Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 16

— Біліп қойғандарыңыз артық болмас, мейірбан мырзалар, осы арадан төрт жарым мильдей жерде орналасқан бір селодағы рехидордың есегі жоғалып кетеді, ал бұған кінәлі — айлакер қыздың, өз қызметшісінің, айла-шарғысы көрінеді, бірақ мұның жайы ұзақ әңгіме; ал, ана рехидор есегін тауып алмаққа қанша талпынғанымен ештеңе шықпайды. Есек жоғалғаннан кейін арада екі апта өтеді, — қалай болғанда да, әйтеуір, селодағылар солай дейді, — сөйтіп, бір күні әлгі есегін жоғалтқан рехидор алаңда тұрса, ойда жоқта оған селолас адамы, екінші бір рехидор келіп: “Қуанышты хабарым үшін сүйіншімді әзірлей бер, қадірмендім: есегің табылды”, дегенді айтады. “Сүйіншің дайын, қадірмендім, және анау-мынау емес, әжептәуір, — дейді анау, — бірақ әуелі оның қайдан табылғанын айт”. — “Бүгін таңертең орманнан көрдім, ер-тұрманы сыпырылып түсіп қалыпты, — дейді екінші рехидор, — және әбден арып-азғаны сонша, көз салып қараудың өзі аяныш тудырады. Осында айдап әкелмек болғам, бірақ әбден тағыланып, үркек боп кетіпті, жақындай бергенім сол еді, тапырақтап қаша жөнелді де, қалыңға қойып кетті. Мақұл көрсең екеуіміз барып іздейік, тек үйге соғып мына мәшімді қораға кіргізейін, сосын сол бойда қайтып оралам”. — “Сөйтсең маған бір үлкен жақсылық жасаған болар ең, — дейді есектің иесі, — мен де қарап қалмаспын, қайтарармын өтемін”. Бұл жайдан жақсы хабардар жандар тап осылай бүге-шігесін қалдырмай, егжей-тегжейлі әңгіме етіп жүр. Қысқасын айтқанда, екі рехидор қол ұстасып орманға жаяу тартады, бірақ орманның өздері есекті тауып алмақ болған бөлегі мен тұсында есек жоқ боп шығады, айнала-маңның бәрін шарлап, ештеңе өндіре алмайды. Ақыры, есектің еш жерде жоқтығына көзі жеткен, оны таңертең көрдім деген рехидор зиян шеккен рехидорға былай дейді: “Бермен қара, қадірмендім, басыма бір жақсы ой келіп тұр: енді біздің бұл хайуанды орман қойнына емес, жер қойнына барып жасырынса да таппай қоймайтынымыз кәміл: олай дейтінім, мен есекше керемет жақсы ақыра алам, егер сен де аздап ақыра алсаң, онда іс бітті дей беруге болады”. — “Аздап ақыра алсаң, деймісің, қадірмендім? — деп дауыстап жібереді бірінші рехидор. — Ау, ақыру жағына келгенде, өтірік айтсам құдай бар, ешкім, тіпті есектердің өзі де, менен артық ақыра алмайды ғой”. — “Оны қазір көре жатармыз, — дейді екінші рехидор. — Былай еткен жөн бе деп тұрмын: сен орманның ар жақ бетімен, мен бер жақ бетімен кетеміз, сөйтіп оны айналып шығамыз және жолшыбай деміл-деміл біресе сен, біресе мен ақырып отырамыз, ал есегің, егер ол осы орманның ішінде болса, бізді естігеннен кейін жауап қатпай қоймайды, оған зәредей күмән жоқ”. Есектің иесі оған: “Мына ойлап тапқан нәрсең, қадірмендім, қандай ғаламат ақыл-ой иесі екеніңнің айқын белгісі”, дейді. Сол арада олар уәделеріне сәйкес әр жаққа тарап кетеді және реті солай келе ме, әйтеуір, екеуі бір мезгілде дерлік ақырып қалады; сөйтіп, есек табылған екен деп ойлап қалған олар, — өйткені бірінің ақырғанынан екіншісі алданып қалған болатын, — бір-біріне қарай жанұшыра жүгіреді; есегін жоғалтқан рехидор сол арада екінші рехидорды көріп: “Апырай, қадірмендім-ай, әлгі ақырған есек емес пе еді?” деп айқайлап жібереді. — “Жоға, мен ғой ақырған”, дейді анау. “Ондай жағдайда, қадірмендім, — деп сөзін жалғайды есектің қожасы, — ақыру жағынан есек пен сенің араңда ешқандай айырмашылық жоқ екен, — қалай болғанда да, әйтеуір, дәл осындай керемет шеберлікпен еліктегенді ешқашан естіген емеспін”. — “Мұндай мадақ пен мұндай дәріп менен гөрі саған көбірек жарасымды әрі үйлесімді, — дейді осының бәрін бастаған рехидор. — Жаратқанның атымен ант етейін, дүниедегі