Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 42

Дәл осы кезде, қожайындарының көңіл қалауын орындау ниетімен, Дон Кихоттың бөлмесіне Альтисидора (Дон Кихоттың ұғымында ол о дүниеден бұ дүниеге қайтарылған болатын) келіп кірді: басында тап сол катафалкте киіп жатқан гүлтәжі, үстінде ақ тафтадан тігілген, алтын түсті гүлдермен әшекейленген туникасы бар, шашын иығына жайып жіберген, эбен ағашынан жонылған, аса қымбат асатаяққа сүйеніп алған. Альтисидораның келгені Дон Кихотты қатты абыржытып жіберді: бүрісіп, көрпесі мен ақжаймасын бүркеніп, бүк түсіп жатып алды, тіл-жақтан айырылып қалды, сондықтан Альтисидорамен сәлемдесуге де шамасы келмеді. Альтисидора оның бас жағындағы орындыққа келіп отырды да, ауыр күрсініп алып, бәсең де нәзік үнмен былай деп сөйлеп кетті:
— Ақсүйек әйелдердің, жә болмаса ибалы бикештердің ардан аттап, аузына ерік беріп, әдептілік пен сыпайылық қағидаларын белден басып, жүрегінің құпия сырын жайып салғаны — олардың ақырғы шекке жеткені. Мен, сеньор Ламанчалық Дон Кихот, сондай қыздардың қатарына қосылам: мен ғашықпын, есімді жоғалттым — бірақ, менің тауымды қайтарды, алайда, солай бола тұрғанымен, мен төзімдімін және ізгі қасиеттер иесімін, міне, осының бәріне бола іштей күйзелуіме байланысты жүрегім сыр берді, жарылып кетті, сөйтіп өмірмен қош айтыстым. Маған деген қатыгездігіңнің салдарынан,
Өкпе-назға мәрмәр тастай селт етпейтін,
сенің, тас жүрек рыцарь, қатыбастығыңнан бұдан екі күн бұрын дүние салдым, — қалай болған күнде де, өзімді көргендер мені өмірден өттіге балады, — егер Амур маған аяушылық білдіріп, мына мейірбан атқосшының азап-ақиреті арқылы құтылып шығуыма қол ұшын бермегенде, ана дүниеде біржола қала баратын едім.
— Азап-ақиретті Амур маған бергенше есегіме беруі керек еді, бұл үшін оған алғыс жаудырған болар ем, — деп Санчо сөзге араласты. — Алайда, сеньора, құдай тілеуіңізді беріп, мырзамнан гөрі иі әлде қайда жұмсақ ғашыққа жолықтырғай, маған мынаны айтыңызшы: ана дүниеден не көрдіңіз? Тозақта не боп жатыр екен? Мұны сізден сұрап тұрғаным, торығудан үзілген жандардың өлгеннен кейін бірден тозаққа баратыны белгілі ғой.
— Ашығын айтсам, — деп жауап қатты Альтисидора, — мен өзім, расында, біржола өлген жоқпын ғой, сондықтан маған тозақта болудың реті келмеді: өйткені, егер онда бара қалсам, қалай жанталассам да қайтып шыға алмас едім. Шын мәнінде, менің көргенім ұзын саны он екіге жуық шайтанның тозақ қақпасының қақ алдында доп ойнап жүргені ғана болды: бәрі де шалбар және фламанд шілтерімен әдіптелген жағасы бар камзол киіп алыпты, қол ұзындау көріну үшін жеңдері төрт елідей қысқартылыпты және манжеттері шілтермен ауыстырылыпты. Олар қолына от боп жанған ракетка ұстапты, бірақ мені әсіресе қатты таңдандырғаны — доп орнына кітапты қақпақылдап жатқандары болды, ал кітаптар әлде желмен бе, әлде мамықпен бе толтырылған секілді көрінді, — бұл енді құлақ естіп, көз көрмеген ғажайып. Алайда мені одан да қатты таңдандырғаны — ойыншылардың ұтысқа мәз боп шаттанып, ұтылысқа қоңырайып қалатын дағдысына мүлде керіғалаң жағдай болды: ол жерден өне бойы тек күңкілдесу, ырылдасу мен керілдесу ғана естіліп тұрды.
— Бұған таңғалатын дәнеңе жоқ, — деді Санчо, — ойнай ма әлде ойнамай ма, ұта ма әлде ұтыла ма, бәрібір, шайтандардың ешқашан ештеңеге көңілі толмайды.
