Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 17

Маврлардың осынау озбырлығына өз көзімен куә болған, мына тарсыл мен гүрсілді естіген Дон Кихот қашқындарға дереу қол ұшын бергенді жөн көрді; сөйткен соң, орнынан атып тұрып, қатты дауыстап сөйлеп кетті:
— Дон Гайферос сынды айбынды рыцарьға және жүрек жұтқан нақсүйерге өзім отырған жерде осынша қысастық жасалуына көзім тіріде ешқашан жол бермеймін. Тоқтаңдар, қара ниет мақұлықтар! Салпақтап соңына түспеңдер оның, әйтпесе сендермен айқасқа шығам!
Сол бойда сөзден іске көшкен ол семсерін суырып алды да, бір-ақ секіріп балаганның жанына жетіп барып, көз ілеспес шапшаңдықпен және ырыққа көнбес ызақорлықпен қуыршақ маврларды оңды-солды кескілей бастады: біреулерін жерге құлатты, екіншілерінің басын шауып түсірді, өзгелерін жарымжан етті, басқаларын пәрша-пәрша қылды, ал шайқас әбден қызған тұста семсерін құлаштап тұрып бір сілтеген шақта маэсе Педро бұғып қалмағанда, бүрісіп, бұқпаламағанда Дон Кихот оның да басын құдды бір қамырдан жасалған басты шапқандай оп-оңай қырқып тастайтын еді. Маэсе Педро ойбайын салып жатты:
— Қойыңыз енді, сеньор Дон Кихот! Құлатып жатқаныңыз, шауып, өлтіріп жатқаныңыз маврлардың нағыз өзі емес, картоннан жасалған мүсіндер екенін қаперге алыңыз! Алда ғана сорым-ай! Мынаның қырсығынан барлық дүние-мүлкім жойылып, біржола құритын болды-ау.
Ал Дон Кихот болса, сол бұрынғыша семсерін жарқылдатып, біресе қос қолдап, біресе жалпақ жағымен, біресе қиғаштап соққы соңынан соққы дарытып жатты. Қысқасын айтқанда, дем сағаттың арасында ол сандықшаны төңкеріп, барлық қуыршақ пен құрылғыны күлдей ұсақ бөлшекке бөліп тастады; король Марсилий ауыр жарақат алды, ал император Ұлы Карлдың тәжі мен басы ортасынан қақ жарылды. Қадірменді көрермен қауым азан-қазан болды, бәлекей маймыл қашқаннан қашып шатырға шығып кетті, студентте зәреден зәре қалмады, жас малайдың жүрегі тас төбесіне шықты, тіпті Санчо Пансаның да аза бойы қаза болды, өйткені, — дауыл басылған соң өзі сендіріп баққандай, — мырзасының бұлайша құтырынғанын ол бұрын ешқашан көрмеген болатын. Сандықшадағы мүкәммалды түгел жайратып салғаннан кейін Дон Кихот азды-кем сабасына түсіп, былай деді:
— Кезбе рыцарьлар жұртқа ересен зор пайда әкеледі дегенге сенбейтін және сенгісі де келмейтіндердің сықпытын көріп алар ма едім қазір, — ойланып көріңдерші өздерің, егер өзім осы арада отырмағанда мейірбан дон Гайферос пен Мелисендра сұлудың жағдайы нешік болар еді: бәс тігуге бармын, әлгі иттер ендігі оларды қуып жетіп, жәбір көрсетіп жататын еді. Ендеше, кезбе рыцарьлық жасасын және қазір жер бетінде тіршілік етіп жүргендердің бәрінен абыройы үстем болсын!
— Мейлі жасай берсін, — деп қуаттады маэсе Педро дауысы дірілдеп, — ал маған өлу керек шығар, — жағдайымның мүшкілдігі сонша, король Родригомен бірге менің де былай деуіме болады-ақ:
Кеше ғана Испанияны мұқым
Билеп-төстеп отыр, бүгін
Қу мұнара да жоқ менде.
Бұдан жарты сағат, жарты минут қана бұрын өзімді корольдер мен императорлардың қожасы секілді сезінетінмін, ат қораларымда, сандықтарым мен қапшықтарымда қисапсыз көп жылқы мен киім-кешек бар-ды, енді қазір тұттай жалаңаш қалдым, намысым қорланды, кедеймін, кембағалмын, ал ең бастысы, маймылымнан айрылдым, оны қайтадан ұстап алғанымша, шын сөзім бұл, сорым сорпа болатын шығар. Ал, осының бәрі сеньор рыцарьдың пәруайсыз ашу-ызасының қырсығы ғой, өйткені, ол кісі жайында жұрт жетімдерді қорғайды, қисықты түзетеді және басқа да не қилы жақсылық жасайды десетін, — оның мейірім-қайырымы жалғыз маған ғана бұйырмады, даңқының алтын тағында отырған құдіреті күшті құдайым шапағат-шарапатынан айырмағай тек. Қуыршақтарымның күл-талқанын шығарып, өзімді қайғыға батыру Қайғылы Бейне Рыцарының маңдайына жазылған нәрсе болды ғой, шамасы.