ең тәуір, ең тәжірибелі деген бақырауықтың өзі де тырнағыңа татымайды: дауысың жуан, бірқалыпты екпінмен, ырғағын сақтай отырып ақырасың және жиі құбылтып тұрасың. Бір сөзбен айтқанда, жеңілгенімді мойындайым және ғажайып өнеріңнің туын биікте ұстаған үстемдігіңе бас ием”. — “Ендеше, саған былай демекпін, — дейді есектің иесі, — ендігі жерде өз қадірімді біліп, өз басымды жоғары бағаламақпын, осындай қабілет қонған менің де жерде жатпағаным ғой дейтін ойда болмақпын. Әділін айтқанда, онша жаман ақырмайтынымды өзім де білетінмін, алайда, ақырғаным — шеберліктің шырқау шыңы дегенді әлі күнге шейін ешкімнен естіп көрмеген едім”. — “Олай болса, мен де саған былай демекпін, — деп іліп әкетеді екінші рехидор, — әжетіне жарата білмегендіктен, адамның не керемет қабілеттері құр босқа құрып, керек жерінде тиімді пайдаланылмай жүргені ақиқат нәрсе”. “Бірақ, біздің қабілеттеріміздің, — деп қарсылық білдіреді зардап шеккен, — тек бүгінгідей жағдаят кезінде ғана пайдасы тиюі мүмкін ғой, онда да сәті түсіп пайдасы тие қойса”. Сол арада олар қайтадан әр жаққа тарап, ақырыса бастайды; соның барысында талай қателесіп, әлсін-әлі бір-біріне қарай жүгірісумен болады, сөйтіп, ақыры, есек емес, өздерінің ақырғанына күдікте қалмаудың шартты белгісі ретінде екі мәрте қатарынан ақыратын боп келіседі. Осылайша мігір таппай қос қайталап ақырумен жүрген олар орманды түгел шарлап шығады, бірақ жоғалған есек үн қатпай қояды. Ол бақытсыз бейшараның үн қата қоятын да ахуалы жоқ-ты, өйткені ақыр соңында рехидорлар оны ну жыныстан қасқыр жеп кеткен жерінен тапқан болатын. Соны көрген қожасы былай дейді: “Бәсе, бұл неге дыбыс бермейді десем, — тірі болса, бізді естіген бойда-ақ жауап қайтарар еді ғой: есектің аты есек емес пе. Алайда, қадірмендім, тірі кезінде тауып ала алмағаныммен, оны іздеу жөніндегі еңбегім зая кетті деп ойламаймын, өйткені, есесіне, сенің асқан шеберлікпен ақырған даусыңды естідім”. — “Оған да шүкір, — дейді екінші рехидор. — Жалпы алғанда, екеуіміз бір-бірімізге сай екенбіз”. Өстіп, құр босқа сандалып, дауыс қарлықтырғаннан басқа пайда таппаған олар селосына қайтып оралып, есек іздеген кезде қандай кепке душар болғанын достарына, көршілері мен таныстарына егжей-тегжейлі айтып береді және онымен де қоймай бірі екіншісінің аса шебер ақыратынын дәріптеумен болады; осы себепті бұл турасындағы қауесет айнала-маңдағы барлық елді мекенге жайылды, ал жер-жерде алауыздық тудырып, жанжал шығаруға, өсек-аяң таратып, түймедейді түйедей етуге әуестігі салдарынан қашан да сергек жүретін қағылез шайтанның араласуымен басқа селоның адамы біздің біреуімізді көзі шалса болды есек боп ақыра бастайтын әдет тапты: бұл олардың рехидорларымызды мазақ қылғандағысы еді. Балалар да олардан қалыспады, — ұзын сөздің қысқасы, өміріміз азап пен тозаққа айналды: есектің ақырған үні бір елді мекеннен екіншісіне жаңғырығып жататынды шығарды; негрлерді ақ адамдардан ажырату қаншалықты жеңіл болса, біздің бақырауық селоның тұрғындарын да жұрт соншалықты оп-оңай ажырата қоятын болды. Осы бір қырсықты қалжыңның шамадан тыс асқынып кеткені сонша, келемешке ұшырағандар әлденеше рет сап құрып, қолға қару ұстап келеке етушілерге қарсы аттанды, бірақ сонда да олар айылын жияр емес. Менің ойымша, селоластарым, яғни бақырауық село тұрғындары, ертең - арғы күні өзімізден екі мильдей жердегі, бізді әсіресе қатты кемсітіп жүрген бір селоға қарсы жорыққа шығады-ау деймін, міне осыған құр қол аттанбас үшін көп етіп алебарда мен найза сатып әкеле жатырмын. Міне, сізге уәде бергенде айтпақ болғаным осындай ғажайыптар еді, ал енді бұл сізге ғажайып көрінбесе, онда айыпқа бұйырмаңыз: басқасын білмеймін.