— Дұрыс айтасың, тап солай, — деп келісе кетті Альтисидора, — бірақ мені тағы бір нәрсе қайран қалдырады (дәлірек айтсам, сол кезде қайран қалдырған): алғашқы соққыдан кейін-ақ доп әуеге қайта көтеріле алмайтын, ол, жалпы, түкке жарамай қалатын, сондықтан кітаптар, ескісі де, жаңасы да бар, бір-бірін тоқтаусыз ауыстырды да тұрды — ал енді бұған қалай таңғалмассың. Әдемі мұқабамен шыққан әлдебір су жаңа кітапты олар оңдырмай бір қаққанда әлгінің ішек-қарны ақтарылып түсті, парақтары бытырап ұшып кетті. Бір шайтан екіншісіне: “Қандай кітап екен, қарашы”, деді. Анау: “Ламанчалық Дон Кихот хикаясының екінші бөлімі, бірақ бұл бірінші авторының, Сид Ахметтің, шығармасы емес, өзін Тордесильяста туып-өстім деп атайтын әлдебір арагондықтың жазғаны”, деп жауап қатты. — “Лақтырып тастаңдар оны, — деді бірінші шайтан, — көзіме қайта шалынбас үшін тозақтың өзіне атыңдар”. — “Немене, соншалықты жаман кітап па бұл?” деп сұрады екіншісі. — “Жамандығы сонша, — деп жауап қатты біріншісі, — егер қасақана нашар етіп жазғым келген күннің өзінде де бәрібір бұдан асыра алмас едім”. Олар ойынды одан әрі жалғастырып, басқа кітаптарды қақпақылдауға кірісті, ал мен өзім соншалықты сүйетін және қадір тұтатын Дон Кихоттың есімін естігендіктен осынау елесті қаперімде сақтап қалуға тырыстым.
— Әлбетте, мұның елес екені күмәнсіз, — деді Дон Кихот, — аталмыш хикаяның қолдан қолға өтіп жүргеніне қарамастан, — айта кетерлігі, ол еш жерден тұрақ таппай жүр, өйткені жұрттың бәрі одан жерініп, желкелеп қуып салады, — дүниеде менен басқа тағы бір Дон Кихот жоқ. Сен құдды елес құсап тамұқтың түнегінде немесе шуаққа шомылған жерде жүрсің, деген сөздерді естігенімде оған бола шала бүлінбеймін, өйткені мен аталмыш хикаяда сипатталған адам емеспін. Егер хикая ұнамды, нанымды және шыншыл болса ғасырлар бойы ғұмыр кешері хақ, егер нашар болса, онда туғаннан өлгенге дейінгі ғұмыр жолы тым келте боп шықпақ.
Альтисидора Дон Кихотты кінәлауға қайта кірісуге құлшынған, бірақ анау оны бөліп жіберді:
— Өзіңізге талай айттым да ғой, сеньора, назарыңызды маған салғаныңыз үшін соншалықты өкінем, себебі менің назарымнан ықыластылықты емес, тек ырзашылықты ғана күтуге болады. Мен Дульсинея Тобосская үшін жаратылған жанмын, жазмыш (егер ол бар болса) мені соған арнаған, сондықтан оның жүрегімдегі орнын басқа бір сұлу басады деп ойлау — бос әурешілік. Бұл сөзім күдер үзу керектігіне көзіңізді жеткізер, сөйтіп сыпайыгершілік аясына қайтып ораларсыз деп ойлаймын, өйткені қолдан келмейтінді кімнен де болсын талап етуге болмайды.
Сол арада Альтисидора жорта өкінген және ашуланған боп, былай деп саңқ етті:
— Аһ, сен, бос белбеу, ынжық, сезім атаулыдан жұрдай қу томар, икемге келмейтін, илікпейтін, бірдеңені айтса болды, қанша жалынып-жалбарынсаң да сол айтқанынан қайтпай қыңырайып тұрып алатын мұжықтан да жаман міскін! Құдай бар, егер тарпа бас салсам, көзіңізді ағызып жіберер едім! Немене сіз, сілікпесі шыққан, құр сүлдесі ғана қалған сормаңдай, өзіңізге ғашық боп өліп бара жатыр деп ойладыңыз ба мені? Ау, түнде көргеніңіздің бәрі әдейі ұйымдастырылған нәрсе ғой: өлу деген не — сіз секілді сүмелек үшін тіпті күрсінер ме екем.
— Бұл әбден мүмкін нәрсе, — деп Санчо сөзге килікті, — себебі махаббаттан өлу деген күлкілі ғой: рас, ғашықтардың қолынан келмейтіні жоқ делінеді, бірақ шын мәнінде оларға есі дұрыс адамның ешқайсысы сенбейді.
Осы әңгіменің үстінде бөлмеге жоғарыда келтірілген екі шумақты әнге қосып айтқан музыкант, әнші әрі өлеңші кіріп келді де, Дон Кихотқа еңкейе басын иіп:
— Сізден, сеньор Дон Кихот, мені ең адал қызметшіңіздің бірі деп санауыңызды және солай деп есептеуіңізді сұраймын, — ауыздан ауызға тараған даңқыңыз бен ерлік істеріңізге көптен тәнті боп жүрмін, — деді.
Дон Кихот оған:
— Шырақ, өзіңізге деген қарым-қатынасым қадір-қасиетіңізге сай болуы үшін, рақым етіп, әуелі кім екеніңізді айтыңызшы, — деген сауал қойды.