Маэсе Педроның сөзі Санчо Пансаның көңілін босатып, ол былай деді:
— Жылама, маэсе Педро, күйзеліп күңіренбе, мені де әрі-сәрі қып тастадың. Біле білсең, мырзам Дон Кихот — ақ пейілді әрі ақ ниетті христиан ғой, залал келтіргеніне анық көз жеткізсе, міндетті түрде өз ықтиярымен оның құнын төлеп, шығындарыңды есесімен қайтарып береді.
— Егер сеньор Дон Кихот күйреткен қуыршақтарының құрығанда бір бөлігінің құнын төлесе, онда мен де реніште қалмас ем, ол кісінің де ары таза болар еді, өйткені қожасының ырқынан тыс түрде біреудің дүние-мүлкін иеленіп кеткендер мен оның қарымтасын қайтармағандар жанын жаһаннамнан аман сақтай алмайды.
— Бұл рас, — деп келісті Дон Кихот, — бірақ маған түсініксіз боп тұрғаны, маэсе Педро, дүние-мүлкіңізден нені иеленіп кеткенімді айтыңызшы.
— Қалайша иеленген жоқсыз? — деп дауыстап жіберді маэсе Педро. — Ау, мына құнарсыз қу тақырда жайрап жатқан мүрделер ше, — оны ту-талақай ғып шашып тастаған және күйреткен кім, қуатты білегіңіздің қаһарлы күші емес пе? Бұлар менің тәнім емей, кімнің тәні? Осылармен күнімді көрмегенде, немен көріп жүр едім?
— Бұрын да талай мәрте көзім жеткен нәрсеге енді көзім тіптен анық жетіп тұр, — деп сөйлеп кетті Дон Кихот, — атап айтқанда: қыр соңымнан қалмай жүрген сиқыршылар әу баста әлдебіреудің кейіп-кескінін маған шынайы өз бейнесінде көрсетеді де, соңынан оны басқамен ауыстырып, ойларына не келсе соған айналдырып жібереді. Құлақ салыңыздар, сеньорлар, сіздерге ақ-адал шынымды айтып тұрмын: осы арада орын алған жайлардың бәрі өзіме расында және шын мәнінде тап солай болып жатқандай көрінді, Мелисендраны — Мелисендра, Гайферосты — Гайферос, Марсилийді — Марсилий, Ұлы Карлды — Ұлы Карл деп ұқтым, міне бойымды ашу-ыза билеп кеткенінің себебі де сол, сосын кезбе рыцарь парызын орындау үшін қашқындарға қол ұшын беруді және оларды қорғауды ұйғардым, өздеріңіз куә болған нәрсенің бәрін осы бір ізгі ниеттің жетегінде жүріп істедім. Егер дәл өзім діттегендей боп шықпаса, онда бұған мен кінәлі емеспін, қыр соңымнан қалмай жүрген жауыздар кінәлі; сөйте тұрғанымен, бұл ағаттықты әдейі жасамағаныммен, шығындардың орнын толтыру жөнінде өзіме-өзім үкім шығарам. Айтыңызшы, маэсе Педро, сынған қуыршақтар үшін қанша сұрайсыз? Сізге осы қазір әрі сенімді, әрі айналымда жүрген кастильялық теңгемен төлеуге дайынмын.
Маэсе Педро басын иді де, былай деді:
— Айбынды Ламанчалық Дон Кихоттың, жоқ-жітік, қаріп-қасер жандардың шын мәніндегі қорғаушысы мен қолдаушысының, таңғаларлық христиандық мейір-шапқатынан бұдан кемді өзім де күтпегем; сеньор бекетші мен айтулы атқосшы Санчо баға кесуші және сіз бен біздің арамыздағы делдал міндетін мойнына алып, сынған қуыршақтардың құны қанша тұратынын немесе, дәлірек айтқанда, қанша тұрғанын анықтап берсе етті.
Бекетші мен Санчо келісімдерін берді, маэсе Педро басы шабылған король Марсилий Сарагосскийді сол бойда-ақ жерден көтеріп алып, былай деді:
— Корольді қайта тірілту мүмкін еместігін кез-келген адам растап бере алады, сондықтан, қарсы болмасаңыз, мұның ажалы, қазасы мен қасіреті үшін төрт жарым реал алсам ба деп ем.
— Әрі қарай, — деді Дон Кихот.
— Ал, енді бұлайша жоғарыдан төмен қарата шауып түсірудің өтемі үшін, — деп сөзін жалғады маэсе Педро қақ бөлінген император Ұлы Карлды қолына ұстап тұрып, — бес те ширек реал алу көптік етпейді.
— Аздық та етпейді, — деп сөз қыстырып қойды Санчо.
— Жоқ, көп емес, — деп қарсылық білдірді бекетші. — Делдал ретінде мынадай ұсыныс айтқым келеді: дөңгелектеп жіберейік — бес реал болсын.
