (оның сеньора екенін тәкаппарлау түр-пішіні айғақтап тұрған-ды), ол да қаралы киім киіпті, етегі еденге дейін жететін ақ жамылғы жамылыпты. Оның шалмасы басқа қыздар ораған ең үлкен шалмадан да екі есе үлкен еді; қабағының арасы қосылып кетіпті, тәмпіш мұрын, жайын ауыздау көрінгенімен, еріні алқызыл болатын; оқта-текте аузын ашқан кезде тістерінің сирек әрі онша түзу еместігі байқалатын, әйтсе де аршылған бадам іспетті аппақ еді; қолына жұқалау сүлгі ұстап келеді екен, онда өзім байқап үлгергенімдей, мумия тәрізденіп кеуіп қалған жансыз жүрек ораулы жатыр еді. Монтесинос маған шеруге қатысушылар Дурандарт пен Белерманың қызметшілері екенін, қожайындарымен бірге оларды да осында жадылап ұстап отырғанын, ал арт жақта, сүлгіге оралған жүрек ұстап келе жатқан — сеньора Белерманың өзі екенін айтып берді: аптасына бірнеше рет қызметшілерімен бірге ол осындай шеру ұйымдастырып, Дурандарттың тәні мен азапқа батқан жүрегін аза тұтып ән салады екен, немесе, дәлірек айтқанда, жылап-сықтайтын көрінеді. Сондай-ақ, сеньора өзіңе сәл-пәл сиықсыздау көрінсе немесе, қалай болғанда да, әйтеуір, алып-қашты әңгіме әсірелеп жеткізгендей, ғаламат сұлу көрінбесе, онда бұған кінәлі оның мына жадыланған қамал-сарайда өткізген ақиретті түндері мен ақиреті одан да көп күндері, бұған көзінің астының көгерген жерлері мен бетінің қан-сөл жоқ қуқылдығы дәлел бола алады, деді ол.
“Бетінің қуқылдығы мен көз астының көгеруі, — деп сөзін жалғады Монтесинос, — әсте әйелдерде ай сайын қайталанып тұратын дағдылы дімкәстіктен емес, өйткені, міне, әлденеше ай, тіпті жыл өтті, оның бойынан ондай дімкәстіктің ишараты да білінген емес, — жоқ, бұл басқа бір нәрсені — мәңгі-бақи қолында болатын және сормаңдай ғашығының тақсіретін қаперінде қайта тірілтіп, есіне қайта оралтып тұратын нәрсені көрген кезде жүрегіне түсетін салмақтан, егер мұндай тауқымет тартпағанында сұлулығы, сүйкімділігі мен нәзіктігі жөнінен онымен біздің өңірге, қала берді күллі әлемге кеңінен мәшһүр атақты Дульсинея Тобосскаяның да бақ таласары неғайбыл”.
“Жә, ондай әңгімені қоя тұрыңыз, сеньор дон Монтесинос, — деп оны бөліп жібердім, — құдай ақы, бастан кешкендеріңізді ретімен баяндай беріңіз. Салыстырудың қандайы болсын қашан да жағымсыз әсер қалдыратыны мәлім, ендеше, кімді болсын мейлі, біреуді екінші біреумен салыстырудың қажеті аз. Жан тең келмес Дульсинея Тобосскаяның өз орыны бар, сол секілді сеньора донья Белерманың да өз орыны болды және сол өз орнында қала да бермек, бұл әңгімені осымен доғарайық”.
Бұған ол маған былай деді:
“Сеньор Дон Кихот! Кешірім өтінем сізден. Мүлт кеткенімді және сеньора Дульсинеяның сеньора Белермамен бақталас болары неғайбыл деп аңдамай сөйлегенімді мойындаймын, өйткені кей нышандарға қарап, оның рыцары екеніңізді байқап қалдым, сондықтан тілімді тістей қоюым қажет еді, салыстырар болсам, тек аспанның өзімен ғана салыстыруым керек еді”.
Аяшымды көзімді бақырайтып қойып Белермамен салыстырудың салдарынан сыздықтаған кейістік атақты Монтесиностың ақтала сөйлеген сөзінен кейін басылып қалды.
— Апырай, тақсыр, — деп Санчо сөйлеп кетті, — қалайынша сол бір жаман шалдың жағасынан ала кетіп, қабырғасын қаусатып, сақалын бір талдап жұлмағаныңызға таңырқап тұрғаным.
— Жоға, достым Санчо, — деді Дон Кихот келіспей, — ондай қылық маған жараспас еді, өйткені біз қарт кісілерді, соның ішінде, әсіресе, рыцарь-қарияларды, оның үстіне жадыланған жандарды, құрмет тұтуға міндеттіміз. Әңгімеміздің одан арғы барысында бір-бірімізбен мейлінше сыпайы болғанымызға кепілдік ете алам.
Осы арада студент сөзге килікті:
— Сеньор Дон Кихот, қалай ғана осынша аз уақыттың ішінде жер астынан соншама көп нәрсені көріп, соншама көп нәрсе жайында пікір алмасып және біліп үлгергенсіз, соған ақылым жетпей отыр.
— Ана жақта қанша болдым өзі? — деп сұрады Дон Кихот.
— Бір сағаттан астам ғана, — деп жауап қатты Санчо.
— Олай болуы мүмкін емес, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Ол жақта менің көз алдымда кеш түсті, сосын таңды қарсы алдым, сөйтіп күн мен түн осылай үш мәрте ауысты, демек, өз есебімше, осынау әрі жырақ, әрі көз таса орындарда мен аттай үш күн болдым.
— Мырзамның шындықты айтып отырғанында шүбә жоқ, — деп мәлім етті Санчо. — Егер мұның бәрін ол ғажайып түрде бастан кешсе, онда біздің мұндағы бір сағатымыздың анда, жер астында, үш тәулікке пара-пар болуы да ғажап емес.
— Әбден мүмкін, — деп мақұлдады оны Дон Кихот.
— Ал, сіз онда немен жүрек жалғадыңыз, мархабатты мырзам? — деп сұрады студент.
— Үш күн бойы нәр татқам жоқ, бірақ қарным ашқанын да сезгем жоқ, — деп жауап қатты Дон Кихот.
— Жадыланғандар ше, олар ас іше ме екен өзі? — деп тақымдады студент.
— Жоқ, олар тамақ ішпейді, дәрет сындырмайды, — деп жауап қатты Дон Кихот, — солай бола тұрғанымен, олардың тырнағы мен сақал-шашы өсуін тоқтатпайды деген пікір бар.
— Бірақ жадыланғандар ұйқтауын ұйқтайтын шығар енді, сеньор? — деп сұрады Санчо.
— Әрине, ұйқтамайды, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Қалай болған күнде де, әйтеуір, өзім олармен бірге өткізген үш тәулікте ешқайсысы бір сәтке кірпік ілген жоқ, мен де сөйттім.