Осымен ізгі ниетті шаруа әңгімесін тәмамдады, бірақ сол арада аулаға киген киімінің бәрі — шұлығы да, шаровары да, күртесі де — түйе жүнінен тоқылған бір адам келіп кіріп, қатты дауыстап:
— Құрметті қожайын! Қонып шығуға бола ма? Бәлекей көріпкел-маймылым мен Мелисендраны тұтқыннан босату ойынын көрсететін сиқырлы сандықшам24 ғана бар, — деді.
— Пәлі, мынау сеньор маэсе Педро ғой! — деп айқайлап жіберді бекетші. — Ендеше, бүгін кеште бәріміз көңіл көтеретін болдық.
Айтуды ұмытып кетіппіз, жоғарыда аталған маэсе Педроның сол жақ көзі мен жақ сүйегінің жартысына дейінгі жеріне жасыл тафтадан жасалған пластырь жапсырылып тасталған-ды, бұл оның бүкіл сол жақ беті әлдебір ауруға шалдыққанын аңғартып тұрған. Ал, бекетші сөзін әрмен жалғап жатты:
— Төрлетіңіз, сеньор маэсе Педро! Маймылыңыз бен сандықшаңыз қайда? Көре алмай тұрмын ғой.
— Осы арада, жақын жерде, — деп жауап қатты түйе жүн, — түсуге бола ма екен, әуелі соны біліп алайын деп келгем.
— Ау, мен герцог Альбаны қондырмасам да, сеньор маэсе Педроны қондырам ғой, — деп салды бекетші. — Қане, маймыл мен сандықшаңызды әкеле қойыңыз жылдамырақ, бүгін менде сандықшаны да, маймылдың фокустарын да көретін және ақысын да қуана-қуана төлейтін меймандар отыр.
— Ендеше, тіптен тамаша, мен де бағасын түсірем, — деп іліп әкетті пластырь, — тек шығынымның орнын толтырса болды, маған сол да қанағат. Қуыршақтар салынған қол арба мен маймылды қазір барып алып келем.
Соны айтып ол қақпадан шығып кетті.
Дон Кихот сол бойда бекетшіден маэсе Педро дегеннің кім екенін, бұл неғылған сандықша мен маймыл екенін сұрады. Бекетші оған былай деп жауап қатты:
— Бұл — атақты сауыққой, оның арагондық Ламанчаны аралап, ер жүрек дон Гайферостың Мелисендраны қалай құтқарғаны жайында ойын көрсетіп жүргеніне көп болды, — айта кетерлігі, біздің өңірде мұндай әрі тартымды, әрі аса ептілікпен қойылған хикая өте сирек. Бәлекей маймылы бар, қайда барса да қалдырмайды, ал оның өнерпаздығы сонша, ондай сұңғыланы маймыл түгіл адам арасынан да кезіктіру қиын. Одан бірдеңе жайында сұрасаң, әуелі бар ынтасымен тыңдап алады, сосын иесінің иығына секіріп мінеді де, құлағына қарай еңкейіп жауабын сыбырлайды, ал маэсе Педро болса, оны сол бойда дауыстап айтып береді. Иә, айтқандайын, ол болашақтан гөрі өткен шақты жақсы біледі және әрдайым қолмен қойғандай ғып айта бермегенімен, жаңылысуы өте сирек, осы себепті біз оның шайтанмен шатағы бар ғой деген ойдамыз. Егер маймыл сізге жауап берсе, — жоға, ол иесінің құлағына сыбырлағаннан кейін, ол үшін қожайыны жауап қайтарса дегенім ғой, — онда қойған сұрағыңыз үшін екі реал төлеуіңіз керек болады: міне, осы себепті жұрт маэсе Педро ақшасын қайда сыйғызарын білмей жүр деп ойлайды. Италияда айтылатындай, ол galante25 адам және bon compano26, жан рақатынан ештеңе аямайды, ауызы барғанша сөйлейді, ықылық атқанша ішеді — бәрі де сол қызыл тілінің, бәлекей маймылы мен сиқырлы сандықшасының арқасы.
Сол аралықта қол арбасын итеріп маэсе Педро да қайтып оралды, арбада сандықша мен әжептәуір ірі, бөксе жағы киізденіп кеткен, молақ құйрық, әйтсе де түр-сықпыты біршама сүйкімді маймыл бар еді; маймылға көзі түскен бойда Дон Кихот оған мынадай сауал тастады:
— Ал, көріпкел ханым, не демексіз бізге? Жағдайымыз нешік болмақ? Қазір екі реал аласыз.
Одан соң маэсе Педроға екі реал бер деп Санчоға әмір етті, алайда маэсе Педро маймыл үшін былай деп жауап қатты:
— Сеньор! Бұл жануар болашаққа қатысты сұрақтарға жауап та бермейді және ол жайында ештеңе айтпайды да, ал бірақ өткен шақтан біршама хабардар және осы шақты да аздап біледі.