— Оған бес те ширекті түгел беріңдер, — деді Дон Кихот, — ширек реалдың әрісі не, берісі не — бүгінгі есте қаларлық апаттың салдары одан өзгере қоймайды. Тек тезірек аяқтаңыз, маэсе Педро, кешкі ас ішетін уақыт болды, тамақ ішкім кеп тұр.
— Заманында Мелисендра сұлу атанған мына әрі пұшық, әрі бір көзі соқыр қуыршаққа екі реал он екі мараведи сұрағаным ұят болмас, — деп мәлім етті маэсе Педро.
— Егер Мелисендра жұбайымен бірге, қалай болған күнде де, қазір Франция шекарасынан әрі аспаса, мені шайтан алып-ақ кетсін, — деді Дон Кихот, — олардың мінген аты құйғыта шаппай, құйындатып ұшып бара жатқандай болатын. Сондықтан маған қонжықты қоян деп, қайдағы бір пұшық Мелисендраны көрсетудің қажеті жоқ, өйткені дәл қазір нағыз Мелисендра, егер бәрі ойдағыдай болса, жұбайымен бірге Францияда ұлан-асыр той жасап, көңіл көтеріп жатқан да шығар. Жаратқан жақсылығынан кім-кімді де жырақ қалдырмайды, сеньор маэсе Педро, ал біздің парызымыз тек тура жолмен жүріп, ардан аттамау ғана. Ал, енді жалғастыра беріңіз.
Дон Кихоттың қайтадан көтеріліп кеткенін, сөйтіп бұрыннан мәлім машығын тапқанын көріп, түк ештеңе татырмай қояр деп қорыққан маэсе Педро мынадай әңгіме айтты:
— Әрине, мұның Мелисендра емес, оның қызметші әйелдерінің бірі екенінде күмән жоқ. Бұл үшін маған алпыс мараведи берсеңіз, соған да қанағаттанып, әжептәуір жақсы өтем алғандай сезінер ем.
Басқа да сынған қуыршақтарға ол осылайша баға қойып шықты, алайда бағалары кейін аралық қазылар тарапынан шегерілді, сөйтіп талапкер мен жауапкер ақыр соңында қырық реал және төрттен үшке тоқтады; Санчо бұл ақшаны қолма-қол санап берді, алайда маэсе Педро маймылды тауып алғанша күнелте тұруға деп тағы екі реал сұрады.
— Бере сал, Санчо, — деді Дон Кихот, — күнелте тұра ма, іше тұра ма, өзі білсін, ал енді сеньора Мелисендра мен сеньор дон Гайферостың дәл қазір Францияда, өз шаңырағында отырғанын анық білем дейтін адам табылса, оған сыйлыққа екі жүз реал берген болар едім.
— Менің маймылымнан басқа ешкім сізге анығын айтып бере алмайды, — деді маэсе Педро, — бірақ енді ол шайтанның өзі қуса да ұстатпайды. Әйтсе де, қожайынға бойы үйренгендік пен аштық дегенін істетпей қоймас деп ойлаймын, түнде ол мені өзі іздейтін болады, ал таңертең, бұйырса, екеуіміз жүздесіп те қалатын шығармыз.
Тоқ етерін айтқанда, қуыршақтармен шайқас аяқталып, бәрі тату-тәтті отырып, шексіз шүлеңгірлік көрсеткен Дон Кихоттың есебінен кешкі астарын ішті.
Найза мен алебарда артқан шаруа таң атпай тұрып кетіп қалды, ал таң әбден ағарған шақта Дон Кихотқа студент пен жас малай қоштасуға келді: алғашқысы үйіне қайтып бара жатқан, екіншісі сапарын әрмен жалғамақ болатын — Дон Кихот оған жолыңа жұмса деп он екі реал берді. Маэсе Педро рыцарьмен одан әрі салғыласып жатпады — өйткені, оның жайын жақсы білетін; елең-алаңнан тұрып, сандықшасының сынықтарын жинастырып алды да, маймылын көтеріп, бұл да шытырман оқиға іздеуге аттанып кете барды. Бекетші Дон Кихотпен бұрын таныс емес-ті, сондықтан оның жындыкештігіне де, жомарттығына да таңырқанумен болды. Мырзасының әмірі бойынша Санчо оған ақшаны жақсылап төледі, сөйтіп ақыры таңғы сағат сегізде рыцарь мен атқосшысы қожайынмен қоштасып, бекеттен шығып, күре жолға түсті; енді оларды кезі келгенге дейін қалдыра тұрамыз, өйткені осы арада оқырманға осынау айтулы туындыны дұрыс түсінуге қажетті кейбір мәліметтерді құлаққағыс ету керек болады.
