Latin Common Turkic

Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 20

Total number of words is 4022
Total number of unique words is 2087
32.7 of words are in the 2000 most common words
45.2 of words are in the 5000 most common words
52.9 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
— Мына өзім келіп тұрған шаңырақ, мәртебелі адамдардың қатысып отыруы, сондай-ақ діни дәрежеңізді қашан да құрмет тұтқаным және қазір де құрмет тұтатыным әділетті ашуымды ауыздықтап, шектен шығармай тұр. Ендеше, осы айтқандарыма орай және жұрттың бәріне мәлім жайды, атап айтқанда: ғалымдар әйел қаруынан, яғни тілден басқа ешқандай қаруды қолдана алмайтынын қаперде ұстай отырып және тап осы қаруды пайдалана отырып өзіңізбен, — айта кеткеннің артығы жоқ, сізден тұрпайы балағат сөз емес, басалқалы ақыл-кеңес естуім керек еді, — терезем тең жағдайда айқасқа түскелі тұрмын. Күнәдан арылтуды көздейтін және ізгі ниеттен туындаған жазғыруға мүлдем басқа жағдай мен басқа уақыт қажет, — қалай болғанда да, мені дүйім жұрттың алдында және барынша қатаң түрде айыптау арқылы ізгі ниетті жазғырудың шеңберінен шығып кеттіңіз, өйткені бұл мақсат қатыгездік емес мейірімділік арқылы іске асады, осы себепті мән-жайынан мүлдем хабарыңыз жоқ күнәларды айыптай отырып, күнәкарды әй жоқ, шәй жоқ ауыш, дәлдүріш атандырғаныңыз тіптен орынсыз боп шықты. Шын мәнінде де, мені әшкерелеп, масқаралап, шаруашылықпен айналысу үшін, әйелім мен балларымды бағып-қағу үшін, — ал менде әйел мен бала бар ма, оны да білмейсіз, — үйіме аттандандырып жібергіңіз келетіндей қандай ақымақтықтарымды көріп отырсыз, міне, осыған жауап беріңізші? Апырай, осылайша төбеден түскендей боп кезбе рыцарьлыққа жөн-жоба көрсету үшін, кезбе рыцарьлар жайында үзілді-кесілді пікір айту үшін тәлімгер қақын пайдаланып біреудің отбасынан орын тауып алу, әлденендей бір арзанқол пансионда тәрбиеленіп, аумағы жиырма-отыз миль ғана өңірден алысқа ұзамай өмір өткізу жеткілікті болғаны ма? Әлде, ойын-күлкіден жерініп жиһан кезу және айбындылар ғана мәңгілік даңқ отауына көтеріле алатын қия беттермен тіке өрлеу — болымсыз шаруа, қызық қуумен күн оздыру ма сонда, сіздіңше? Егер мені рыцарьлар немесе айдыны асқан, болып-толған шонжарлар ауыш атандырса, онда мұны ар-намысымды аяққа таптау деп бағалаған болар ем, ал енді өздері ешқашан кезбе рыцарьлық жолымен жүрмеген, көргенінен көз жазбайтын әлдебіреулер мені кемақыл деп жатса, онда бұған ешқандай мән бермеймін: мен — рыцарьмын және, құдай соны хош көріп жатса, дүниеден рыцарь боп өтемін де. Біреулер ісіп-кебінген атаққұмарлықтың даңғыл жолымен талтаңдайды, енді біреулер әркімге арын сатқан жарамсақтық жолымен жорғалайды, үшіншілер — есебі түгел екіжүзділік жолымен жылмаңдайды, төртіншілер — шынайы діни сенім жолымен жүреді, ал мен болсам, жұлдызым белгілеген бағдар бойынша кезбе рыцарьлықтың тар соқпағымен келе жатырмын, сол үшін тіршіліктегі барлық жан рақатынан бас тарттым, бірақ ар-ұятымнан бас тартқам жоқ. Мен қорланғандарды қорғадым, қисық-қыңырды түзеттім, қиямпұрыстың жынын қақтым, дәулерді тізе бүктірдім және құбыжықтардың мысын бастым. Менің ғашық болу себебім де мәлім: кезбе рыцарьлар әйтеуір біреуге ғашық болуға тиіс, бірақ мен ләззатқұмар ғашықтар санатынан емеспін, менің махаббатым — сырттай ұнатып, сырттай сүйсінуден аспайтын бейкүнә махаббат. Мен қашан да тек ізгі мақсаттар жетегінде жүрем, атап айтқанда: әркімге жақсылық жасауды және ешкімге залал тигізбеуді көздеймін. Ал, енді неғылдейсіздер, мейірбан мырзалар, асыл туған герцог пен герцогиня, осылай ойлайтын, осылай әрекет ететін және осылай сөйлейтін жанды ақымақ деуге бола ма?