Бозбала өзінің түнде мадақ өлеңді әнге қосқан жігіт екенін хабарлады.
— Дауысыңыз шын мәнінде де таңғаларлық, — деді Дон Кихот, — бірақ айтып берген әніңіз маған онша орынды көрінген жоқ. Шын мәнінде де, Гарсиласо өлеңі мен мына сеньораның өлімін не нәрсе ортақтастыруы мүмкін?
— Бұған таңғалмай-ақ қойыңыз, мырза, — деді әнші келіспей, — қазіргі оқуы шала өлеңшілердің дәстүрі осындай: олардың жазбайтын жайлары жоқ және кімнен де болсын қақшып ала береді, ой-мақсатына үйлесе ме, үйлеспей ме, ол жағына қарамайды, оған қоса нендей балдыр-батпақ нәрсе жайында әндетсін, жазсын мейлі, айтар сылтаулары біреу ғана: бұл ақындық еркіндік, деседі.
Дон Кихот бірдеңе дегісі келген, бірақ осы кезде ішке герцог пен герцогиня келіп кірді, сөйтіп олардың арасында ұзақ та ұнамды әңгіме өтті, сол әңгіме барысында Санчоның не қилы күлдіргі де қияңқы нәрсені ағыл-тегіл ағытқаны сонша, жоғары мәртебелілер оның аңғалдығы мен тапқырлығына тағы да тағы қайран болысты. Дон Кихот сол күні аттанып кетуге рұқсат сұрады, өйткені жеңіліс тапқан рыцарьға патша сарайында тұрғаннан гөрі шошқа қорада тұрған лайық, деді. Жоғары мәртебелілер қарсылық білдіре қойған жоқ, ал герцогиня одан Альтисидораға ренжіген жоқсыз ба, деп сұрады. Дон Кихот оған былай деп жауап қатты:
— Мархабатты ханым! Біліп қойғаныңыз артық болмас, бұл бикештің бойындағы сырқаттың бәрі істейтін іс жоқтығынан туындап жүр, ал оны сауықтыратын ең жақсы дәрмек — күнбе-күн айналысатын адал еңбек. Жаңа ғана ол маған тозақтағылар шілтер тағып жүреді дегенді айтты; шамасы, ол шілтерді жақсы тоқитын шығар, ендеше айналыссын сонымен, себебі, қолындағы ине жылт-жылт етіп тұрған кезде өзі ғашық болған бейне немесе бейнелер қаперінде жылт-жылт етуден тыйылатын болады және бұл ақиқат шындық — мен осындай пікірдемін, айтар ақылым да осы.
— Менің де, — деп қыстырылды Санчо, — себебі, махаббаттан өлген шілтерші қызды өмірі көрген емен: еңбеккер қыз ғашықтық сезімі жайынан гөрі жұмысты тезірек бітіру жайына көбірек алаң болады. Мұны өз басымнан білем: жер қазып жатқан кезімде зайыбым жайында, яғни Тереса Панса жайында, ештеңе ойламаймын, бірақ мұның оны дүниедегі ең асылымдай ардақ тұтуыма бөгеті жоқ.
— Бұл сөзің өте орынды, Санчо, — деді герцогиня, — Альтисидораны бүгіннен бастап көйлек-көншек тігуге жегем: мұндайға оның қолы өте ұсынақты.
— Ондай шара қолданудың, сеньора, текке қажеті жоқ, — деп наразылық білдірді Альтисидора, — мынадай сұмпайы қаңғыбасты қаперімнен сылып тастау үшін маған жасаған қатыгездігінің өзі-ақ жеткілікті, әлденендей бір жасанды шараға жүгінудің жөні жоқ. Ал, енді, мәртебелі мырзалар, маған кетуге рұқсат етіңіздер: оның қайғылы бейнесін, қайдағы қайғылы бейне — жүрек айнитын, жеркенішті сықпытын көргім келмейді.
— Бұл баршаға мәлім мәтелді еске салады, — деді герцог: —
Өкпесін назбен айтқаны —
Райдан жартылай қайтқаны.
Альтисидора өтіріктен көзінің жасын орамалмен сүрткен болды, сосын қожайындарына реверанс жасады да, бөлмеден шығып кетті.
— Жолың қандай ауыр еді сенің, бақ-талайсыз бикешім-ай, — деді Санчо, — ауырлығы сондай — айтары жоқ, себебі сен тас пейілге, емен жүрекке тап болдың. Егер маған көңіл білдіргеніңде, ашығын айтайын, өкініште қалмас ең.
Әңгіме осымен тәмам болды, Дон Кихот киінді, жоғары мәртебелілермен бірге түстік ішті, сөйтіп сол күні жүріп кетті.
LXХІ тарау
Дон Кихот пен атқосшысы Санчоның селоларына қайтып келе жатқан жолда қандай кепке тап болғаны жайында.