ХХҮІІ тарау
Мұнда маэсе Педро мен оның маймылы дегендер кім екеніне түсінік беріледі, сондай-ақ есектің ақыруына қатысты Дон Кихот үшін сәтсіз аяқталған, өзі ойлағандай және қалағандай боп шықпаған шытырман оқиға жайында әңгімеленеді
Осынау теңдесі жоқ хикаяның авторы Сид Ахмет бұл тарауды “Христиан-католик ретінде ант етейін...” деген сөзбен бастайды, осыған байланысты тәржімашы төмендегідей пікір айтады: егер Сид Ахмет өзі мавр бола тұрып (ал бұған күдік келтірудің қисыны жоқ), христиан-католик ретінде ант-су ішетін болса, бұл тек мынаны ғана білдіреді — христиан-католик антты шын ниетімен беруге және тек қана шындықты айтуға міндетті, ендеше ол да, бейне бір христиан-католик ретінде ант-су ішіп тұрғандай, Дон Кихотқа қатысты жайдың бәрінде, сондай-ақ маэсе Педро мен айнала-маңдағы селоларды сәуегейлігімен қайран қалдырған көріпкел-маймылдың кім екеніне қатысты жайларда да, тек қана шындықты айтатын болады. Сонымен, дейді ол, бұл хикаяның бірінші бөлімін оқығандар Хинес де Пасамонтені жақсы білуге тиіс: каторгаға жіберілген басқа да қылмыскерлермен бірге Дон Кихот оған да Сьерра Моренада азаттық алып берген, алайда осынау ізгі ниетті істің қарымтасына әлгі қиянатшыл, қаскүнем жандар оны өксігі көп өкініште қалдырып, одан да көп күйінішке душар қылған. Дон Кихот Хинесұмпай де Зәбірильо атандырған тап осы Хинес де Пасамонте Санчо Пансаның есегін ұрлап әкеткен еді, алайда оның есекті қалайша және қашан ұрлап кеткені жайындағы бірінші бөлімдегі түсіндірме әріп терушілер кінәсінен түсіп қалған болатын, көптеген оқырман мұның мәнісін түсінбей, баспахана қатесін автордың ұмытшақтығына жорыған-ды. Алайда, шын мәнінде, Хинес есекті ұйқыдағы Санчо Пансаның тақымының астынан ұрлап әкеткен еді: баукеспе ұры Альбраканы қоршауға алып жатқан Сакрипанттың атын астынан білдірмей алып кеткен Брунелдің сондағы әдіс-тәсілдерін айнытпай қолданған-ды; ал кейіннен, бұл жөнінде ілгеріде баян етілгеніндей, Санчо есегін Хинестен тартып алған болатын. Айтайын дегенім, қисапсыз алаяқтығы мен қылмысы үшін, — ал мұндай істерінің көптігі мен алуан түрлілігі сонша, оның өзі бұл жайында тұтас бір том жазған-ды, — жазаға тарту мақсатында іздестіріп жатқан өкімет орындарының қолына түсуден қорыққан тап осы құдай ұрған Хинес Арагон корольдігінен орын тебуге, сол жақ көзін желімдеп алып, сауыққой кәсібімен айналысуға ұйғарған еді: саусақтары қаншалықты әбжіл болса, бұл салада да ол соншалықты әккі-тұғын.
Берберия тұтқынынан қайтып келе жатқан әлдебір христиандардан орайы түскен бойда бір маймылды сатып алған ол жануарды шартты белгі бойынша иығына секіріп шығуға, сосын құлағына әлдене жайында сыбырлап жатқандай түр білдіруге үйретті. Сөйтіп, маймылымен және сандықшасымен белгілі бір елді мекеннен орын теппес бұрын көрші селодан немесе, жалпы, әр нәрседен хабары бар адамдардан онда қандай ерекше оқиға орын алғанын және оны кімдердің бастан кешкенін біліп алатын болды; мұның бәрін жақсылап есте сақтаған ол, әдетте, алдымен ойын қоятын: бір жолы — бір хикаяны, келесіде — басқасын көрсететін, бәрі де күлкілі, қызықты және көпшілікке ұнамды дүниелер еді. Ойын аяқталғаннан кейін маймылының өнерін көрсетуге кірісетін, алайда, көрермендерге бұл тек өткен шақ пен осы шаққа ғана сәуегейлік жасайды, ал болашақ турасында онша шебер емес деп алдын-ала құлаққағыс жасап қоятын. Әр жауапқа екі реалдан, ал кейбіреулерден одан да аз алатын: бәрі де сұрақты кімнің қойып тұрғанына байланысты еді; ал өзі ішегінің қырындысына дейін біліп алған жандардың үйіне барғанда, үй иелері ақша төлемеуге тырысып оған ешқандай сұрақ қоймаған күннің өзінде де, бәрібір, маймылға белгі беретін де, сосын маған бұл үй деді, бүй деді деп сайрай жөнелетін, мұны естігендердің есі шығып кететін. Осындай өнерімен ол ерекше даңққа жетіп, жұрт соңынан топырлап еріп жүретінді шығарды. Өзі де тапқыр адам болғандықтан кей-кейде жауапты қолма-қол ойлап таба қоятын және жауаптары жарасымды боп келетін, оған қоса ешкім одан — жаңылуды да, жаза басуды да білмейтін бұл неғылған ғажайып маймыл деп қадала сұрап, жанын қуырмағандықтан, жұрттың көзін бояп, әмиянын ақшаға толтырудан басқа ештеңені білген емес-ті. Ал, мына бекетке келіп жеткен ол Дон Кихот пен Санчо Пансаны бірден таныды және бұрынғы таныс-білістігінің арқасында Дон Кихотты да, Санчо Пансаны да, бекеттің басқа тұрғындарын да таң-тамаша қалдыру оған түк қиындық келтірген жоқ; бірақ егер, алдыңғы тарауда айтылғанындай, король Марсилийдің басын шауып, атты әскерді жайратып жатқан Дон Кихот семсерін сәл төменірек сілтегенде бұл оған онша жайлы тимеген болар еді.