— Оһо деген-ай! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Өткен өмірімді айтып бергені үшін соқыр тиын да бермес едім! Өйткені, оны мына менен артық жақсы білетін кім бар? Сондықтан өзің жақсы білетін нәрсе жайында айтқаны үшін ақша төлеуден асқан ақымақтық болар ма. Ал егер мұнда осы шақты білетіндер болса, міне, рақым етіп ала қойыңыз екі реалымды; ал енді айтыңызшы, қане, мәртебелі маймылым, зайыбым Тереса Панса не істеп жатыр қазір, немен айналысып жатыр?
Маэсе Педро ақшаны алудан бас тартып:
— Мен алдын-ала ақы алмаймын: әуелі еңбек сіңіру керек, — деді.
Сөйтті де, оң қолымен сол жақ иығын екі мәрте қағып-қағып жіберді, сол-ақ екен маймыл бір-ақ секіріп иығына қонды да, құлағына қарай еңкейіп, тісін үсті-үстіне сақылдата бастады, аздан соң әлгіндей бір-ақ секіріспен жерге түсті, маэсе Педро болса, алабөтен асығыстықпен Дон Кихоттың алдына тізерлей кетіп, аяғын құшақтай алған күйі былай деп сөйлеп кетті:
— Геркулес бағаналарын қалай құшсам, сіздің аяғыңызды да дәл солай құшам, беу, ұмыт қалдырылған кезбе рыцарьлықты қалпына келтіруші қаһарман! Сіңірген еңбегін дәріптеуге сөз жетпейтін, беу, рыцарь Ламанчалық Дон Кихот, әлсіздердің сүйеніші, тайғанақтағандардың таянышы, азғандардың үміті, күллі бақытсыз бейбақтың тірегі мен жұбанышы!
Дон Кихот мелшиіп қалды, Санчо аң-таң боп аузын ашып, көзін жұмды, студент дебдіреп кетті, жас малайдың есі шықты, бақырауық селода тұратын шаруа сасқалақтай бастады, бекетші түкке түсінбей алақ-жұлақ етті — тоқ етерін айтқанда, сауыққойдың лебізі бәрін де абыржытып тастады, ал анау сол арада сөзін әрмен жалғап кетті:
— Ал, сен, беу, мейірбан Санчо Панса, әлемдегі ең жақсы рыцарьдың ең жақсы атқосшысы, қуана бер, өйткені мейірбан әйелің, Тересаң дәл қазір зығыр түтіп жатыр, көңіліңде күдік қалмасы үшін тағы да айтайын, оның сол жағында ернеуі кетік құмыра тұр, жұмысы көңілдірек жүруі үшін, оған шарапты жетерліктей етіп құйып қойған.
— Бұған мен кәміл сенем, — деді Санчо. — Егер шамадан тыс қызғаншақ болмағанында Тересаны нағыз алтын көмбе деуге болар еді, оны тіпті, мырзамның айтуынша, өте алғыр әрі қолынан келмейтіні жоқ әйел-дәу Андадонаға да айырбастамас едім. Одан соң менің Тересам, дастарқаны бүгін көл, ертең шөл дейтіндердің қатарына жатады.
— Міне, дәл қазір мен: кім көп оқып әрі көп сапар шексе, сол көп көреді әрі көп біледі, деп нық сеніммен айта алам, — деп сол арада Дон Кихот оны бөліп жіберді. — Мұны айтып тұрған себебім: осы жаңа ғана өз құлағыммен естігендей сәуегейлік айтатын маймылдар бұл дүниеде бар дегенге біреу өзімді сендіруі үшін маған қаншама дәлелдеме келтіру керек болатынын кім біледі? Олай дейтінім, мен тап сол мына сүйкімді хайуанат айтқан Ламанчалық Дон Кихотпын ғой, рас ол мені аздап әспеттеңкіреп жіберді, алайда, қандай адам болмайын, бәрібір, өзімді осындай жаны жұмсақ, қарайласқыш, жұртқа тек жақсылық жасауға, ешкімге жамандық жасамауға бейіл етіп жаратқан құдіретке алғыстан басқа айтарым жоқ.
— Қалтамда ақшам болса, — деді жас малай, — мына маймыл ханымнан алдағы жиһан кезу сапарымда қандай жағдайға тап боларымды сұрар едім.
Бұл аралықта тізерлеген жерінен тұрып та кеткен маэсе Педро оған былай деп жауап қатты:
— Бұл хайуанат болашақты болжамайды деп сіздерге айттым ғой, ал егер болжаса, онда сізге ақша да қажет болмас еді, — осы арада отырған сеньор Дон Кихоттың тілегін орындау үшін мен тіпті қандай табыстан да бас тартар едім. Ал, енді оған деген құрметімнің белгісі ретінде және оның көңілін көтеру үшін қазір барып сиқырлы сандықшамды әзірлейін, сосын бекетте қонып жатқандардың бәріне ақысыз-пұлсыз қызықты ойын көрсетейін.
Мұны естіген бекетші қатты қуанып, сандықшаны қай жерге орналастырған оңды болатынын көрсетті және сандықша сол жерге орнатылды да.
