Latin Common Turkic

Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 11

Total number of words is 4015
Total number of unique words is 2244
31.8 of words are in the 2000 most common words
44.6 of words are in the 5000 most common words
51.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Автордың жоғарыда келтірілген күпсінуі осымен тәмамдалады, сөйтіп хикаяның үзілуге шақ қалған жібін қайта жалғап, әңгімесін әрмен жалғастырады: Дон Кихоттың дайын тұрғанын және қыңыр да қиямпұрыс кавальероның қатты ашуынан зардап шеккісі келмесе арыстанды босатып жіберуден басқа амалы жоқтығын көрген күзетші бірінші тордың есігін айқара ашып жіберді, ал онда, қайталап айтамыз, енді ғана аян болғанындай, шынымен аса ірі — таңғаларлық әрі жан шошырлық арыстан жатыр еді. Арыстан әуелі тордың ішкі жағына қарай басын бұрды, одан соң аяғын созып жіберіп, көсіле бір керілді, сосын аузын аңқита ашып рақаттана есінеп алды да, ұзындығы қос сүйемдей боп қалатын тілімен көзінің былшығын тазартып, тұмсығын жаланды; бұдан кейін тордан басын шығарып, шоқтай жанған көзімен айнала-маңды шолды; бұл кездегі оның түр-тұрпаты мен қимыл-қозғалысы батырлардың батырының да иманын ұшырарлықтай еді. Дон Кихот, алайда, оған қас қақпай қарап тұрды, — ол арыстанның арбадан секіріп түсіп өзімен қоян-қолтық ұрыс бастайтын шағын, оны пәрша-пәрша ғып кескілеп тастайтын кезді шыдамсыздана тосып тұр еді.
Оның бұрын-соңды ешкім естімеген нақұрыстығының жеткен жерін көрмеймісіз. Алайда содырлығынан сыпайылығы басым текті арыстан, әлгінде айтылғандай, айнала-төңіректі бір шолып өтті де, Дон Кихоттың балаға тән шалалығы мен батылдығына зәредей мән бермеген күйі теріс айналды, сөйтіп Дон Кихотқа артын берген қалпы аса бір ұстамдылықпен және аспай-саспай тор ішіне қайтадан ұзынынан сұлап жата кетті; сол арада Дон Кихот өшіктіріп, тордан айдап шығу үшін күзетшіге арыстанды ұруға әмір етті.
— Жоқ, мен оны ұра алмаймын, — деп қарсылық білдірді күзетші, — егер оны өшіктірсем, ол ең алдымен өзімнің түте-түтемді шығарады. Сіз, сеньор кавальеро, осы істегендеріңізді қанағат тұтыңыз, өйткені көзсіз батыр екеніңізді көрсету үшін бұдан артықтың керегі де жоқ, ал тағдырды екі мәрте талқыға салуға болмайды. Арыстан торындағы есік ашық тұр: шыға ма, шықпай ма — ерік өзінде, бірақ егер әліге дейін шықпаса, ондашы кешке дейін шықпайтын болғаны. Рухыңыздың мықтылығын дәлелдеп те үлгердіңіз, — ең жүректі деген сайыскердің өзіне қойылар талап, өз түсінігімше, дұшпанын жекпе-жекке шақыру және оның айқас алаңына келуін күту ғана, егер қастасқан адамы келмей қойса, онда соның абыройы төгіледі, жеңістің гүлтәжі оны күтіп тұрған адамға беріледі.
— Дұрыс айтасың, — деді Дон Кихот. — Жаба сал, туысқан, есікті, сосын осы арада, көз алдыңда болған жайлардың бәріне ағыңнан жарылып куәлік ет, атап айтқанда: арыстанға есікті қалай ашқаныңды, оны менің қалай күткенімді, ал оның шықпай қойғанын, менің оны тағы да қалай күтіп тұрғанымды, ал оның тағы да шықпай қойғанын және жатып қалғанын, бәрін айт. Менің парызым орындалды, жоғалыңдар, арбаушылық айла-амалдар, ақыл-ойға, ақиқатқа және шынайы рыцарьлыққа жаратқан иеміздің өзі жар болсын; ал сен, қайталап айтам, торды жап, ал сол аралықта мен ерлігім жайлы өз аузыңнан естуі үшін қашып кеткендер мен қатыспай қалғандарды белгі беріп шақырайын.