Маэсе Педро мен оның маймылы жайында хабар етпегіміздің бары осы ғана. Ал, енді Ламанчалық Дон Кихотқа келсек, алдымен айтарымыз, бекеттен шыққаннан кейін ол әуелі Эбро өзенінің жағалауы мен айнала-маңын шолып, сосын барып қана Сарагоса қаласына бағыт түзеуге байлам жасаған, өйткені турнирге шейін әлі көп уақыт бар-ды. Осы мақсатпен сапарға шыққан оған алғашқы екі күнде шежіреге енгізе қоярлықтай ерекше бірдеңе ұшырасқан жоқ, ал үшінші күні бір төбеге көтеріліп келе жатқанында керней дауысын, барабан дүңкілі мен аркебуз гүрсілін құлағы шалды. Ә дегенде ол солдаттар келе жатқан шығар деп қалған, сөйткен соң оларды көру үшін Росинантқа шпорды қадап жіберіп, төбенің басына көтерілді; биікке шыққан ол төбенің етегінде қолына не түссе сонымен қаруланған екі жүзден астам адамның топырласып тұрғанын көрді: біреулер шолақ найза, садақ, айбалта, сүңгі мен алебарда ұстаған, кейбірінде — аркебуз, көпшілігінде — дөңгелек қалқан бар. Төмен түсіп, отрядқа таяп келген Дон Кихотқа олардың жалаулары да анық көрініп, түр-түсін айырып, безендіріп қойған эмблемаларын да ажыратты, солардың өз назарын айрықша аударған біреуінде: байраққа немесе, дәлірек айтқанда, ақ атлас кесіндісіне салынған суретте басын жоғары көтеріп, аузын аңқита ашып, тілін салақтатып жіберген, — бір сөзбен айтқанда, бейне бір ақырып тұрғандай түр мен кейіптегі кішкене есек мейлінше шынайы кескінделіпті, ал айналасына мынадай екі жол өлең үлкен әріптермен жазып қойылыпты:
Алькальдтар біздің тектен-тек,
Ақырған жоқ есекке еліктеп.
Осындай айырым белгісіне қарап Дон Кихот мұнда жиналған жұрттың бақырауық селодан екенін аңғарды және бұл жорамалын Санчоға айтып, байрақта не жазылғанын түсіндірді. Оған қоса, Дон Кихот аталмыш оқиға жайында өзіне баян еткен шаруа есек құсап ақырған екі рехидор деп, шамасы, қателескен болуы керек, өйткені байрақтағы өлеңде бұлар алькальдтар делінген, дегенді қосып қойды. Санчо Панса бұған былай деп жауап қатты:
— Сеньор! Бұған айрықша мән берудің қажеті жоқ. Сол кезде есекше ақырған рехидорлардың уақыт өте келе алькальдқа айналуы әбден мүмкін ғой, ендеше оларды олай да, бұлай да атай беруге болады; оның үстіне, аталмыш оқиғаның ақиқат орын алуы — алькальдтың ба әлде рехидордың ба, нақтылы кімнің ақырғанына қатысты емес, мәселе — бұл екеуінің әйтеуір біреуінің шын мәнінде ақырғанында, ал алькальдқа болсын, рехидорға болсын есекше ақыруға тура келетін себеп қашан да табылады.
Тоқ етерін айтқанда, келемешке ұшыраған село өзін келеке қылған, шектен шығып кеткен, көршілік татулықты тәрк еткен басқа селомен шайқас бастағалы тұрғаны оларға әбден түсінікті болды.
Дон Кихот селолықтарға қарай тура тартып жүріп кетті, бұған Санчо қатты қынжылды, өйткені мұндай қызық-шыжықтарды суқаны сүймейтін. Мұны өздерінің жақтасы ма деп ойлап қалған отряд Дон Кихотқа қақ жарылып жол берді. Дон Кихот бет бүркеуішін көтеріп, адуын әрі тас-түйін кейіпте есек кескінделген жалаудың жанына тақап келді, сол арада оны әскер басылары қоршап алды: оны алғаш көргендер қалай таңырқанатын болса, бұлар да солай таңырқанып, одан көз аудара алмай қалды. Бұлардың тілдеспей және сауал да қоймай өзіне аңтарыла қарап тұрғанын байқаған Дон Кихот осы үнсіздікті пайдалана қойғанды жөн көрді, сөйтіп бірінші боп өзі тіл қатып, қатты дауыспен былай деп сөйлеп кетті:
— Мархабатты мырзалар! Өздеріңе арнағалы тұрған сөзімді, қашан ол әбден жалықтырып, іш пыстырып жібергенше бөлмеуді айрықша өтініп сұраймын. Егер жалықтыра бастаса, онда сіздердің тарапыңыздан болмашы ғана белгі берілген бойда аузымды жауып, тілімді тістей қоям.