Дон Кихот маймылдың сәуегейлігіне соншалықты керемет қуана қойған жоқ-ты, өйткені болашақты да, өткен шақты да болжау маймыл айналысатын іс емес деген пікірді ұстанатын, сол себепті маэсе Педро сандықшасын ретке келтіріп жатқан сәтті пайдаланып, ешкім сөзін естімеуі үшін Санчоны атқораның жанына ертіп барып, оған былай деді:
— Бері қара, Санчо: мына маймылдың таңғажайып өнерін мейлінше мұқият зерделеп, маэсе Педроның, оның қожасының, шайтанмен, екі жақ әлдеқашан сынақтан өткізіп, де-факто27 күшіне енген, құпия шарт жасасқанына еш күмән жоқ, деген байламға келдім.
— Қалпақтың жуылмағанына көп уақыт өтсе және ол шайтанның қалпағы болса, онда ол, шамасы, өте лас шығар, — деген тұжырым жасады Санчо. — Бірақ маэсе Педроға мұндай қалпақтардан түсетін пайда қандай?
— Сен түсінбей қалдың мені, Санчо; айтайын дегенім, шамасы, ол шайтанмен өзара келісімге келген: соның нәтижесінде маймыл әлгіндей қабілетке ие болады, ал қожасы ақша табады, сосын, кейін, әбден байып алған соң, оның шайтанға жанын жалдауына тура келеді, ал адамзат баласының қас жауына керегі де осы. Мені бұл ойға жетелеген нәрсе — маймылдың тек өткен шақ пен осы шақты ғана болжайтыны болды, ал шайтан ойының ұшқырлығы бұдан артыққа құлаш ұра алмайды: болашақ жайында шайтан тек жорамал жасайды, онда да мұндаймен әркез айналыса бермейді, — мезгіл мен мерзім тек бір құдайға ғана мәлім және ол үшін өткен шақ та, болашақ та жоқ, ол үшін бәрі — осы шақ. Олай болса, маймылдың атынан шайтан сөйлеп тұрған
боп шығады және неліктен осы күнге шейін бұл маймыл жайында қасиетті инквизицияға хабар етілмегеніне, кімнің айдауымен сәуегейлік жасап жүргені жайында одан жауап алынбағанына және егжей-тегжейі анықталмағанына таңырқап тұрмын: өйткені бұл маймылдың астролог еместігіне, ол да, оның қожасы да астрологиялық фигуралар дейтінді сызбайтынына және сыза да алмайтынына кәміл сенімдімін, ал мұндай әурешіліктің қазір Испанияда кеңінен тарап отырғаны сонша, тіпті түкке жарамсыз қатын-қалаш та, алып кел - барып келде жүрген балалар да, жыртық жамауды ғана білетін етікшілер де гороскоп құрастырудан оңай нәрсе жоқ деп ойлайды, сөйтіп өздерінің өтірігімен және надандығымен осынау таңғаларлық дәл ғылымға деген сенімді әлсірете түседі. Маған мәлім бір жай: әлдебір ханым осындай жорамалшыдан бөлмеде бағатын иті күшіктей ме, күшіктесе қанша табады және бұлардың түсі қандай болады, дегенді сұрапты. Гороскоп құрастыра салған сеньор астролог әлгі әйелге итінің үш күшік туатынын: біреуі жасыл, екіншісі қызыл, үшіншісі қара-ала болатынын айтыпты, бірақ тек мынадай шарт сақталуы керек екен: аталмыш қаншық күндізгі немесе түнгі сағат он бір мен он екінің арасында ғана, онда да тек дүйсенбі немесе сенбі күндері ғана ұйығуға тиіс көрінеді, алайда арада екі күн өткенде әлдене жеп қойған қаншық асқазаны бұзылудан арам қатыпты да, әлгі көріпкел сеньор бұл қалашықта керемет көреген деген атаққа ие боп шыға келіпті, — жалпы көріпкел атаулының бәріне немесе бәріне дерлік осындай атақ таңылып жүр ғой.
— Солай бола тұрғанымен, — деді Санчо, — Монтесинос үңгірінде бастан кешкен жайларыңыз шындық па, соны маймылдан сұрап білуге маэсе Педроға әмір етсеңіз деп едім, — өйткені, көңіліңізге келмесін, тақсыр, мен өзім соның бәрін әзәзілдік арбау мен алдау, әйтпесе — әншейін түс көру деп санаймын.
— Әбден мүмкін, — деді Дон Кихот. — Аздап ыңғайсыздау сезініп тұрсам да, бұл айтқаныңды орындайын.