Күзетші оның айтқанын бұлжытпай орындады, ал Дон Кихот сүзбе жаңбырынан кейін бетін сүрткен орамалын найзаның ұшына іліп қашқындарды шақыруға кірісті, ал олар болса, идальгоның бастауымен әліге дейін құйғыта шауып, деміл-деміл арт жақтарына жалтақтай қарап бара жатқан болатын; Дон Кихоттың ақ орамал бұлғап тұрғанын көріп қалған Санчо:
— Қожайыным ана жабайы аңдарды жайратып салмаса — атым өшсін, өйткені ол бізді шақырып жатыр ғой, — деді.
Бәрі тоқтап, белгі беріп тұрған басқа ешкім емес, Дон Кихоттың тап өзі екеніне көз жеткізді; соны көріп көңілі сабасына түскен олар ақырын аяңмен кейін қайтты, ұзамай Дон Кихоттың өздерін шақырған айқайы анық естіле бастады. Ақыр соңында олар арбаға таяп келді, сол кезде Дон Кихот арбакешке былай деді:
— Жек қашырларыңды, бауырым, сосын аттана бер; ал сен, Санчо, оған екі алтын теңге бер, біреуін — өзі, екіншісін — күзетші алсын, жолдан қалдырғанымның өтемі болсын.
— Қуана-қуана берем ғой оны бұларға, — деді Санчо, — бірақ ана арыстандар қайтті? Тірі ме олар әлде өлі ме?
Сол арада күзетші айқастың қалай аяқталғанын бүге-шігесін қалдырмай және мейлінше мәнерлеп айтып берді, Дон Кихоттың ерен ерлігін шама-шарқы жеткенше әсірелеп бақты: оған көзі түскен бетте-ақ арыстанның мысы басылып қалғанын, сөйтіп, есігі ұзақ уақыт ашық тұрғанына қарамай, тордан шықпағанын және шығуға тәуекел етпей қойғанын, тек өзінің, күзетшінің, мына кавальероға арыстанды өшіктіріп, тордан күштеп шығару, — ал кавальероның арыстанды өшіктіруге көңілі кетті емес пе, — құдайдың шыдамына шәк келтіру болады деген сөзінен кейін ғана оның амалы таусылып, лажсыздан тордың аузын жабуға рұқсат еткенін баяндап берді.
— Ал сен не айтасың бұған, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот. — Нағыз қаһармандыққа қарсы тұра алатын қандай сиқыршылық бар? Сиқыршылар мені сәтсіздікке ұшыратса ұшыратар, бірақ табандылығым мен батылдығыма билік жүргізе алмайды.
Санчо ақшаны берді, арбакеш қашырларын жекті, ал күзетші жасаған жақсылығы үшін Дон Кихотты қолынан сүйді және осынау керемет ерлік жайында астанаға барған соң корольдің өзіне айтып беруге уәде етті.
— Әгәрәки ұлы мәртебелі ағзам бұл ерлікті кім жасады деп сұраса, Арыстан Рыцары деп айтарсыз, өйткені бұрынғы Қайғылы Бейне Рыцары дейтін лақап атымды осылай ауыстырғанды, өзгерткенді, алмастырғанды, жаңартқанды қалап тұрмын, бұл жерде мен кезбе рыцарьлардың көңілі соққанда жә болмаса осылай етуге өзінен-өзі сұранғанда басқа есім алатын ежелгі дәстүрін ұстанып тұрмын.
Арба өз жолымен, ал Дон Кихот, Санчо мен жасыл плащты салт атты өз жолымен сапарын жалғады.
Осы уақыт ішінде Дьего де Миранда жұмған аузын ашқан жоқ, ол тек ықылас қоя тыңдаумен ғана және Дон Кихоттың нендей әрекет жасап, не жөнінде айтып жатқанын қадағалаумен ғана болды, мұның бәрі оған есуастың есті ісіндей немесе естілікке айнала бастаған есуастықтай боп көрінді. Дон Кихот хикаясының бірінші бөлімі оның қолына әлі түспеген; оны оқыса Дон Кихоттың сөзі мен іс-әрекетіне таңырқанғанды қояр еді — өйткені, Дон Кихоттың ақыл-есті жоғалтудың қандай түріне шалдыққанын білер еді, бірақ ол бұдан бейхабар-тұғын, осы ахуалға байланысты ол мұны біресе дені сау адамға, біресе нақұрысқа балаумен болды, себебі Дон Кихот қисынды, шешен және көкейге қонатындай етіп сөйлейтін, ал іс-әрекеті бұған керісінше: ерсі, келіссіз және парықсыз еді. Осыған қарап идальго өз-өзімен былай деп сөйлесіп кетті: “Ішінде сүзбесі бар дулығаны басына киіп алып, көз байлаушылар миымды ерітіп жіберді деп бағамдау — есуастықтың ең асқынған түрі емей немене? Одан соң, қайткен күнде де арыстандармен айқаспай қоймаймын деп құлшынудан асқан есалаңдық бола ма?” Дон Кихот оның ой-толғамы мен өзімен өзі жүргізген сұқбатын бөліп жіберді:
— Мейірбанды мырза, дон Дьего де Миранда, шынымен-ақ мені пәтуасыз да есерсоқ біреуге балап келе жатырсыз-ау деймін, ә? Алайда, бұған таңғалатын да ештеңе жоқ, өйткені іс-әрекетім осылай жобалауға негіз боп тұрады. Сөйткен күннің өзінде де, бір қарағанда жартыкеш, жарымес адам секілді көрінуім мүмкін болғанымен, шын мәнінде ондай еместігімді мойындағаныңызды қалар едім. Далиған кең аренада, корольдің көз алдында, ер жүрек рыцарьдың құтырына ұмтылған бұқаға тырапай асатын соққы бергенін тамашалау ғанибет; жарқыраған сауыт-сайман киген рыцарьдың көңілді жарыс өтетін орынға қарай ханымдардың көз алдында салтанатпен кетіп бара жатқанын тамашалау да ғанибет; сондай-ақ, әскери және сол секілді басқа да жаттығулармен әміршісі мен сарай адамдарының көңілін көтеріп, оларды қызыққа батыратын, былайша айтқанда, әміршісінің абыройына қызмет ететін рыцарьларды тамашалау өз алдына бір ғанибет, алайда бұлардың бәрінен де шөл-шөлейттерден, қорыс пен жыныстардан, жол тораптарынан, таулар мен ормандардан — барлық жерден ойдағыдай аяқталар-ау деген үмітпен аса қатерлі шытырман оқиға іздейтін кезбе рыцарь жоғары тұрады, сондағы олардың көздейтін жалғыз-ақ мақсаты — мәңгі өшпейтін де көшпейтін зор даңққа ие болу ғана. Қайталап айтам: әлдебір құла түзде жесірге қол ұшын берген кезбе рыцарь қалалық бикешке қамқорлық жасайтын сарай маңындағы рыцарьдан артық. Әр рыцарьдың өз міндеті бар: сарай рыцары, айталық, ханымдарға қызмет етсін, сәнді киімімен өз королі сарайының салтанатын асырсын, жоқ-жұқа рыцарьларға ең тәуір тағамдардан қонақасы берсін, сайыстар ұйымдастырсын, турнирлер өткізсін, кеңпейілділік пен жомарттық танытсын, өз бітім-болмысындағы күллі жақсы қабілетімен көзге түссін, ал ең бастысы, ізгі ниетті христиан болсын, міне сонда ғана ол өзіне тиісті парызды орындайды; ал кезбе рыцарьға келсек, ол жер-әлемнің адам аяғы баспаған өңірлерін шарласын, ит тұмсығы өтпейтін ну жыныстарда адассын, ерліктің асқан үлгісін көрсетсін, құла түзде, жаздың ортасында, күннің ми қайнар ыстығына күйсін, қыста — дүлей боран мен түкірік жерге түспейтін аязда тоңсын; арыстандардан да ол қорықпасын, құбыжықтардан да шошымасын, андриактардан да жасқанбасын, өйткені оның ең басты да бірегей міндеті — біріншілерін аулауы керек, екіншілеріне шабуыл жасап, түгел көзін құртуы керек. Кезбе рыцарьлық қатарына өту бұйырғандықтан, мен де, ұғым-түсінігіме орай, өзіме міндет саналатын істерді атқармай тұра алмаймын, әлгінде өзім айқаспақ болған арыстандарға шабуыл жасауды тікелей борышым санауымның сыры да, міне, осында; әрине, мұның ерен есерлік екенін де білмей қалғам жоқ, өйткені батырлық дегеннің не екені маған жақсы мәлім, анығырақ айтқанда, бұл — қорқақтық пен есерлік секілді қос шетін кінәраттың екі ортасындағы ізгілік боп табылады. Дей тұрғанмен, егер ержүрек жігері тасып есерлік деңгейіне дейін көтерілсе, бұдан келетін залал оның жігері жасып қорқақтық деңгейіне дейін құлдырағанынан әлдеқайда аз болады, сол сияқты дүниеқоңыздан гөрі ысырапқордың шүлеңгірге айналуы қаншалықты оңай болса, қорқақтың шын батырға айналғанынан гөрі, есердің шын батырға айналуы да соншалықты оңай болады. Сөзімнің түк жалғаны жоқ, сеньор Диего: әңгіме шытырман оқиғаға қатысты болған жағдайда кем сілтегеннен артық сілтеген жақсы, себебі “Бәлен деген рыцарь қоянжүрек, қорқақ” дегеннен, “Түген деген рыцарь есер, өжет” деген сөз әлдеқайда тәуір.