Жұрттың бәрі оған сөйлеуіне болатынын, оны ықыласпен тыңдайтынын жария етті. Рұқсат алғаннан кейін Дон Кихот сөзін жалғады:
— Қайырымды мырзалар, мен кезбе рыцарьмын, кәсібім — әскери кәсіп, парызым — араша түсуге мұқтаждарға арашашы болу, қысым көргендерге қол ұшын беру. Өздеріңе кездескен қырсық турасында, дұшпандарыңнан кек қайтару мақсатында неліктен сәт сайын қаруға жармасуға мәжбүр боп жүргендерің жайында бұдан бірнеше күн бұрын естіп білгем. Міне, сөйтіп бұл істің мән-жайын жеткілікті зерделегеннен кейін, жекпе-жек жөніндегі ереженің шартына сәйкес, өздеріңді жәбір көруші деп санауға негіз жоқ дейтін қорытындыға келдім, өйткені жеке адам тұтас бір қауымды жәбірлей алмайды, егер тек сатқындыққа нақты кімнің айыпты екені белгілі болмағандықтан толайым-тұтас осы қауымға сатқындық жайында айып тағылып жүрмесе. Бұған дон Дьего Ордоньес де Лара мысал бола алады; ол Саморраның бүкіл тұрғынына айып таққан-ды, өйткені корольді жалғыз тек Вельидо Дольфос қана опасыздықпен өлтіргенінен мүлдем бейхабар еді, сондықтан ол жұрттың барлығын бірдей кінәлады, сөйтіп жұрттың барлығы бірдей өзін жауапты сезініп, жәбір көрсеткені үшін жауап беруге тиіс болды. Ал шындығында, әрине, сеньор дон Дьегоның тым асыра сілтеп жібергені және бояушы бояушы дегенге сақалын бояп, кінәламайтынды кінәлағаны анық, өйткені өліктерді, суды, нанды, ана құрсағындағы шарананы және жазықты боп шыққан не қилы басқа да ұсақ-түйекті жекпе-жек айқасқа шақырудың қажеті жоқ еді, бірақ енді бұған ештеңе істей алмайсың: шешем бұрқ-сарқ қайнайды, әкем бармақ шайнайды, ал немере ағам мен әпкемнің дәрменсіз көзі жайнайды, деген емес пе. Демек, бір адам тұтас бір корольдікті, провинцияны, қаланы, мемлекетті жәбірлей алмайтын болса, онда селоны да екібастан жәбірлей алмайтыны кәміл, ендеше өзімізге жәбір көрсетілді деп кек қайтарудың қисыны жоқ, өйткені сендерге ешқандай жәбір жасалған жоқ. Сонда деймін-ау, Ла Релоха28 селосының тұрғындары өздерін “сағат жөндеушілер” деп мазақтайтындармен күн құрғатпай төбелесе берсе, сол сияқты лақап аты мен жалған аты кез-келген бала мен кез-келген қылжақбастың аузынан түспейтін “кәстрөл жасаушылар”, “баялды өсірушілер”, “кит аулаушылар”, “сабын қайнатушылар” және басқа да тұрғындар шайқасқа шықса не болғаны! Егер осынау қадірлі азаматтардың бәрі лақап атқа бола ашу шақырып, кек сақтаса, түкке тұрғысыз нәрсеге бола семсері қынында құдды бір тромбонның жылжымалы түтігіндей біресе ілгері, біресе кейін қозғалақтап тұрса, айтары жоқ, әбден жетіскеніміз! Жо-жоқ, сақтай гөр, құдай, жолықтыра көрме ондайға! Саналы азаматтар мен түтіні түзу мемлекеттер тек мынадай төрт түрлі жағдайда ғана қолына қару алып, семсер суырып, өз басын, өмірін және дүние-мүлкін бәске тігеді: біріншіден, католик дінімізді қорғау үшін; екіншіден, өз өмірімізді қорғау үшін, өйткені құдайдың орнатқан тәртібі осыған үндейді және табиғи құқымыз да осындай; үшіншіден, ар-намысымызды, отбасымызды және жиған-тергенімізді қорғау үшін; төртіншіден, король әділетті соғыс жүргізген кезде майдан алаңында оған қызмет ету үшін; егер қажет етсеңіздер, бесіншісін де атай аламыз, — жалпы, оны екінші деп есептесе де артық етпейді, — атап айтқанда: өз отаныңды қорғау. Қолға қару алдыратын осынау негізгі бес себепке тағы да бірқатар дәл сондай әділетті де қисынды себептерді қосақтауымызға болады, ал бірақ ашу шақырудан гөрі күлкі шақыруға, уақытты көңілді өткізуге ғана лайық түкке татымайтын бірдеңе үшін қаруға жармасатындарды ақыл-парасаттан жұрдай деп ойламасқа лажың жоқ. Оның үстіне әділетсіз жолмен кек қайтару (ал, әділетті жолмен кек қайтару деген атымен жоқ ұғым) дініміздің қағидаларына қайшы келеді, себебі дініміз дұшпанға мейірімді болуға, өзімізді жек көретіндерге жақсылық жасауға шақырады, құдайға қатысты жайлардан гөрі құлқынға қатысты жайларды көбірек ойлайтындарға, сондай-ақ рухтан гөрі тәнді маңыздырақ санайтындарға ғана бұл өсиетті бұлжытпай орындау қиын тәрізді көрінеді, өйткені, ешқашан өтірік айтпаған, айта алмайтын және айтуды білмейтін, шын мәніндегі құдайадам Иисус Христос бізге өз заңын берген кезде: билігім — бақыт, жүктемем — жеңіл, деген болатын, ендеше ол бізге қолдан келмейтін нәрселерді өсиет етпеген. Сонымен, қайырымды мырзалар, құдайдың да, адамның да заңдары бойынша сіздер тыныш табуға тиіссіздер.