Сол арада Дон Кихотты шақыра келген маэсе Педро сандықшаның ретке келтірілгенін айтып, соны барып көруін өтінді, — тамашалауға тұрарлық ойын, деді. Дон Кихот оған өз тілегін хабарлап, Монтесинос үңгірінде болған әр-алуан оқиғаларды түсінде көргенін әлде өңінде бастан кешкенін маймылдан осы қазір қолма-қол сұрап білуге қолқа салды, неше түрлі жағдайға ұшырағандықтан соған көзі анық жетпей тұрғанын айтты. Маэсе Педро бір ауыз сөзге келген жоқ, барып маймылын алып келді де, Дон Кихот пен Санчоның алдына отырғызған соң, оған былай деді:
— Ал, айтыңызшы, маймыл ханым: Монтесинос үңгірі деп аталатын жерде бастан кешкендері шын ба әлде өтірік пе, мына рыцарь соны білгісі келеді, — деді.
Сосын үйреншікті белгісін жасады, маймыл оның сол жақ иығына секіріп шықты да, құлағына әлдене деп сыбырлағандай болды, одан соң маэсе Педро былай деп мәлім етті:
— Маймыл айтады, аталмыш үңгірде өзіңіз куә болған және басыңыздан өткерген жайлардың жартысы — күмәнді, ал жартысы — шындыққа жанасымды және осы айтылғанға қосып-алар басқа ештеңем жоқ, дейді. Ал егер бұдан гөрі толығырақ білгіңіз келсе, алдағы жұмада ол барлық сұрағыңызға жауап береді, ал қазір оның сәуегейлік жасау қабілеті осымен сарқылды және бұл қабілеті, айтуынша, жұмаға дейін қайта қалпына келмейді.
— Ау, мен сізге айтпадым ба? — деп дауыстап жіберді Санчо. — Үңгірде болған оқиғалар жайында өзіңіз, мархабатты мырзам, жыр қылған жайларыңыздың бәрі түгел немесе, тым құрығанда, жартысы шындық дегенге қалай қылсам да сене алмай жүр едім ғой.
— Жә, болашақ көрсете жатар, Санчо, — деді Дон Кихот келісіңкіремей, —бар құпияның бетін ашатын уақыт ештеңені бүркеулі қалдырмайды — бәрін де құлағынан сүйреп жарыққа алып шығады, тіпті жер қойнындағыны да құтқармайды. Бұл әңгіме осымен бітсін, енді мейірбан маэсе Педроның сандықшасын тамашалайық: меніңше, ол әлденендей жаңа ойын әзірлеп жатқан сияқты.
— Әлденендей деймісіз? — деп саңқ ете қалды маэсе Педро. — Сандықшамда алпыс мың жаңа ойын бар. Шын сөзім, сеньор Дон Кихот, сандықшам — күллі дүниедегі таңғалуға татырлық кереметтің бірі, сөзіме сенбестік білдірсеңіздер, істеген ісімді көріңіздер. Ал енді бастайық, күн болса кешкіріп кетті, бізге әлі талай нәрсе істеу керек, әңгімелеу, көрсету қажет.
Дон Кихот пен Санчо оның ықтиярына көніп, сандықшаны көрмекке бет алды; сандықша болса, орнатылып, беті ашылып қойыпты, жанындағы балауыз шырақтар жарығынан әп-әдемі боп жарқырап тұр. Маэсе Педро сахна тасасына тығылды, өйткені ол қуыршақтарды қозғалтып тұруға тиіс еді, ал сахна алдына маэсе Педроның көмекшісі, бір кішкентай балақан орналасты: ол мына ойын құпиясының сырын ашуға, түсіндіруге және қуыршақтарды таяқшамен көрсетіп тұруға міндетті болатын.
Сөйтіп, бекет тұрғындарының кейбірі жерге жайғасып, кейбірі сандықшаның қарсы алдында түрегеп тұрған күйлерінде қалып, ал Дон Кихот, Санчо, жас малай мен студент ең тәуір орынға орналасқаннан кейін көмекші түсінік бере бастады, ал не жайында — балақайды тыңдаған немесе келесі тарауды оқыған адамның өзі-ақ бұдан бек жақсы хабардар бола жатады.
ХХҮІ тарау
Мұнда сауыққойға қатысты қызықты оқиға мен басқа да шын мәніндегі таңғаларлық нәрселер жайында әңгімеленеді.
Тириялықтар мен троялықтар: бәрі де үнсіз қалды — айтайын дегенім, көрермендердің бәрі түгел балагандық ғажайыптарға түсінік берушінің аузына қарап қалған-ды, кенет сахна сыртынан алуан-алуан керней мен литавраның үні естіліп, зеңбіректердің гүрсілі құлақ тұндырды, алайда ұзамай шу басылды да, бала дауысын қатайтыңқырап, әңгімесін былай деп бастап кетті:
— Назарыңызға ұсынылып отырған осынау мейлінше шыншыл хикая толайым-тұтасымен француз туындыларынан және ауыздан ауызға тарап келе жатқан, тіптен кішкентай балаларға дейін жатқа білетін испан романстарынан алынды. Мұнда Испанияда, Сансуэнье қаласында, — Сарагоса ол кезде осылай аталатын, — маврлар қолында тұтқында болған зайыбы Мелисендраны сеньор дон Гайферостың қалай құтқарып алғаны жайында айтылады. Қараңыздар, мырзалар: міне, дон Гайферостың өзі, романста әнге қосылатындай, дойбы ойнап отыр:
Гайферос дойбы ойнап мәз болып жүр,
Мелисендра жайын мүлдем естен шығарған.