— Мойындамасқа лажым жоқ, сеньор Дон Кихот, — деп сөйлеп кетті дон Дьего, — барлық сөзіңіз бен іс-әрекетіңіз ақыл-ойдың таразысына тартылып шыққандай-ақ, оған қоса, менің ойымша, кезбе рыцарьлықтың ережелері мен заңдары аяқ асты жойылып кеткен күнде де, оны сіздің бейне бір осы үшін әдейі жасалған қойма мен мұрағат іспетті жүрегіңізден іздеп тауып алуға болар еді. Ал қазір жүрісімізді ширата түселік, кештете бастады ғой, тура тартып менің қожалығыма барайық, менің үйімде сіз тән қуаты болмаса да жан қуаты шығындарынан кейін жақсылап демаласыз, ал мұндай қуатты шығындаудың кейде тәнді қалжыратып тастайтыны да бар.
— Бұл ұсынысыңызды, сеньор дон Диего, өзіме көрсетілген ерекше мейірімділік пен зор құрмет деп білем, — деп жауап қатты Дон Кихот.
Олар аттарын тебініп, жүрісті үдетті де, түс ауа сағат екілерде дон Дьегоның қожалығына келіп жетті; айта кетерлігі, Дон Кихот оны Жасыл Плащ Рыцары атандырып та үлгерген болатын.
ХҮІІІ тарау
Қамал-сарайда, яғни Жасыл Плащ Рыцарының үйінде, Дон Кихоттың қандай кепке тап болғаны жайында, сондай-ақ басқа да таңғаларлық оқиғалар жөнінде Дон Кихот түскен Дьего де Миранданың үйі деревнялық мекен-жай дәрежесіне сай онша үлкен емес-ті; алайда қарабайыр тастан болғанымен, бәрібір, қақпаның үстіңгі жағынан герб шекіліп қойыпты, ауладан қамба көзге шалынады, нақ кіре берісте шарап жер қоймасы бар екен, оның айнала-маңы топырлаған бөшкеден көрінбейді, Тобосодан әкелінгендіктен бұлар жадыланған әрі ауыстырылып жіберілген Дульсинеяны Дон Кихоттың есіне салды да, қайда тұрғаны және не айтып тұрғаны жайында ойланып жатпаған ол ауыр күрсініп, былай деді:
— Қайғымен тапқан, беу, шырын қазына!
Бір кезде қандай қуаныш болып ең маған!
Беу, тобосолық бөшкелер! Сендер шетсіз де шексіз шер-қайғымның шырын қазынасын қаперімде қайта жаңғырттыңдар ғой!
Бұл сөздерді дон Дьегоның баласы ақын-студент естіп қалды, — шешесімен бірге Дон Кихотты қарсы алуға шыққан еді: қонақтың алабөтен түр-пішінін көріп екеуі де аң-таң болды; Росинанттан түсе сала Дон Кихот аса бір ізеттілік көрсетіп, қолынан сүю үшін бибіге қарай беттеген, сол арада дон Дьего былай деді:
— Алдыңызда тұрған Ламанчалық Дон Кихотқа өзіңізге тән қонақжайлықты барынша көрсетіп бағыңыз, сеньора; бұл күллі әлемдегі рыцарьлар ішіндегі ең ержүрек және ең білімдар кезбе рыцарь.