“Егер мырзам шынымен дін маманы болмаса, онда мені шайтандар алып-ақ кетсін, — деді Санчо сол арада өзіне өзі, — неғылғанда да, ол дін маманына егіздің сыңарындай ұқсас”.
Дон Кихот кідіріп, азды-кем тыныс алды, бірақ тұнжыраған қалпында қалған тобырдың өзін одан әрі тыңдауға ынталы екенін байқап, сөзін әрмен жалғауға оқталған және, оған тіптен күмән жоқ, одан әрі жалғап та кетер ме еді, бірақ мырзасының тыныс алып тұрғанын көрген Санчо өзіне тән ақыл-ой ұшқырлығын танытып, оның орнына өзі сөйлей жөнелді.
— Бұрын өзін Қайғылы Бейне Рыцары деп атаған, енді қазір Арыстан Рыцары атандырып жүрген мырзам Ламанчалық Дон Кихот — өте білімді идальго, — деді Санчо. — Латын мен испан тілі жөнінен кез-келген бакалаврдан кем түспейді, қазіргі айтқан барлық сөзі мен кеңесінен айтулы сарбаз екені айқын сезіліп тұр, жекпе-жектің ереже-заңдарын жатқа біледі, сондықтан сендерге тек оның ақыл-кеңесіне құлақ қою ғана қалады, — өкінбейтіндеріңе кепілдік берем. Оның үстіне, әлгінде естідіңдер емес пе: тек әншейін есектің ақырғанына бола ашу шақыру деген ақымақтық қой. Әлі есімде, бала кезімде өзім де есекше ақыратынмын, қашан және қанша ақырғым келсе сонша, оның үстіне өз ықтиярыммен ақырушы едім, әрі керемет шеберлікпен, айнытпай салатыным сондай, менің ақырғаныма селомыздағы есек атаулының бәрі түгел үн қататын, солай бола тұрғанымен, мені ешкім азғын біреуге балаған жоқ, өз ата-анасының, қадірлі адамдардың ұлы деп білді. Рас, өнерімді деревнядағы біраз сәнқой көре алмай жүрді, бірақ оларға түкіргенім бар. Ал, егер өтірік айтып тұрмағаныма көз жеткізгілерің келсе, онда сәл сабыр етіп, құлақ түріңдер. Бұл өнер де бір — жүзу де бір: үйреніп алсаң өмірбақи ұмытпайсың.
Осыны айтып Санчо қолымен мұрнын қалқалап жіберіп, ақырып қалды, қатты ақырғаны сонша, дауысы айнала-маңдағы күллі алқапты жаңғырықтырды. Алайда, жанында тұрған шаруаның біреуі мынау өздерін мазақ қып тұр екен деп ойлап, оған сойылын сілтеп кеп қалды, қатты соққаны сондай, Санчо Панса тәлтіректеп барып жерге гүрс етіп құлап түсті. Санчоны қалай жәбірлеп жатқандарын көрген Дон Кихот найзасын көлденең ұстап бұзақыға тұра ұмтылды, алайда қас қағым сәтте сонша көп бұзақы жолын бөгеп тұра қалды да, кек қайтарудың мүмкіндігі болмады; бұл да аз: тастың бұршақтай жауып кеткенін және өзін нысанаға алған қисапсыз көп садақ пен аркебуздың ажал төндіріп қалғанын көрген Дон Кихот Росинанттың басын бұрып алды да, тапырақтата шаптырып тобырдан сытыла қашты және қатерден сақтап қалуын сұрап құдайға іштей жалбарынумен болды, өйткені Дон Кихот кеудесін оқ тесіп өтеді-ау деп дегбірі қалмай келе жатқан және сәт сайын демін ішке тартып, оқ жанап өткен жоқ па деп тың тыңдаумен болған. Алайда, жасақшылар оның бас сауғалап қашқанын тамашалағанды қанағат тұтып, ақыры оқ атқан жоқ. Сормаңдай Санчоны олар есін жиған бойда есегіне көлденең артты да, мырзасының соңынан ілесуіне мүмкіндік берді, бірақ Санчоның есекті жолға саларлық жағдайы жоқ-ты, сондықтан оның өзі Росинанттың соңынан тепеңдеп тартып кетті, себебі одан қас қағым сәтке болсын жырақ қалу ол үшін соншалықты ауыр ақирет болатын. Бұл екі аралықта Дон Кихот әжептәуір жерге ұзап кеткен-ді, сәлден кейін тоқтап, артына бұрылып қарап, Санчоның соңынан еріп келе жатқанын көрген соң қуғынның жоқтығын байқап, оны тоса тұруды ұйғарды.