— Құдай ақы, жақсы айтты! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Енді бар ғой, сіз, сеньорым әрі қожайыным менің, ақталмақ боп босқа ауыз ауыртпаңыз, бәрібір бұдан артық айту да, ойлап табу да, сендіру де қиын. Одан соң, кезбе рыцарьлар бұрын болмаған және қазір де жоқ деп бой бермей тұрған мына сеньор өзі, әуелі, мұның жайынан бірдеңе бағамдай ма екен?
— Ал, сен, құрметтім, әлгі Дон Кихот арал сыйлауға уәде етті деп жазылған Санчо Панса емеспісің? — деп сұрады тәлімгер.
— Тап соның өзімін, — деп жауап қатты Санчо, — және бұл аралға басқалардан кем еңбегім сіңген жоқ. Мен секілділер, жайында, әдетте: “Жақсы адамға серік болсаң жақсы қасиеті жұғысты болады”, дейді; сосын тағы: “Сынықтан өзгенің бәрі жұғады”, сонан соң: “Аялы ағаштың көлеңкесі де саялы” деген бар. Міне, мен де жақсы сеньор тауып, етегінен ұстадым, оған қызмет етіп жүргеніме бірнеше айдың жүзі болды, сөйтіп енді, құдай қосса, өзім де ұзамай сол кісі сияқты боп шығам, оған да рақат, маған да рақат: не айтатыны бар, ол — император болады, мен — губернатор болам.
— Әлбетте, достым Санчо, — деп сол арада герцог оны бөліп жіберді, — сеньор Дон Кихотқа деген құрметімнің белгісі ретінде бос тұрған әжептәуір сапалы бір аралды сенің қарамағыңа берем.
— Жығыл тізеңе, Санчо! — деді Дон Кихот. — Өзіңе көрсеткен осынау мейірім-қайырымы үшін шарапатты мырзамыздың аяғын құш.
Санчо мұны бұлжытпай орындады; зығырданы қайнап кеткен священник сол арада үстел басынан тұрды да, герцогқа қарап былай деді:
— Шарапатты мырзам, діни дәрежем сіздің де тап мына күнәкарлар секілді нәгүман екеніңізді айтуға мәжбүр етіп тұр. Ау, бұлардың есуастығын дені сау, есі дұрыс адамның бәрі бірдей қолпаштай берген соң бұлар қалай ғана есалаңданбасын! Мейлі, бәйек бола беріңіз бұларға, шарапатты мырзам, бұлар кеткенше үйімде бола тұрам және түзеуге көнбейтінді айыптаймын деп те әлекке түспеймін.
Басқа бір ауыз сөз айтпаған және түскі асын да ішіп тауыспаған тәлімгер шығып жүре берді, герцогтың өтініш білдіргеніне қайрылмады; шындығында, оның жоқ жерден ашу шақырғанына күлкісі келген герцог оншалықты қиылып өтіне де қоймаған. Күлкіден тиылған соң герцог Дон Кихотқа мынадай әңгіме айтты:
— Мейірімді мырза, сеньор Арыстан Рыцары, ар-намысыңызды әп-әдемі қорғап қалдыңыз, есеңіз кеткен жоқ, сондықтан бір қарағанда жәбірлегендей көрінетін, бірақ шын мәнінде ондайдан аулақ әлгі сөзге бола кешірім сұратудың сіз үшін ешқандай мәні қалған жоқ, өйткені әйелдер сияқты діни қызметшілер де ешкімді жәбірлей алмайтынын менен гөрі өзіңіз жақсы білесіз ғой.
— Дұрыс айтасыз, — деді Дон Кихот. — Оның себебі мынада: жәбір көрсетуге болмайтын адам басқа біреуді жәбірлей алмайды, ал әйелдердің, балалар мен діни қызметшілердің біреу өзіне шабуыл жасағанда қорғанарлық дәрмені жоқ, сондықтан олар біреу өзіне қорлық көрсетті деп ойламауға тиіс. Жәбірлеу мен қорлаудың арасындағы айырмашылықты менен кем білмейсіз ғой, шарапатты мырзам: қорлық — оны көрсете алатын, көрсететін және көрсетуге ниетті адамның тарапынан болады, ал жәбір — кімнің тарапынан болсын көрсетіле беруі мүмкін және онда қорлау мақсаты болмауы да ықтимал. Сізге мынадай мысал келтірейін: әлдебіреу көшеде қаннен-қаперсіз келе жатыр дейік, кенет оған он бұзақы тап беріп, таяқпен ұрып-соға бастайды, ал анау өз парызын орындау мақсатында семсерін суырып алады, бірақ қарсыластар адам саны жағынан басым, сол себепті ол райынан қайтады, яғни кек алудан бас тартады, — мұндай адамды қорлық көрген деп емес, жәбір көрген деп атауға болады. Осы ойды басқа бір мысал арқылы нақтылай түсейін: бір адам келе жатады, кенет арт жағынан біреу келіп таяқпен ұрады да, сол бойда алды-артына қарамай қаша жөнеледі, анау тұра қуады, бірақ қуып жете алмайды, — міне, таяқ жеген бұл адамды да қорлық көрген деп емес, жәбір көрген деуге болады, өйткені қорлық көрсету үшін ниет керек. Ал егер жүргіншіге, әу баста тіпті тасадан болсын, таяқпен тап берген бұзақы тұрған орнынан тапжылмай, семсерін суырып алып онымен бетпе-бет кездессе, онда бұл жағдайда таяқ жеген адамды бір мезгілде әрі жәбірленген, әрі қорланған деп тануға болады. Жәбірленгені — оған күтпеген жерден шабуыл жасалды, қорланғаны — бұзақы оны қорламақ ниет көрсетті, яғни қашып кеткен жоқ, тұрған орнында қала берді. Сонымен, қарғыс атқыр жекпе-жектің қағидаларына сай, мен өзімді қорландым деп емес, жәбірлендім деп есептеймін, өйткені балалар да, әйелдер де қорлану сезімін бастан кешпеуге тиіс, сол себепті оларға қаша жөнелудің де, тұрған орнында қала берудің де қажеті жоқ; бұл діни қызметшілерге де ортақ жағдай, себебі біріншілерінде де, екіншілерінде де, үшіншілерінде де қару-жарақ пен сауыт-сайман жоқ, — әрине, олар қорғануға міндетті, бірақ кімге де болсын тап беруге міндетті емес. Осы жаңа ғана өзімді жәбірлендім деп білетінімді айтқанмын, бірақ қазір енді олай есептемеймін, өйткені қорлық көрсетуге болмайтын адам басқа біреуді қорлай алмайды, міне осы себепті әлгі мейірбан адамның сөзінен өзімді жәбірленгендей көретін ештеңе сезінбеуге тиіспін және сезініп те тұрғам жоқ. Бір ғана өкінішім, оның қасымыздан кетіп қалғаны, — кезбе рыцарьлар бұрын да болмаған және қазір де жоқ деген ойы мен тұжырымының қаншалықты қате екенін дәлелдеп берер ем. Егер мұндайды Амадис пен оның толып жатқан туыстары естісе, онда олар, әрине, тәлімгеріміздің басынан сипай қоймас еді.
— Бұған дау бар ма, — деп іліп әкетті Санчо, — құлаштап тұрып бір шауып, анар секілді немесе пісіп кеткен қауын секілді, жоғарыдан төмен қарай қақ бөліп түсірер еді. Олар қалжыңды білмеген! Бәс тігуге бармын, егер әлгі адамсымақтың әңгімесін Ринальд Монтальванский естісе, крест ұстайын, аузын жақсылап қан жалатар еді де, анау сосын үш жыл бойы жақ ашпай қояр еді. Онымен ұстасып көрсе етті, өмір бойы өксіп өтер еді.
Санчоны тыңдап отырған герцогиняның күлкіден ішек-сілесі қатты, сол арада бұл оған мырзасынан да гөрі күлкілі, одан да гөрі есалаңдау секілді көрінді, басқалар да сол кезде осындай ойда болды. Ақыр соңында Дон Кихот сабасына түсті, түскі ас ішілді, сосын, ыдыс-аяқ жинап әкетілгеннен кейін, төрт қыз бой көрсетті: бірінің қолында күміс леген, екіншісінде күміс құмыра бар еді, үшіншісі иығына әппақ қардай әрі керемет сәнді сүлгі іліпті, ал төртіншісі жеңін шынтағына шейін түрініп алып, әппақ қолында (оның қолы шынымен әппақ еді) неапольдық домалақ сабын ұстап тұр еді. Бірінші қыз әсем де әбжіл қимылмен легенді Дон Кихоттың сақалының астына тоса қойды, ал Дон Кихот болса, бұл рәсімге үн-түнсіз таңырқанып, қолды емес, сақалды жуу, шамасы, жергілікті дәстүр шығар деп ойлап қалды; сол үшін мойнын барынша алға созды, іле-шала құмырадан да су құйыла бастады, ал сабын ұстап тұрған қыз қардай әппақ көбікті бұрқыратып (сабынның көпіршігі осындай ақ шаңқан болатын), неге болса да көнген рыцарьдың тек иегін ғана емес, сонымен бірге бетін, тіпті көзін де бар күшін салып ысқылай бастады: анау амалсыздан көзін тарс жұмып алды. Болып жатқан бұл қызық пен шыжықта герцог пен герцогиняның айыбы жоқ-ты, сондықтан олар мына ерекше жуындырудың ақыры немен тынарын ыңғайсыздана тосып отырды. Сол арада Дон Кихотты әбден сабындап болған сақал жуушы қыз су бітіп қалғандай түр жасады, сөйтіп құмыралы қызды суға жіберді де, Дон Кихотқа күте тұруына тура келетінін айтты. Құмыралы қыз су әкелуге кетті, Дон Кихот күтіп отырып қалды; оның дәл осы сәттегі түріндей оғаш та күлкілі кейіпті тіпті көз алдына елестетудің өзі қиын еді.