Жеңіліс тапқан, тағдырдан теперіш көрген Дон Кихот бір жағынан аса қайғылы, екінші жағынан айрықша қуанышты болатын. Қайғысы — жеңіліс салдарынан өрбісе, қуанышы — Санчоның Альтисидораны тірілтуде көрсеткен шипагерлік қасиеті жайындағы ойдан туындаған, алайда, расын айтқанда, ғашықтық дертіне шалдыққан қыздың шынымен дүние салғанына өзін-өзі иландыру үшін оған әжептәуір күш жұмсауына тура келген-ді. Санчо да аса бір шат-шадыман көңілде емес-ті: Альтисидораның айтқан сөзінде тұрмағанына, өзіне көйлектерін сыйламағанына ренжулі болатын; осы жайды ол қайта-қайта ойға ала берді, сөйтіп, ақыр соңында мырзасына былай деді:
— Әділіне келсек, сеньор, мен, сірә, жер бітіп, су аққалы ғұмыр кешкен дәрігерлердің ішіндегі ең бақытсызы шығармын: өйткені, науқасты мүрдем кетіретін, бірақ, бәрібір, еңбегіне ақы алатын емшілер де бар ғой, ал олардың бар еңбегі — әлденендей дәрі-дәрмекті белгілеп береді, бірақ бұл оны жасайтын да өздері емес, дәріханашылар, — қысқасы, ақша қалтаға түскен соң емшінің қалған жайға түкіргені бар. Ал мен болсам, басқа біреудің денсаулығы үшін қанымды төктім, шертілдім, шымшылдым, түйрелдім, дүрелендім, нәтижесінде маған боқ та бұйырмады. Құрып кетсін бәрі де, енді бір сырқат қолыма түссе, ең әуелі жақсылап тұрып мұртымды майлауын талап етем, — поп дұғаны ән ғып айтады, онысы оған нан боп қайтады, деймін; саспаңдар, жаратқан ием маған шипагерлік қасиетті көрінген біреумен тегін бөліссін деп берген жоқ.
— Дұрыс айтасың, достым Санчо, — деп келісе кетті Дон Кихот. — Уәде еткен көйлектерін сыйламағаны Альтисидора үшін өте бір сиықсыз іс болды. Шипагерлік қасиет саған gratіs data49, өйткені еш жерде ешқашан сабақ оқыған жоқсың, алайда сен азапқа салындың, ал бұл саған сабақ болды. Егер Дульсинеяның жадысын қайтару мақсатында соғылатын дүре үшін ақы алғың келсе, саған оны жеткілікті етіп төлер едім, солай десем де, бұл сияқты емге ақы төлеудің қажеті бар ма, жоқ па, соған көзім анық жетіп тұрған жоқ, тіпті мұндай сыйлық дәрінің дауасына теріс әсер ете ме деп те қорқам. Әйтсе де, меніңше, тәуекел деп байқап көргеннің зияны жоқ: қанша алғың келетіні жайында ойлан, Санчо, сөйт те еш кідірместен кіріс дүреге, болған соң өзіңе-өзің қолыңда бар ақшамен төле, себебі менің ақшам сенде.
Бұл ұсыныстан Санчоның көзі атыздай боп, аузы аңқиып қалды, сосын өзін-өзі шынымен жақсылап шықпыртуға ойша бекініп алды да, мырзасына былай деді:
— Мақұл, солай-ақ болсын, сеньор, айтқаныңызды орындап, көңіліңізді көтеруге дайынмын, алайда өз пайдамды да ұмытқым келмейді: қатын-балаңа қамқорлық жасау қажеттігінен еріксізден-еріксіз ақшақұмарға айналады екенсің. Ал, сонда әр соққыға қаншадан төлемексіз, тақсыр?
— Егер саған, Санчо, қолданбақшы амалымыздың құдіреті мен қасиетіне сай келетін дәрежеде сыйлық берер болсам, — деп жауап қатты Дон Кихот, — онда маған Венецияның бүкіл қазына байлығы мен Потосидің алтын құмы да аздық етер еді. Сенде қанша ақшам бар, соны мөлшерлеп ал да, бағасын өзің белгіле.
— Ұзын саны үш мың үш жүз соққы берілуге тиіс, — деді Санчо, — оның бесеуін өтеп те қойдым, қалғанына қарызбын, жарайды, бұл бесеу артық-кемнің орнында жүрсін, олай болса, үш мың үш жүз деп есептей берейік; ендеше, әр соққыға бір куартильодан (ал бұдан азға ешуақытта келіспеймін) қойсақ, онда барлығы үш мың үш жүз куартильо болады, үш мың куартильомыз — бір жарым мың жарты реал, яғни жеті жүз елу реал, ал үш жүз куартильомыз — жүз елу жарты реал, яғни жетпіс бес реал болады, сөйтіп жеті жүз елу реалға осы жетпіс бесті қоссақ, сегіз жүз жиырма бес реал боп шығады. Бұл соманы сіздің ақшаңыздан шегеріп қалам да, үйге бай да бақытты, сонымен бірге түте-түтесі шығып дүреленген адам боп оралам, оған енді не шара, балық жегісі келгеннің балағын сулайтыны белгілі жай ғой.