Бірақ, осы арада басында тәжі, қолында асатаяғы бар басқа бір кейіпкер жүз көрсетеді: бұл — император Ұлы Карл, Мелисендраның жалған әкесі; күйеу баласының түк ештеңе бітірмей, қамсыз-мұңсыз жүргеніне ашуланып, оған ұрса бастайды. Оның қалай қызбаланып, зығырданы қайнап тұрғанына көңіл аударыңыздар: тіпті қазір оны асатаяқпен бастан қойып жібереді-ау деп те ойлап қалуға болады, ал кейбір қаламгерлер ол күйеу баласын шынымен де сілейтіп салған деп жазады. Зайыбын құтқарып алуға әрекет жасамаса, қара бет болатынын айтып, ол күйеу баласын біраз жерге апарыпты; сосын, ақыр соңында, былай депті-міс:
Айтарым осы, ендігісін өзің біл.
Қазір міне, мырзалар, көріп отырсыздар, император дон Гайферосқа сыртын беріп, бұрылып кетіп бара жатыр; енді қараңыздар: дон Гайферостың қаны басына шапшып, ызаланғаннан тақтаны да, дойбыны да шашып жіберіп, қару-жарағын алып келуге әмір етеді, сосын немере ағасы Роландтан Дюрандаль семсерін уақытша бере тұруын сұрайды, бірақ Роландтың бергісі келмейді, оның орнына сапар тауқыметін дон Гайфероспен бірге көруге тілек білдіреді, алайда батыр жігіт қатты ашуланып оның көмегінен бас тартады: тіпті жеті қат жердің астында жатсын мейлі, зайыбымды жалғыз барып-ақ құтқара алам, дейді ол. Енді, мырзалар, әне бір мұнараға көз салыңыздар; бұл Сарагосадағы қазір Альхаферия деген атпен мәлім қамал-сарайдың бір мұнарасы болса керек, ал балконда тұрған, маврларша киінген ханым, — айдай сұлу Мелисендраның тап өзі; сол жерден ол Францияға қарай бастайтын жолға жиі-жиі қарағыштайды, Парижді, жұбайын еске алады, тұтқында отырған ол өзін-өзі осылайша жұбатады. Ал енді қазір көз алдарыңызда — жан шошырлық деуге болатындай жаңа жағдаят. Мына бір маврды көріп тұрсыздар ма? Міне, ол дыбыс шығармауға тырысып ұрлана басып, Мелисендраға арт жағынан үн-түнсіз жақындап келе жатыр. Ал, енді қазір оның қызды тұп-тура ернінен сүйіп жатқанын, қыздың қолма-қол түкірініп, аппақ көйлегінің жеңімен ернін сүрткіштеп, назаланып, мына қаскүнемдікке бейне бір сол кінәлідей күйініп, әп-әдемі шашын жұлып жатқанына назар аударыңыздар. Енді ана галереяда тұрған маңғаз маврға қараңыздар: бұл — Сансуэнье королі Марсилий; ол маврдың оспадарсыздығына куә болған-ды, сөйтіп, әлгі мавр өзінің туысы әрі жақын адамы екеніне қарамай, оны дереу тұтқындап, екі жүз шыбық дүре салуға, сосын оны
Приставтары алдында,
Жасауылдары соңында,
қаланың орталық көшелерімен алып жүруге әмір етеді.
Қараңыздар: міне, үкімді орындауға кіріскелі де жатыр, ал қылмыс болса осы қазір ғана жасалған еді. Мұның себебі, бізден айырмасы, маврлар тергеу аяқталғанша қамауда ұстау дегенді де, айыптау қорытындысының көшірмесін беру дегенді де білмейді.
— Балақай, балақай! — деп айқайлап жіберді Дон Кихот сол арада. — Хикаяңды тура жолмен тіке тартып баяндай бер, бұралаңы мен көлденеңіне қарай қисайма. Ақиқатты жарыққа алып шығуға жәрдемдесетін тергеу мен тексеру тәсілдері жетіп артылады.
Осы кез сахнаның сыртынан маэсе Педроның да дауысы естілді:
— Бала! Араласпайтын нәрсеге араласып нең бар және мына сеньордың айтқанын тыңда, — сонда бәрі ойдағыдай болады. Өз әуеніңнен жаңылма, оған басқа әуенді қосақтауға әуестенбе, қай жер жіңішке болса, сол жерден үзілетінін ұмытпа.