Сол жерде тұрғандардың бәрі, ал бұлар біраз адам еді, оған тесірейе қарап қалды, Дон Кихот болса, көзі жұмық, сақалы сабын-сабын боп, күнге тотығып қоңырайып кеткен мойнын жарты кездей алға ұмсындырған қалпы отырды да қойды, — осыны көріп ешкімнің күліп жібермегені адам сенбес жағдай болды әрі олардың аса бір сыпайыгершілігін де байқатты; сотанақ қыздар қожайындарына көз тоқтатып қараудан қашқақтаумен жүрді, ал не жыларын, не күлерін білмей қалған қожайындар: әдепсіздік жасағандары үшін оларды жазалау керек пе әлде Дон Кихоттың осындай күлкілі жағдайда қалған кейпін тамашалау қызығына кенелткені үшін алғыс айту керек пе — не істеуге болатынына басы жетпей іштей арпалысқа түсіп отырған-ды. Ақыры суға кеткен қыз келіп, Дон Кихотты жуындыру аяқталды да, сүлгі ұстап тұрған қыз бетін әбден құрғатып сүртіп берді, одан соң төрт қыздың төртеуі де иіліп құрмет көрсетіп, шығар есікке қарай бет алды, алайда мұның әзіл екенін Дон Кихот сезіп қалмауы үшін герцог леген ұстаған қызды шақырып алып:
— Қане, енді мені жуындыра ғой, тек байқа, суың таусылып қалмайтын болсын, — деді.
Аңғарымды да тындырымды қыз оның қасына келіп, дәп сол Дон Кихотқа тосқанындай етіп герцогқа легенін тоса қойды; басқалары оның бетін ылдым-жылдым әрі ықыласты түрде сабындап, жақсылап жуып шықты, сосын құрғатып сүртті де, иіліп-бүгілген соң жөндеріне кете барды. Кейін герцог бір сөзінде егер қыздар өзін де дәп сол Дон Кихотты жуындырғандай етіп жуындырмаса, оларды шалдуарлығы үшін жазаламаққа ниеттенгенін айтқан еді, бірақ олар естілік танытып, герцогты да сабынмен жуындыру арқылы айыбын өтепті.
Жуындыру рәсімін зер сала бақылап тұрған Санчо өзіне-өзі былай деді:
— Бұл не деген керемет! Кім біледі, бәлкім, мұнда тек рыцарьлардың ғана емес, сонымен бірге атқосшылардың да сақалын жуып беретін дәстүр бар шығар? Құдайдың атымен ант етейін, оллаһи-белләһи ақ-адал шыным, бұл мен үшін үлкен дәреже болар еді және олар осынау ізгілікті істерін ұстарамен сырғытып өту арқылы тәмамдаса, тіптен тамаша ғой.
— Сен не деп міңгірлеп тұрсың, Санчо? — деп сұрады герцогиня.
— Мен былай деп тұрмын, сеньора, — деп жауап қатты ол, — басқа шонжарлардың сарайында жұрт түскі астан кейін сақалын емес, қолын жуатын көрінеді дегенді талай естігем. Апырай, “Көре-көре көсем боласың” деген сөз шынымен рас екен-ау, сөйте тұрғанымен, “Көп жасаған көп қайғы шегеді” деген де бар, алайда бұлайша жуынуды қайғы деп емес, қуаныш деп қана білу керек.
— Босқа уайымдамай-ақ қой, достым Санчо, — деді герцогиня, — өзіңді жақсылап жуындырсын, керек болса, тіпті кір жуғандай ғып жуып алсын деп қызметші әйелдеріме тапсырармын.
— Сақалымды жуып бергеннің өзіне рақмет айтар ем, — деп қарсылық білдірді Санчо, — әзірге сол да жетеді, қалғанын кейін көре жатармыз.
— Аға малай! Мейірбан Санчоның қандай өтініш білдіргенін естідіңіз бе? — деді герцогиня. — Оның тілегін бұлжытпай орындауыңыз керек.
Сеньор Санчоға қызмет көрсетуге дайын екенін мәлім қылған аға малай түстік ішуге бет алып, оны өзімен бірге ертіп кетті; сол арада герцог, герцогиня және Дон Кихот үшеуі үстел басына жайғасып, әскери сала мен кезбе рыцарьлыққа қатысы бар неше алуан нәрсе жайындағы әңгімелерін әрмен жалғады.
Дон Кихоттың жадының беріктігіне сүйсініс білдірген герцогиня одан сеньора Дульсинея Тобосскаяның ажары мен әлпетін сипаттап және суреттеп беруін өтінді, — оның сүйкімділігі жайындағы жұрттың аузындағы аңызға сенсек, оны аспан асты, жер үстіндегі және тіпті күллі Ламанчадағы асқан сұлу ару екен деп ойлап қалуға болады-ақ, дегенді айтты. Герцогиняның өтінішін тыңдап алған Дон Кихот күрсініп қойып, былай деді:
— Егер жүрегімді суырып алып, ыдысқа салып, осы тұрған үстелге, тура сіздің алдыңызғақояр болсам, мәртебелі ханым, онда ойға алудан артыққа бара алмайтын нәрсем жайында сөз қозғау азабынан тілім де біржола құтылар еді, өйткені оның жүрегімде кескінделген бейнесі сонда ғана көз алдыңызға толайым-тұтасымен айқын аян берер еді, ал, былайынша, жан тең келмес Дульсинеяның сұлулығын егжей-тегжейлі түрде, титімдей ерекшелігін тыс қалдырмай бейнелеп және сипаттап беру менің қолымнан келер ме? Мұндай тапсырманы мен орындай алмаймын, оны кенепте бейнелеу немесе мәрмәр мен мыстан мүсіндеу — бұл Паррасийдің, Тиманттың, Апеллестің қылқаламы мен Лисипптің қашауына ғана лайықты іс, ал оның атын жаю үшін Цицерондық және Демосфендік ділмарлық керек.