— Беу, шарапатты Санчо! Беу, қадірменді Санчо! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Бұдан соң Дульсинея екеуіміз сенің алдыңда өзімізді өмір-бақи қарыздар санайтын боламыз! Егер Дульсинея жоғалтқан әлпетін қайта таба қалса (ал басқаша болады деген тіптен көңіліме қонбайды), оның бақытсыздығы бақытқа айналады, ал менің жеңілісім абыройымның асқар шыңға көтерілуі боп шығады. Сонымен, Санчо, өзіңді өзің дүрелеуге қашан кіріспексің, жауабыңды күтіп тұрмын, — бұл істі жеделдету үшін тағы да жүз реал қосуға әзірмін.
— Қашан дейсіз бе? — деп қайталап сұрады Санчо. — Тап бүгін түнде, оған еш күмәніңіз болмасын. Бұл түнді жазық далада, ашық аспан астында өткізуімізге қам жасаңыз, тақсыр, ал менің өзімді оңдырмай осқылайтыным сонша, ғажап қаласыз!
Сөйтіп ақыры түн болды, Дон Кихот оны алабөтен тағатсыздықпен тосқан-ды, өйткені оған Аполлон күймесінің доңғалақтары сынып қалғандай, күн әдеттегіден ұзарып кеткендей көрінген: бұл орайда оның өз еркіне өзі ие бола алмай, дегбірсізденген ғашықтардан еш айырмашылығы болмаған. Ақыры олар жол іргесіндегі паналауға жарамды бір шағын тоғайға келіп кірді, Росинант пен сұр жорғаның ерін алып, өздері көк шалғынға сұлай кетті де, Санчоның сақтап жүрген азығымен жүрек жалғады; сосын аталмыш Санчо Росинанттың жүгені мен сұр жорғаның ноқтасынан оңдырмай осатын солқылдақ шыбыртқы дайындап алып, мырзасынан жиырма қадамдай жерге, шамшат аясына барды. Оның қалай тас-түйін кейіпте батыл адымдап бара жатқанын көрген Дон Кихот былай деді:
— Байқа, достым, өзіңді есің танып құлағанша сабама, арасында үзіліс жаса, шектен тыс қызулыққа салынба, әйтпесе жарты жолда қалжырап қаласың, — айтайын дегенім, өзіңе аяушылық білдір, әйтпесе көздеген мақсатыңа жеткенше ана дүниеге аттанып кетесің. Ал сенің артық қылам деп тыртық қылмауың үшін өзім мына арада, қасыңда тұрып, салған дүреңді таспиықпен санап тұратын болам. Ал, енді ізгі ниетіңді іске асыруыңа жаратқан иеміз жар болсын саған.
— Тиянақты төлемшіге кепілден қорқатын дәнеңе жоқ, — деп мәлім етті Санчо, — жаныма бататындай, бірақ жаным шығып кетпейтіндей етіп ұратын болам өзімді: өйткені бұл кереметтің мақсаты мен мәні де нақ осында ғой.
Сол арада ол белуарына дейін жалаңаштанды да, қайыс шыбыртқыны қолына алып, өзін-өзі осқылай бастады, ал Дон Кихот соққыны санауға кірісті. Санчо шамамен сегізінші шықпыртуға жеткен, одан соң мұның өзі анау айтқандай жеңіл шаруа еместігін, бұған жарытымсыз баға белгілегенін сезіп, өзін-өзі осқанды доғарып, қожайынына арзанға келісіп қойғанын, мынадай әр соққы куартильо емес, жарты реал тұратынын айтты.
— Жалғастыра бер, достым Санчо, — деді Дон Кихот, — әсте абыржушы болма: мен саған екі есе ғып төлеймін.
— Олай болса, — деп іліп әкетті Санчо, — жаратқан өзің қолдай гөр! Өй, қазір өзімді өкіртіп тұрып осайын!
Алайда жылпос өзін-өзі жон арқадан шықпыртқанды қойып, ағаштарды шықпыртуға кірісті, сөйтіп жатып деміл-деміл ыңырана ыңқылдап қоюды да естен шығармады: әр сондай ыңқылмен бірге жаны да тәнін тастап шығып жатқандай көрініп тұрды. Ал, Дон Кихот жүрегі жұмсақ адам болғандықтан ақылсыздығы салдарынан анау өзін-өзі өлтіріп жібере ме, сөйтіп көздеген мақсатына жете алмай қала ма деп қорқумен болды, осы себепті ол Санчоға былай деді:
— Достым, жақсылық жасап, шұғылданып жатқан шаруаңнан осы арада кішкене қол үзе тұршы: мына амалдың ауыртпалығы маған ғаламат көрініп тұр, бұл үшін демалыс қажет, “Самора ұзақ уақыт қоршауда болды, әйтпесе тікелей шабуылға төтеп бере алатын” деген сөз тегін айтылмаған ғой. Қателеспесем, қазірдің өзінде сен өзіңе мыңнан астам соққы дарыттың, — әзірге осы да жетер. Дөрекілеу көрінсе де айтайын, есекке жүкті арта бересің, арта бересің — былқ етпейді, ал артық артсаң — сылқ етеді.