Донья Кристина есімді сеньора Дон Кихотты ерекше жылы шыраймен және меймандостықпен қарсы алды, Дон Кихот оған айрықша ажарлы сөз орамдарымен мейлінше жарасымды жауап қайтарды. Ол студентпен де дәл осыған жетеғабыл дәрежеде сыпайы сәлемдесті, ал Дон Кихоттың лебізін тыңдаған анау мұны сарабдал да сұңғыла адам екен деген байламға келді.
Осы арада автор дон Дьегоның үйін егжей-тегжейлі суреттейді, дәулетті жер иеленуші дворянның үйі әдетте немен толы болатынының бәрін сипаттап шығады, алайда хикаяның тәржімашысы мұны және басқа да уақ-түйекті аудармай тастап кеткенді мақұл көрді, өйткені басты тақырыпқа бұлардың мүлдем қатысы жоқ-ты, ақиқатына келгенде, хикаяның қадір-қасиеті көр-жерді жіпке тізуде емес, оның шыншылдығында ғой.
Дон Кихотты арнайы бөлмеге өткізді, Санчо оның сауыт-сайманын шешті, сөйтіп Дон Кихоттың үстінде тек шаровары мен түйе жүнінен тоқылған, сауыт-сайманнан жұққан кірден теңбіл-теңбіл боп кеткен, камзолы ғана қалды; бүрмелі жағасы студенттікіндей болатын: крахмалданбағаны өз алдына, шілтермен де әдіптелмеген-ді; қысқа қонышты сары етігінің сыртынан ол балауыздалған кебіс киді. Беліне өзінің байырғы семсерін байлады, онысы итбалық терісінен жасалған таңғышқа бекітілген болатын (жұрттың айтуынша, Дон Кихот көп жыл бүйрек ауруынан тақсірет тартыпты), одан соң иығына сапалы сұр шұғадан тігілген жамылғысын ілді; алайда, бәрінен бұрын ол басы мен бетін бес пе, алты ма шелек (шелектің саны жөнінде куәлік етушілер пікірі әрқилы) сумен шайды, бірақ тіпті соңғы шайындысының өзі сарысудың түсін тапты, ал мұның бәрі тәттіқұмар Санчоның сол бір құрып кеткір сүзбені, — ол мырзасының басын аппақ қардай етіп жіберген еді ғой, — сатып алғанының қырсығы болатын. Сөйтіп, үстіне жоғарыда айтылған киімдерін киген, адуынды да айбарлы кейіпке енген Дон Кихот келесі бөлмеге өтті, дастарқан дайын болғанша әңгімемен алдарқата тұрмақ боп мұнда оны студент тосып отыр еді; айта кеткен артық етпес, сеньора донья Кристина мынадай ізгі ниетті адамға өзінің бір кісідей қонақ күте алатынын көрсетпек ойда болатын.
Осы екі арада, Дон Кихоттың сауыт-сайманын шешіп жатқан кезде, дон Лоренсо (дон Дьегоның баласын осылай атайтын) оңтайын тауып, әкесінен:
— Құдай ақы, айтыңызшы, үйге алып келген мына кавальероңыз кім өзі? Шешем екеуімізді есімі де, кескін-кейпі де, сосын өзін кезбе рыцарьмын деп атайтыны да, бәрі де қайран қалдырып тұр, — деп сұраған.
— Бұл сұрағыңа қандай жауап қайтарарымды білмей тұрмын, балам, — деген дон Дьего. — Айтарым біреу ғана: көз алдымда істеген ісі дүниедегі ең дүлей делқұлының ғана қолынан келетін нәрседей көрінеді, ал аузынан шыққан әңгімелері парасат-парқы айрықша мол адамның сөзіндей естіледі, осы себепті әлгіндей істерін жуып-шайып, түкке алғысыз етіп тастайды. Өзің сөйлесіп көр, білім-танымын тексер, саналы адамсың, ақыл-есі орнында ма әлде ауыш па, әділ бағасын бер, ал өз басым оны, ашығын айтсам, қалыпты адам деуден гөрі шалықты адам деуге бейілмін.