— Демосфендік деген нені білдіреді, сеньор Дон Кихот? — деп сұрады герцогиня. — Мұндай сөзді бұрын ешқашан естімеппін.
— Демосфендік ділмарлық деген де бір — Демосфеннің ділмарлығы деген де бір, — деп жауап қатты Дон Кихот, — ал Цицерондық ділмарлық деген сөз Цицероннан шыққан — бұл екеуі әлемдегі ең айтулы шешен.
— Бәрекелде, — деді герцог. — Қойған сұрағыңыз арқылы біраз нәрседен бейхабар екеніңізді байқаттыңыз, герцогиня. Алайда соған қарамастан, сеньор Дон Кихот, Дульсинея Тобосскаяны сипаттауға келісім берсеңіз бізге зор қуаныш сыйлар едіңіз: мұның өзі тіпті жалпылама әрі қысқаша болған күнде де, бәрібір, оның әлпеті әлемдегі айтулы сұлулар қызғанатындай ерекше нышанға ие боп шығарына сенімім кәміл.
— Жақын арада душар болған бақытсыздығының салдарынан бейнесі жадымнан өшіп қалмағанда мен, әлбетте, ондай бірдеңе нобайлар да едім, — деді Дон Кихот, — ал бақытсыздығының байтақтығы сонша, оның әлпетін сипаттаудан гөрі жоқтау айтып жылауға бейім отырмын. Біліп қойғандарыңыз артық етпес, жоғары мәртебелілерім, бұдан бірнеше күн бұрын қолынан өбу үшін және үшінші жорығыма жол болсын айтуын, рұқсат етуін және келісім беруін сұрау үшін Дульсинеяға барған едім, алайда ол өзім күткенге мүлдем ұқсамайтын біреу боп шықты: бақсам, оны жадылап, принцессадан село тұрғынына, сұлудан сұрықсызға, періштеден шайтанға, хош иістіден сасық иістіге, майда тілдіден томырыққа, салмақтыдан сепелекке, таң шапағынан тымырайған түнекке, қысқасын айтқанда, Дульсинея Тобосскаядан Сайяго түкпірінде тұратын бір шаруа әйелге айналдырып қойыпты.
— О, жасаған! — деп айқайлап жіберді сол арада герцог. — Адамзат баласының қандай қасақы жауы істеді екен мұны? Сұқтануына лайық сұлулықты, көңілін көтерер шаттықты, ізгі қасиет дарытып жүрген ізеттілікті жұрттан кім жырақтатты екен?
— Кім дейсіз бе? — деп қайталап сұрады Дон Кихот. — Қыр соңымнан қалмай жүрген қисапсыз қызғаншақ, зұлым сиқыршының бірі емей кім дейсіз оны? Бұл мүттайым малғұндар — тақуалар ерлігін түнекке орап, қадір-қасиетін жоғалту үшін, күнәкарлар іс-әрекетін әспеттеп, аспанға көтеру үшін біздің сорымызға тап болғандар. Сиқыршылар мені қырына алды, сиқыршылар мені қазір де қырына алып жүр және сиқыршылар қашан өзімді де, рыцарьлық ерен ерліктерімді де жұрттың ақи-тақи естен шығаруына қол жеткізгенше мені қырына ала беретін болады, сондай-ақ олар ең жанға бататын жерімнен соққы дарытып, жарақат салып жүр, өйткені кезбе рыцарьды ханымынан айыру — оны көз жанарынан, күн шуағынан және ас-судан айырумен пара-пар. Мен өзі бұл жайында бұрын да талай айттым және тағы да қайталаймын: ханымы жоқ кезбе рыцарь да бір — жапырағы жоқ ағаш та бір, іргетасы жоқ ғимарат та бір, көлеңке түсірер дене-тұлғасы жоқ көлеңке де бір.
— Бұған дау бар ма, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — бірақ сеньор Дон Кихот жайындағы таяуда ғана жарық көрген, барша жұрттың көңілінен шыққан кітапқа сенсек, онда, менің ойымша, сеньора Дульсинеяны өмірі көрмегеніңіз, ондай сеньораның дүниеде жоқ, ойдан шығарылған біреу екені, яғни ой-қиялыңыздың жемісі мен нәтижесі екені, көңіліңіз нені қаласа оған сондай не қилы асыл қасиеттерді таңғаныңыз жайында қорытынды жасамасқа лаж жоқ.