— Жо-жоқ, сеньор, — деді Санчо қарсылық білдіріп, — жұрттың мен жайында: “Ақша алғанша көніп бақты, ақша алған соң жөнін тапты” дегенін қаламаймын. Кішкене әрірек барып тұрыңызшы, тақсыр, өзіме-өзім тағы да мың соққы дарытайын: қайта-қайта орала бермей бұл шаруаны бірер талпыныста тәмамдай салуымыз керек, ең дұрысы — әуелі тындырып тастау, сосын сайранды бастау.
— Егер соншалықты қатты құлшынып тұрсаң, онда іске сәт, — деді Дон Кихот, — осқылай бер өзіңді, ал мен әрменірек барып тұрайын.
Санчоның жаттығуын жалғастыруға керемет күш-жігермен кіріскені сонша, біраз ағаштың қабығы сыдырылып қалды, — өзін-өзі осылайша аяусыз шықпыртқан-ды; ақыры шамшаттың діңін қамшымен бар күшін салып бір тартты да:
— Осы арада Самсон мен барлық филистимляндарға ажал жетті! — деп дауыстап жіберді.
Соққының сұрапыл қатты дыбысы мен осынау аянышты дауысты естіген Дон Кихот Санчоға ұмтылды, атқосшысы шыбыртқы қылған, қайысы ширатылып қалған жүгенді қолынан жұлып алып, былай деді:
— Көңілімді табам деп өзіңді өлімші ғып сабауыңа тағдырдың ырзашылығы жоқ, достым Санчо: сен әйелің мен балаларыңа керексің, Дульсинея келесі жолға дейін шыдай тұрар; ал мен, бұл шаруаның таяу арада тынарына деген сеніммен, өзің күш жинап, оны ортақ игілігіміз үшін аяқтап шыққаныңша тоса тұрам.
— Егер осылай ұйғарсаңыз, мархабатты мырзам, сіздіңше-ақ бола қойсын, — деп Санчо келісе кетті, — тек жамылғыңызды иығыма іле салыңызшы, әйтпесе қатты терлеп кеттім, салқын тигізіп алам ба деп қорқам: өзін-өзі алғаш осқылаған адамның суыққа шалдығып қалуы оп-оңай.
Дон Кихот оның өтінішін орындады, жалғыз камзолмен қалып, жамылғысын Санчоға берді, Санчо болса, күннің өзі оятқанша, тырп етпей ұйқы соқты; сосын олар қайтадан жолға шығып, тоғайдан үш мильдей жердегі елді мекенге тірелгенге дейін жүре берді. Олар бекетке келіп түсті, оны Дон Кихот терең оры, мұнарасы, терезе торы, көтерме көпірі бар қамал-сарай деп емес, кәдімгі бекет деп таныған еді; айта кетерлігі, жеңіліс тапқалы бері ол не нәрсеге де парасат көзімен үңілетін болған, ал мұнысы алдағы оқиғалардан анық аңғарылады. Оны төменгі қабатқа, қабырғаларына алтын түсті өрнек бедерленген былғары емес, деревнялық дәстүр бойынша ескі полотнолар ілінген бөлмеге орналастырды. Бұл полотноларда не қилы сурет салынған еді. Солардың бірінде Еленаны алып қашу оқиғасы: оспадарсыз қонақтың Менелайдың зайыбын әкетіп бара жатқаны мейлінше тұрпайы түрде шимайланыпты, ал тап сондай сұрықсыз екінші суретте — Дидона мен Энейдің хикаясы бейнеленіпті: биік мұнарада тұрған Дидона әлде фрегатпен бе, әлде бригантинамен бе теңізде жүйткіп бара жатқан қашқын-қонағына ақжайма секілді алапат үлкен орамалын бұлғап жатыр. Дон Кихот Еленаның өзін алып қашқанға өкініші жоқтығын байқап қалды, себебі ол білдіртпей қулана күлімсіреп тұр еді, ал сүйкімді Дидона болса үлкендігі түйе жаңғақтай жас тамшылатып жатқан болатын. Бұл суреттерді көріп шыққан Дон Кихот былай деді:
— Бұл екі сеньораның тағдыр-талайы ерекше қасіретті, өйткені оларға біздің заманымызда ғұмыр кешу жазбады, ал менің қасіретім бәрінікінен басым, өйткені солардың тұсында өмір сүрмедім: олай дейтінім, бұлардың ғашықтарымен кездесе қалсам Троя да өртке кетпес еді, Карфаген де қиратылмас еді, — осыншама бақытсыздықты болдырмас үшін бір ғана Паристі жер жастандырғаным жетіп жатар еді.