Бұдан соң дон Лоренсо, ілгеріде айтылғандай, Дон Кихотты алдандыруға асықты, ал екеуара әңгіме кезінде Дон Кихот дон Лоренсоға сөз арасында былай деді:
— Әкеңіз сеньор дон Дьего де Мирандадан сирек кездесетін қабілетіңіз бен әр-алуан дарыныңыз жайында, соның ішінде әсіресе жақсы ақын екендігіңіз жөнінде құлағдар болғам.
— Ақын болуым әбден мүмкін, — деп жауап қатты дон Лоренсо, — бірақ, мені жақсы ақын деудің еш қисыны жоқ. Поэзияға ықыласымның бары рас, жақсы ақындарды оқығанды ұнататыным рас, алайда мұның бәрі әкем айтқандай мені жақсы ақын деп тануға аздық етеді.
— Қарапайымдылығыңыз маған ұнап тұр, — деді Дон Кихот, — әдетте ақындар менмен келеді, бұ дүниеде өздерінен басқа мықты ешкім жоқ деп ойлайды.
— Ескертусіз ереже жоқ, — деп құлаққағыс етті дон Лоренсо. — Шын жақсы ақындар бар, бірақ олар өздерін ондай деп ойламайды.
— Мұндайлар аз, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот. — Айтыңызшы, қазіргі жазып жатқан өлеңіңіз не жайында? Әкеңіз маған бұған қатты алаң боп, мазаңыз кетіп жүргенін айтқан. Егер — глосса болса, онда бұл турасында азды-кем хабарым бар, өзіңізді қуана-қуана тыңдаған болар ем; ал егер әдеби сайысқа дайындалып жатсаңыз, онда екінші сыйлыққа ілігуге тырысқаныңыз жөн, өйткені бірінші сыйлық қашанда ықпалды немесе жоғары қызметтегі адамдарға беріледі, ал екінші сыйлық әрдайым әділдікпен тағайындалады, — осылайша, үшінші сыйлық екіншіге, ал екінші сыйлық болса, әлгі айтылған пікірге сай, біріншіге айналады — университеттердегі ғылыми дәрежелерге айна-қатесіз ұқсас. Алайда, соған қарамастан, бірінші атану қақына ие болуға ештеңе жетпейді.
“Әзірше бұл кісі маған ауыш секілді көрініп отырған жоқ, кейін қалай боларын көре жатармыз”, деп ойлады дон Лоренсо.
Ал, дауыстап былай деді:
— Меніңше, сіз жоғары оқу орнында болған сияқтысыз. Қандай ғылымды зерделедіңіз?
— Кезбе рыцарьлық ғылымын, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Ол да поэзия ғылымы сияқты тамаша ғылым, тіпті одан сәл-пәл тәуірлеу.
— Мұның неғылған ғылым екенін білмеймін, — деді дон Лоренсо, — ол жайында осы күнге шейін ештеңе естімеппін.
— Бұл өз құрамына дүниедегі ғылым атаулының барлығын немесе барлығын дерлік жинақтаған ғылым, — деді Дон Кихот. — Онымен айналысатын адам заң маманы болуы қажет және әркім өзіне тиісті мен тиесіліге ие болуы үшін дистрибутивті құқ пен коммутативті құқтың негіздерін меңгеруі керек; өзі тұтынатын христиан дінінің мән-маңызы неде екенін қонымды да ұғынықты түсіндіріп беруі үшін дін маманы болуы қажет; ол дәрігер болуға тиіс, әсіресе шөл далалар мен елсіз жерлерде жарақатты емдеуге жарамды шөптерді табуы үшін өсімдіктер жайын жақсы білуі шарт, өйткені кезбе рыцарь сәт сайын тәуіп іздеп жүре алмайды ғой; дәл қазір түннің қай мезгілі болғанын, өзінің әлемнің қай бөлігінде және қай елде жүргенін жұлдыздар бойынша анықтап білуі үшін ол астролог болуға міндетті; сондай-ақ, ол математик болуға тиіс, себебі математикаға мұқтаждық аяқ асты қажет боп қалуы ықтимал. Ал, оның діни ілімдік және кардиналдық барлық ізгі қасиеттерді бойына сіңіруі қажеттігі жөнінде айтып жатудың өзі артық; осы арада ұсақ-түйек жайларға ойыса келе айтарым: ол жұрт аңыз ететін Николас, немесе, басқаша атасақ, Николао-балық жүзгендей жүзе білуге, ат тағалап, ер мен жүген жөндей білуге міндетті. Енді биік мақсаттар тақырыбына қайта оралайық. Ол құдайға имандай сенуге және ханымына адал болуға тиіс, сондай-ақ пиғыл-ниеті таза, сөзі сыпайы, іс-әрекеті ізгі, ерлік істе өжет, еңбекте төзімтал, қаріп-қасерге жанашыр болғаны жөн және, ақыр соңында, тіпті ажал табуына тура келсе де, ақиқат үшін алысуға міндетті. Ізгі ниетті кезбе рыцарь осындай үлкенді-кішілі ерекшеліктер қосындысынан құралады; міне, сеньор дон Лоренсо, рыцарь зерттейтін және айналысатын ғылымның соншалықты татымсыз нәрсе еместігін, сондай-ақ оны орта және жоғары оқу орындарында оқытылатын ең күрделі деген ғылымдармен қатар қоюға болатын-болмайтынын енді өзіңіз де бажайлаған шығарсыз.