Жасақшылар сол арада қараңғы түскенше тұрғанымен, дұшпандары ақыры шайқасқа шықпады, бұлар соған мәз-мәйрам боп масайрап, улап-шулап селоларына қайтты; егер ежелгі гректердің дәстүрінен хабардар болғанда, олар сол жерге міндетті түрде трофей тұрғызар еді.
ХХҮІІІ тарау
Бен-инхалидың айтуынша, мұны оқып шыққан және оқығанда бар ынтасымен оқыған адамға мәлім болатын оқиғалар жайында
Ержүректің қашқаны — жаудың әскери қулығын аңғарып қалғаны, ал ақыл-парасаты мол ер жігіттер өмірін маңыздырақ істерге сақтауы керек. Бұл қағиданың әділеттілігі Дон Кихоттың тәжірибесінде тағы да дәлелденді. Шаруаларға — ашу-ызасын ақтаруға, олардың жасағына — қара ниетін іске асыруға толық еркіндік берген ол алды-артына қарамай қашты, Санчо тап болған ахуал мен оған төнген қауіпті қаперіне де алмай, енді қорқатын ештеңе жоғын сезгенге дейін құйғытты. Бұрын айтылғанындай, Санчо оның соңынан есекке көлденең артылған күйде еріп келе жатқан. Мұны ақыры қуып жеткен кезде ақыл-есі толық қалпына келген де болатын, сөйтіп, көк ала қойдай боп таяқ жеп, көңілі қарайып, сілікпесі шыққан ол есегінен Росинанттың аяғын құша құлады. Серігінің жарақатын көру үшін Дон Кихот атынан түскен-ді, сөйтіп оны басынан аяғына дейін көзбен шолып шыққан соң он екі мүшесі түгел сау екенін байқап, былай деп долдана сөйлеп кетті:
— Есекше ақыратын кезді тапқан екенсіз, Санчо! Асылып өлген адамның үйінде арқан жайында әңгіме қозғамау керегін білмеуші ме едіңіз? Ендеше, сойылдар — есекше сайрағаныңызды сүйемелдеуге әбден лайық аспап емес пе? Олардың қылышпен per sіgnum cruces29 жасамай, таяқпен ғана шоқындырғаны үшін құдайға құлшылық етіңіз, Санчо.
— Жауап қайтарар шамам жоқ, — деді Санчо, — себебі, тілім емес, арқам сөйлеп тұрғандай сезінем. Қане, көлігімізге мінейік, сосын тура жолымызға түсейік; әлбетте, ендігі жерде есек боп ақыра қоймаспын, есесіне, кезбе рыцарьлардың ұрыс алаңын тастай қашатынын, ақпейіл атқосшыларын жау қолында қалдыратынын, ал аналар оны астық бастырғандай тоқпақтайтынын жария қылмай қалмаспын.
— Шегіну — қашу деген сөз емес, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот. — Біліп қойғаның артық болмас, Санчо, сақтық жасауды қаперге алмайтын батылдықты пәруайсыздық деп атайды, ал пәруайсыздың ерлігін оның жаужүректігінен гөрі әншейін жолы болғыштығына теліген жөн. Сонымен, шегінгенімді мойындаймын, бірақ қашқан жоқпын, өз өмірін келер күндегі келелі істерге сақтаған көкжалдар қарекетін өнеге тұттым және романдар да осындай жайларға толы, бірақ саған оның бәрін баяндап жатпаймын, өйткені мұның саған да пайдасы жоқ, өзімді де онша қуантпайды.
Сол арада Санчо Дон Кихоттың көмегімен есегіне отырды, Дон Кихот Росинантқа мінді, сөйтіп олар асықпай аяңдап мильдің ширегіндей жерде қарауытып тұрған тоғайға қарай тартты. Санчо сәт сайын ауыр-ауыр күрсініп, қинала ыңқылдаумен болды; Дон Кихот одан неліктен мұншалықты ауыр мұңға батуының себебін сұрағанда анау арқасы сегізкөзінен желкесіне дейін ауырып, жанын қоярға жер таптырмай келе жатқанын айтты.
— Олай ауыратын себебі, оған еш күмәнім жоқ, саған дарыған сойыл ұзын әрі түзу болған, — деді Дон Кихот, — сөйтіп, ол арқаңның қазір ауырып тұрған жерін түгел қамтыған, ал егер ол одан да кеңірек қамтығанда онда арқаң бұдан да қаттырақ ауырар еді.