— Бұл төңіректе көп әңгіме айтуға болар еді, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Дульсинея дүниеде бар ма әлде жоқ па, ойдан шығарылған ба әлде шығарылмаған ба — ол тек бір құдайға ғана мәлім жайт, бұл секілді ізденістерде тым шектен шығып кетуге болмайды. Мен аяшымды ойдан шығарған жоқпын және ой-қиялым арқылы да өрнектеген емеспін, әйтсе де, оны көз алдыма көрген жанның бәрі тамсанып, таңдай қағуға лайық ізгі қасиеттерді бойына жиған сеньора есебінде елестетем, атап айтқанда: ол — үріп ауызға салғандай сұлу, маңғаз бірақ тәкаппар емес, махаббатта албырт, бірақ күнәдан пәк, әдептілігі себепті жылы шырайлы, тәрбиелілігі себепті әдепті және, ақыр соңында, тектілігі себепті теңдесі жоқ, өйткені күмәнсіз кемелдіктің жоғары дәрежелеріне жететін сұлулық нашар әулеттен шыққан сұлулардан гөрі текті әулетте тәрбие көрген сұлуларда бар салтанатымен шешек атып, бүр жарады.
— Дәп солай, — деді герцог, — алайда, сеньор Дон Кихот, ерлік істеріңіз жайындағы хикаядан туындаған бір ойымды ортаға салуға рұқсат етсеңіз: айталық, Дульсинеяны шынымен-ақ дүниеде бар және Тобосода немесе басқа бір жерде тұрып жатыр дейік әрі ол өзіңіз суреттейтіндей керемет сұлу болсын, бірақ әулетінің тектілігі жағынан ол өзіңізге жақсы мәлім романдардың әр бетінен жолығатын Орианамен, Аластрахареямен, Мадасимамен және басқа да осыларға ұқсас ханымдармен салыстыруға жарамайды ғой.
— Мұныңызға айтарым, — деп тағы да сөйлеп кетті Дон Кихот, — Дульсинеяны ісіне қарап бағалау қажет, адамның шыққан тегі ізгі қасиеттердің бағасын арттыра түседі, ақсүйек күнәкардан гөрі тегі нашар тақуа көбірек құрметтелуге лайық. Ақиқатында, Дульсинея — айрықша қасиеттер дарыған жан, осының арқасында ол толыққанды королеваға айнала алады: сүйкімді де ізгі ниетті әйелге тән қасиеттердің таңғаларлық іс тындырар құдіреті бар және бұлар көпе-көрінеу түрде андыздамағанымен, тым құрығанда, бүркемелі түрде болса да, ең жоғары ізгілік боп табылады.
— Байқауымша, сеньор Дон Кихот, — деп құлаққағыс етті герцогиня, — аузыңыздан шыққан әр сөз ұзақ ойланып-толғанудың жемісі секілді, қай нәрсенің де түп-төркініне зер саласыз, енді мен Тобосода осындай Дульсинеяның бар екеніне, әлі күнге дейін бақуатты ғұмыр кешіп жатқанына, оның өте сүйкімді әрі текті әулеттен шыққанына және өзіне сеньор Дон Кихот секілді рыцарь қызмет етуге мейлінше лайық екеніне кәміл сенімдімін, сонымен бірге үйімдегі барша жанды, қажет болған жағдайда, тіпті әміршім герцогты да осыған сенуге мәжбүр етем, ал менің аузымнан шыққан мұндай сөзді ең керемет мақтау деп біліңіз. Әйтсе де, мынадай бір ыңғайсыздау жағдаят мазамды алып, Санчо Панса жөнінде азды-кем теріс пікір туғызғандай болады: аталмыш кітапта Дульсинеяға өзіңізден хат әкелген Санчо Пансаның оны дән елеп жатқан жерінде жолықтырғаны жайында айтылады, ол аздай, әлгі дәннің сапасы төмен екені де құлаққағыс етіледі, міне тап осы жәйт Дульсинеяның ақсүйек әулеттен шыққанына деген күдігімді күшейтіп тұр.