— Бәс тігуге бармын, — деп мәлім етті Санчо, — көп ұзамай-ақ біздің ерліктерімізді бейнелейтін картиналар ілінбеген бірде-бір дәмхана, мейманхана, бекет немесе шаштараз қалмайды. Тек мен оларды мынадан гөрі тәуірірек суретші салғанын қалар едім.
— Дұрыс айтасың, Санчо, — деп мақұлдады оны Дон Кихот, — мына суретші Убедадан шыққан кескіндемеші Орбанехаға ұқсас екен, одан не салып жатырсың деп сұраса: “Әйтеуір бірдеңе шықпас деймісің”, деп жауап қататын көрінеді. Егер ол, мысалға, әтешті салса, жұрт оны түлкі деп ойлап қалмасы үшін міндетті түрде астына: “Бұл — әтеш” деп жазып қояды екен. Менің ойымша, Санчо, жаңада жүз көрсеткен Дон Кихоттың хикаясын жариялаған кескіндемеші немесе жазушы, — шынтуайтына келгенде, бұл арада олардың айырмасы жоқ, — тап осындай қияпаттағы біреу болса керек: ол әйтеуір бірдеңе шықпас деймісің деп шимайлай берген немесе жазған. Оған қоса, ол кешегі өткен мадридтік ақын Маулеонды еске салады, оған не жайында сұрақ қойылса да ойланбастан жедел жауап қайтарады екен, сөйтіп бір жолы біреулер одан: Deum de Deo деген нені білдіреді деп сұрапты, сөйтсе анау: De donde dіere50 деп жауап қатыпты. Жә, бұл жайында осы да жетер, одан да, Санчо, сен маған мынаны айтшы: алдағы түнде тағы бір сыбаға қамшы жеуге қалайсың және мұны баспанада ма әлде ашық аспан астында ма, қай жерде жегің келеді?
— Олла-біллә, сеньор, — деді Санчо, — бұл іспен қаласаң — үйде, қаласаң — түзде, қай жерде зауқың соқса, сонда айналыса беруге болады. Әйтсе де, мен өзім онымен ағаш түбінде айналысқанды хош көрген болар ем: олар маған біртүрлі жанашырлық білдіріп, жәрдемдесіп тұратын секілді.
— Жоқ, достым Санчо, айнып қалдым, — деп мәлім етті Дон Кихот, — саған көбірек күш жинау керек, сондықтан мұны үйімізге қайтып оралғанға дейін қалдыра тұрамыз, ал біз, әрі кеткенде, бүрсігүні барамыз ғой.
Санчо оған қалауыңыз білсін, бірақ темір қызып тұрған шақта және қолым қышып тұрған кезде бітіріп тастасам деп ем, өйткені, кеш қалудан асқан қатер жоқ, құдайдан сұрауын сұра, бірақ өзің де қапы қалма, “ал!” деген бір ауыз сөз “берем” деген екі уәдеден жақсы, сондай-ақ, көктегі тырнадан қолдағы шымшық артық, деді.
— Христос үшін өтінем, жетер осы мақалдатқаның, Санчо! — деп жалынды Дон Кихот. — Дағдылы кәсібіңе қайта кіріскенсің-ау деймін, шамасы: өзіңе бұрын талай үйреткенімдей, анық та түсінікті етіп сөйле, тұспалдап сөйлеме: аз болса да саз болсын.
— Не басыма ат тепкенін білмей-ақ қойдым, — деді Санчо, — мәтелсіз сөйлей алмаймын, қай мәтел болсын өзіме өте бір қисынды сөздей көрінеді, алайда түзелуге бар ынты-шынтымды салармын.
Осымен олардың әңгімесі уақытша тәмам болды.
LXХІІ тарау
Дон Кихот пен Санчоның селоларына қалай қайтып оралғаны жайында.
Бұл күнді Дон Кихот пен Санчо елді мекенде, бекетте өткізді, бірі — жазық далада өзін-өзі осқылауды аяқтау үшін, екіншісі — оның аяқталуына, — бұл арман-ойының асқар шыңы болатын, — куә болу үшін түн қараңғылығы түскенін күтті. Бұл екі арада бекетке жанына үш-төрт малай ерткен жаңа саяхатшы келіп кірді, сол жерде малайлардың бірі мырзалары шығар деп жорамалдауға лайық адамға қарап былай деді:
— Осы арада, сеньор дон Альваро Тарфе, талма түстің аңызағынан пана табасыз: мейманхана таза да қоңырсалқын тәрізді көрінеді.
Мұны естіген Дон Кихот Санчоға:
— Мына қызықты қара, Санчо, хикаямның екінші бөлімін парақтаған кезімде маған дон Альваро Тарфенің есімі кезіккен секілді, — деді.
— Әбден мүмкін. Атынан түскенін күтейік, сосын өзінен сұрап білерміз, — деді Санчо.