— Жарайды, — деп балақан сөзін әрмен жалғады: — Әне, анау гаскондық плащ киген салт атты — дон Гайферос деген сол, ал мынау оның зайыбы: өзіне ғашық маврдың оспадарсыз қылығы үшін өш алған оның жүзі жарқын, қабағында кірбің жоқ, міне балконға шығып, сол жерден өзі әлдебір жиһанкез деп ойлап қалған ғашық жарымен сөйлесіп тұр; сөйтіп оған баршаға мәлім романста келтірілетін сөздермен, мысалға:
Француз еліне бара қалсаңыз егер
Гайферос жайында сұраңызшы,
деп тіл қатады, мен бәрін толық келтіргім келмейді, өйткені көп сөзділіктің, әдетте, іш пыстырып жіберетіні бар. Гайферостың плащын айқара ашқанын көрдіңіз бе, әне Мелисендраның оны танығанын қалай қуана қол бұлғағанына қарап-ақ аңғарып отырмыз, міне, ол атқа қонып, сүйікті жұбайымен бірге жөнеп кету үшін балконнан түсіп келеді. Бірақ — о, сұмдық-ай — белдемшесінің етегі балконның шығыңқы теміріне шалынды да, Мелисендра ауада салбырап қалды. Бірақ мейірбан жаратушымыздың бізді қандай қиын жағдайдан да құтқарып қалатынын айтсаңызшы: дон Гайферос оған жетіп барып, сәнді белдемшесі жыртылады-ау деп те қаймықпай, оны құшақтай алып ә дегенше жерге дік еткізеді; одан соң қас қағым уақыт кідірмей оны атқа еркекше отырғызады да, құлап қалмас үшін өзін белінен қос қолымен қатты қысып құшақтап отыруға әмір етеді, әйтпесе сеньора Мелисендра атқа салт мінудің мұндай түріне дағдыланбаған ғой. Ау, тоқтай тұр, бұл не?! Бұл — ұнамды да сүйкімді жүгін: мырзасы мен ханымын әкеле жатқанына деген қуанышын паш еткен аттың кісінегені ғой. Міне, олар аттың басын бұрып, қаладан шығып бара жатыр, сөйтіп өздерін шектен тыс бақытты сезінген жұбайлар шат көңілмен Парижге қарай бет алып барады. Жолдарың болсын, бір-бірін шын сүйетін қосақ — әлемдегі ғашық біткенге өнеге болар өрендер! Сүйікті отандарыңа аман-сау барып жетіңдер, бақытты сапарларыңа Фортуна кедергі келтірмегей! Достарың мен туыстарыңды қуанышқа бөлеп, тірлік кешуге жазған күндеріңді тату-тәтті өткізіңдер және мұндай күндер Несторда қанша болса сендерде де сонша болсын!
Сол арада маэсе Педро тағы да үн қатты:
— Балақай, шамала, тым биікке шарықтап кетпе, қызыл сөзге құмарлық қашанда жағымсыз әсер қалдырады.
Түсінік беруші оған жауап қатпай, әңгімесін әрмен жалғастыра берді:
— Мелисендраның балконнан түскені мен атқа мінгені не болып, не қойғанның бәрін көріп-біліп отыратын жандардың назарынан тыс қалған жоқ және мұны олар король Марсилийге жеткізді, ал король сол бойда дабыл қағуға әмір етті. Оларда бәрі қалай жедел іске асатынын қараңыздар: міне, барлық мешітте қоңырау күңгірлеп, соның дыбысынан қала қалтырап тұр.
— Жә, тағы желдеп кеттің! — деп осы арада Дон Кихот сөзге килікті. — Қоңырау жайында маэсе Педро қапы соғыпты: маврларда қоңырау деген болмайды, литавралар мен біздің гобойымыз секілді аспаптары ғана бар, ал Сансуэньеде қоңырау ойнады деген сөз — бұл енді ақылға мүлдем сыйымсыз сандырақ.
Маэсе Педро қоңырау қаққанды қойып, бұған былай деп жауап қатты:
— Ұсақ-түйекке шұқшиып, керемет кемелдікті талап етпесеңізші бізден, сеньор Дон Кихот, — ондай кемелдікті бәрібір еш жерден таппайсыз. Басынан аяғына дейін қисынсыз әрі мағынасыз комедиялар бізде барлық жерде бірдей қойылып жатқан жоқ па? Әйтсе де, жұрт соларға топырлап барады және көрермендер дән риза боп қол соғады. Жалғастыра бер, бала, ешкімді тыңдама, теңіздің түбінде қанша түйір құм болса, мына ойынымда да, мейлі, сонша ақылға сыйымсыздық кездесе берсін, — менің мақсатым біреу ғана: әмиянымды ақшаға толтыру.
— Дұрыс айтасыз, — деп келісе кетті Дон Кихот.
Ал, балақан сөзін жалғады:
— Қараңыздар, қаладан қаншама қарулы атты әскер шығып, христиандық қосақты ұстауға асығып бара жатқанын: ал кернейлер болса сарнап, литавралар дүрсілдеп, барабандар дүңкілдеп жатыр. Маврлар қашқындарды қуып жетіп, қалаға ат құйрығына сүйретіп әкеле ме деп қорқам, — жан түршігерлік нәрсе ғой ол!