Бұған Дон Кихот былай деп жауап қатты:
— Жоғары мәртебелім! Біліп қойғаныңыз сірә да артық қылмас, әрдайым немесе әрдайым дерлік менің басымнан кезбе рыцарьлар тап болатын үйреншікті ахуалдарға мүлдем ұқсамайтын не қилы жайлар өтіп жатады және бұл — оқиғаларды жазмыштың болжап болмас бұйрығы ма әлде қызғаншақ сиқыршының айла-шарғысы ма, кімнің бағыттап отыратынына да байланысты емес. Олай дейтінім, даңқты кезбе рыцарьлардың бәрінің немесе бәрінің дерлік өзіндік бір алабөтен ерекшелігі болғаны анықталып отыр ғой: бірі жадылау амалдарына берілмесе, екіншісін, мысалға, Францияның Он екі Пэрінің бірі, айбынды Роландты, терісінің найза тесе алмайтын, семсер кесе алмайтын қасиетіне байланысты жарақаттау мүмкін болмаған, — ол жайында мынадай аңыз бар: оны басқа еш жерінен емес, тек сол аяғының өкшесінен ғана мүрдем кетіруге болады екен, онда да басқа ешқандай қарумен емес, тек жуан түйреуішпен ғана түйреу қажет көрінеді, сол себепті Бернардо дель Карпьо Ронсевальда одан үстем шыққан кезде, құрыш қарудың оған дәрменсіз екенін көргеннен кейін және Геркулестің Антейді, Жер перзенті делінетін қаһарлы дәуді, қалай мерт қылғанын есте ұстап, Роландты қолына көтеріп алады да, тұншықтырып өлтіреді. Бұдан, бәлкім, өзімнің де осындай әлденендей бір ерекшелігім бар шығар, деген тұжырымға келдім, алайда менде зақым келмейтін қасиет жоқ, — терімнің мейлінше нәзік те осал екеніне өз тәжірибемде талай көз жеткіздім, — сондай-ақ арбаушылық айла-амалдарға беріспейтін де қасиеттен құралақан қалған адаммын; өйткені бір жолы мені торға отырғызып қойды, ал мені онда сиқыршылықтан басқа еш құдірет қамай алмас еді, алайда ұзамай, қайткенде де, әйтеуір, бостандыққа шықтым ғой, енді қандай да бір жаңа арбаушылық маған зардап тигізе алмайды деген ойдамын, міне осы жағдаятқа байланысты, арамза әрекеттерінің өзіме зәредей әсері жоғын көрген сиқыршылар, дүниедегі ең қымбат адамымнан өш алу арқылы қарымта қайтаруға кірісті: олар Дульсинеяға, — бұл жалғанда мен тек сол үшін ғана ғұмыр кешіп жүр емеспін бе, — ойына не келсе соны істеп жатыр, сөйтіп мені осындай жолмен көрге апарып тықпақ, ал, мұның бәрі атқосшым арнайы тапсырмам бойынша барған кезде олар Дульсинеяны шаруа әйелге айналдырып, дән елеу секілді ерен қара жұмыспен айналысуға мәжбүр еткен деп ойлауыма ерік береді. Дей тұрғанмен, орайы келгенде бұрын да бір айтқанымдай, ол дән емес, Шығыстың інжулері еді және осының ақиқат шындық екеніне дәлел ретінде сіздерге, жоғары мәртебелілерім, мынаны айтқым келеді: жақында Тобосода болдым, бірақ Дульсинеяның сарайын таба алмадым, ал ертеңіне оның өзі атқосшым Санчоға туа бітті әлпетімен, яғни аспан асты, жер үстіндегі жан тең келмес сұлудың әлпетімен, бой көрсетті, ал менің алдыма әдепсіз, сұрықсыз және ақылы да аздау шаруа әйел кейпінде келді, ал шын мәнінде ол өз бойына күллі әлемнің даналығын жинақтаған жан ғой. Ендеше, өзім жадыланбаған болсам және, бажайлап қарағанда, жадылана алмайтын болсам, онда, әрине, жадыланған, қорланған, айналдырылған, бұрмаланған және ауыстырылған сол болып шықпай ма — осылайша дұшпандарым менен ала алмаған өшін содан алған; міне, қашан ол алдыма әу бастағы қалпында қайтып оралғанша күні-түні жоқтау айтып жыламақ себебім де сол. Мұның бәрін мен дән елеп және ұшырып жатқан Дульсинея жайындағы Санчоның әңгімесі ешкімді ыңғайсыз жағдайда қалдырмасын деп айтып отырмын: өйткені, егер ол маған алмастырылған қалпында бой көрсетсе, атқосшыма да бұрмаланған түрде көрінгеніне таңырқауға болмайды. Дульсинея — ақсүйек те текті әулеттен шыққан, ал тағдыр-талайы, әлбетте, Тобосодағы толып жатқан байырғы әрі аса қадірлі дворян әулетінің тағдыр-талайынан әсте кем емес, өйткені Елена — Трояның, Кава — Испанияның даңқын шығарғаны секілді, жан тең келмес Дульсинеяның арқасында бұл қаланың да атағы алысқа тарап, ғасырдан ғасырға кетеді, бірақ тек Дульсинеяның даңқы олардан да зор әрі ұнамдырақ болады. Сіздерге тағы бір айтайын дегенім, мәртебелілерім, Санчо Панса — кезбе рыцарьларға бұрын-соңды қызмет еткен атқосшылар ішіндегі барып тұрған күлдіргісі. Оның