Жолаушы атынан түсті, бекет иесінің әйелі оған төменнен, Дон Кихот бөлмесінің тура қарсы бетінен, бөлме берді: бұған да сурет салынған полотнолар ілінген еді. Жаңа келіп түскен кавальеро жазғы киімін киіп, кең де қоңырсалқын галереяға шықты, сосын сол галереяда серуендеп жүрген Дон Кихотты көріп, одан:
— Қай жаққа қарай бара жатырсыз, мархабатты мырза? — деп сұрады.
Бұған Дон Кихот былай деп жауап берді:
— Осы маңайға жақын жердегі өз селома. Ал, өзіңіз қайда бара жатырсыз, мейірбан мырза?
— Мен, сеньор, — деп жауап қатты кавальеро, — Гранадаға бара жатырмын: ол менің туған жерім.
— Шын мәнінде де ғажайып өлке! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Ал есіміңіз кім, рақым етіп соны айтыңызшы, мейірбан мырза. Бірақ, мұны білудің маған неге қажет боп тұрғанын сізге тиісті дәрежеде түсіндіріп бере алмаймын.
— Есімім — дон Альваро Тарфе, — деді мейман.
Дон Кихот оған былай деді:
— Сіздің, мырза, жаңада көрінген бір жазғыш таяуда жарыққа шығарған Ламанчалық Дон Кихот хикаясының екінші бөлімінде бейнеленген тап сол дон Альваро Тарфе екеніңізге еш күмәнім жоқ.
— Иә, сол менмін, — деп жауап қатты кавальеро. — Ал, аталмыш хикаяның басты кейіпкері Дон Кихот ең жақын досым болатын, оны туған өңірінен алып шыққан да мен едім, қайткенде де, әйтеуір, оның Сарагосадағы өзім бармақшы турнирге аттануына себепкер болғам. Біраз жағдайға байланысты оған достық көмек жасағаным бар, алабөтен қиямпұрыстығы үшін жендет жотасын қан-жоса қылмақ еді, тек менің арқамда ғана аман қалды.
— Ал, айтыңызшы, сеньор дон Альваро, мен Дон Кихотқа аздап болса да ұқсаймын ба?
— Әлбетте, ұқсамайсыз. Ешқандай ұқсастық көре алмай тұрмын, — деді мейман.
— Ал, ана Дон Кихоттың, — деп қазбалай түсті біздің Дон Кихот, — Санчо Панса деген атқосшысы болды ма?
— Әрине, болды, — деп жауап қатты дон Альваро, — бірақ, жұрт керемет әзілқой дейтінімен, өз басым оның тауып айтқан бірде бір қалжыңын естіген емеспін.
— Бұл сөзіңізге сенем, — деп сөйлеп кетті сол арада Санчо, — себебі әзіл айту кез-келгеннің қолынан келе бермейді және әлгі Санчоңыз, қадірменді сеньор, шамасы, барып тұрған алаяқ, миғұла, оған қоса оңбаған біреу шығар; өйткені шын мәніндегі Санчо Панса деген — мына мен ғой және мен әзіл-қалжыңды жаңбырдан бетер төкпектетем; бұған көз жеткізгіңіз келсе менімен бір жылдай бірге тұрып көріңіз, сонда әзіл дегеннің аузымнан минут сайын дерлік ытқып жататынына, оның үстіне, әрі ағыл-тегіл көп, әрі алуан сипатты болатыны сонша, өзім мүлде күтпеген жерден тыңдаушыларымның қыран-топан күлкіге бататынына куә болар едіңіз. Ал, атақты, жаужүрек, ұстамды ғашық, жалғандықтың жауы, жас балалар мен жетімдер тірегі, жесірлер қамқоры, қыз біткеннің қызғанышы, бір ғана әміршісіне, Дульсинея Тобосскаяға бас ұратын нағыз Ламанчалық Дон Кихот — ол, міне, қарсы алдыңызда тұр және ол менің қожайыным, ал кез-келген басқа бір Дон Кихот, сол сияқты кез-келген басқа бір Санчо Панса дегеннің бәрі — әншейін алдамшылар.
— Құдай ақы, достым, саған сенем, — деп дауыстап жіберді дон Альваро, — айтып үлгерген осы аз ғана сөзіңнің өзіндегі тапқырлық басқа Санчо Пансадан естіген барлық әңгімедегі тапқырлықтан да көп, ал анау болса, ауыз жаппай сөйлейді ғой! Оны сөзуар деуден гөрі мешкей, әзілкеш деуден гөрі әншейін жүрген микеще деген дұрысырақ, ал, жалпы алғанда, жақсы Дон Кихоттың соңына түскен сиқыршылар нашар Дон Кихот арқылы менің де соңыма түсуге ниеттенгеніне күмәнім қалмай тұр. Шындығында, түк ештеңеге түсінер емеспін: оны емделуге толедолық жындыханаға жатқызғаныма кепілдік бере алам, бірақ қазір енді өз Дон Кихотыма үш қайнаса сорпасы қосылмайтын басқа Дон Кихотты көріп тұрмын.