аңқаулығы кей-кейде өте жарасымды боп тұрады, сол себепті ол аңқаулау ма әлде есебі түгел адам ба, мұның құпиясын ашпақ боп әлектенудің өзі бір ғанибет нәрсе. Кейбір қулығы оның алаяқ екенін көрсетеді, ал басқа бір шалыс қадамдарына қарап оны кеще ме деп қаласың. Ол бәріне күдікпен қарайды және бәріне сенеді. Кей-кейде дүниеде бұдан асқан су мый жоқ шығар деген ойға келесің, бірақ аяқ астынан әлденендей бір салиқалы сөзді сақ еткізгенде таңғалғаннан талып түсе жаздайсың, — бір сөзбен айтқанда, үстіне тұтас бір қаланы қосып берем десе де, оны басқа ешбір атқосшыға айырбастамас едім. Әйтсе де, оны өзіңіз тарту еткен аралды басқаруға жіберген қалай болар екен деген күдігім де жоқ емес; дегенмен, оның билік жүргізуге қабілетті екенін де білем, — тек жетесіне жеткізе ұғындыру қажет, сонда алым-салықты жаратудың жолын король қалай меңгерсе, ол да кез-келген губернаторлықты солай меңгеріп кетеді. Оның үстіне, ұзақ мерзімдік тәжірибемізден жақсы білеміз: губернатор болу үшін керемет ептілік те, керемет білімпаздық та қажет емес, — әр сөзді ежіктеп оқитын, бірақ басшылық жасауға келгенде бақайына шаң жұқтырмайтын губернаторлар қаншама! Ең бастысы, олар ізгі ниет арқалаған жан болсын және іске жауапкершілікпен қарасын, ал кеңесшілер мен тәлімгерлер оларға қашан да табылады: өйткені дворян текті оқымаған губернаторлар өкім шығарған кезде кеңесшілер көмегін пайдаланатыны белгілі ғой. Өз тарапымнан Санчоға пара алмауға, бірақ алым-салықтан құр қалмауға кеңес берген болар ем, кейінге сақтап отырғаным тағы бар, оның бәрін Санчоның пайдасы үшін және ол билік жүргізетін аралдың игілігі үшін кезінде баян етермін.
Герцог, герцогиня және Дон Кихот осындай әңгімемен отырған кезде кенет есік сыртынан әлденендей дабыр-дұбыр мен айқай-шу шығып, іле-шала ішке үрейі ұша үргелектеніп Санчо кіріп келді: мойнына майлықтың орнына сілті құйылған дорба іліп алыпты, соңынан топырлап бір топ малай, дәлірек айтқанда — аспазға көмекші балалар мен басқа да міскіндер қуып келеді; айта кетерлігі, біреуі қолына су құйылған шылапшын ұстап жүр, түсіне және ласқа былғанған түріне қарағанда онда ыдыс-аяқ жуғанға ұқсайды; аспаз бала Санчоның қыр соңынан қалмай қыдыңдап, шағын ағаш астауды иегінің астына тосуға жанын салып, екіншісі оның сақалын жуып бермек боп арпалысып жүр.
— Сендерге не болған, достарым-ау? — деп сұрады герцогиня. — Не болған сендерге? Мына мейірбан жанды неге мазалап жүрсіңдер? Оның губернатор боп тағайындалғанын білмеуші ме едіңдер?
Бұған сақал жуғыш аспаз бала былай деп жауап қатты:
— Бұл сеньор жуынғысы келмейді, ал біздегі дәстүр сондай, — герцогтың өзі де және мұның мырзасы да әлгі әзірде ғана жуынды ғой.
— Жоға, неге жуынғым келмесін, — деді қатты ашу үстінде тұрған Санчо, — бірақ маған сүлгінің тазалау, судың мөлдірлеу болғаны және бұлардың қолы мұншалықты лас болмағаны керек: өйткені мырзам екеуіміздің арамыздағы айырмашылық онша үлкен де емес қой, ал бұлар оны қастерлі сумен жуындырады да, мені мына қарғыс атқыр жуынды сумен шомылдырғысы келеді. Түрлі елдер мен князь мекен-жайларының дәстүрі ешкімге зиянын тигізбесе ғана бағалы, ал мұнда орныққан жуындыру дәстүрі өзіңді өзің қамшымен шықпыртудан да жаман. Сақалым таза, бұл секілді жуынуға мұқтаж емеспін, ал енді кімде-кім мені жуындырмақшы болса немесе басымдағы шашыма, яғни сақалыма, қолын тигізетін болса, мен оның, әбестеу айтылса айып санамаңыздар, басын басқа жаққа қаратып бұрап қоям, себебі сабындауға қатысты мына рәсуа ма, рәсім бе қонақтарға күтім жасаудан гөрі оларды келемеш қылуға көбірек ұқсаңқырайды.
Санчоның шат-шәлекейі шығып ашуланған түрін көріп, айтқан әңгімесін естіген герцогиняның күлкіден ішегі үзіле жаздады, алайда Санчоның иығына сүлгінің орнына лас шүберек ілінгеніне, ас үйде жүретін малайлардың оны келеке етіп тұрғанына Дон Кихот күйініп кетті, сондықтан сөз айтқысы келетінін білдіріп, жоғары мәртебелілерге еңкейе бас иді де, шешімі нық адамның дауысымен әлгі әңгүдік тобырға қарап былай деп сөйлеп кетті:
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 21