— Егер осының бәрі рас болса, онда мұны барлық басқа ғылымнан артық деп санаймын, — деді дон Лоренсо.
— “Осының бәрі рас болса” дегенді қалай түсінеміз? — деп сұрады Дон Кихот.
— Айтайын дегенім, — деп жауап қатты дон Лоренсо, — қазіргі кезде осынша ізгі қасиеттер иесі боп табылатын кезбе рыцарьлардың бар екеніне де немесе бұрын-соңды болғанына да онша сеніңкіремеймін.
— Қазір сізді бұрын талай мәрте айтуыма тура келген жайдан хабардар етейін, — деп мәлімдеді Дон Кихот, — анығырақ айтқанда, былай: жұрттың көбісі кезбе рыцарьлар өмірде болмаған дейтін пікірді ұстанады, ал мен болсам, мынадай ойдамын: көктегі құдірет әлдебір ғажайыптың көмегімен кезбе рыцарьлардың өмірде шын мәнінде болғанын және бар екенін дәлелдеп бермейінше, оларды әлгі пікірінен айныту бос әурешілік, бұған өзім іс жүзінде талай-талай көз жеткіздім, сондықтан сізді басқа да көптеген адаммен бірге өзіңіз де ұшырап отырған осынау адасушылықтан арылтуға қазір уақыт жіберіп жатпаймын. Діттеп тұрған жалғыз ғана нәрсем — сізді бұл теріс жолдан тайдырып, өткен замандардағы кезбе рыцарьлардың жер-дүниеге қаншалықты жақсылық жасағанына және қаншалықты қажет болғанына, сол сияқты, егер әрекет үстінде жүрсе, олардың қазір де қаншалықты пайда әкелеріне, — бүгінгі күні күнәкарлықтың қарымтасы ретінде жалқаулық, қызық қуумен уақыт өткізушілік, нәуетектік пен мешкейлік салтанат құрып отырғаны рас қой, — иландырса екен деп жаратқан иемізден жалбарыну ғана,
“Міне, қонағымыздың өзін-өзі ұстап берген жері осы, — деп ойлады дон Лоренсо, — алайда, соған қарамастан, бұл ізгі жүректі есуастық қой, сондықтан басқадай тұжырымға келуім нағыз ақымақтық боп шығар еді”.
Оларды асқа шақырғандықтан әңгімелері осымен тәмам болды. Дон Дьего баласынан қонақтың ақыл-ой қабілетіне қатысты бірдеңе анықтай алған-алмағанын сұрады. Баласы оған былай деп жауап қатты:
— Есуастығының шытырманға айналып кеткені сонша, жер бетіндегі емші мен білімпаз біткеннің бәрі жабылып келсе де қонағымызды одан сауықтыра алмайды: бұл ақыл-ой шымылдығы деміл-деміл айқара ашылып кететін есуастық.
Бәрі дастарқан басына жиналды, ал дастарқан дон Дьегоның қонақ күту дәстүріне әбден лайық, дәлірек айтқанда: ас та төк мол, дәмді және көз жауын алатындай боп шықты — бұл жайында оның өзі жолда келе жатқанда айтып та берген-ді; бірақ Дон Кихотқа әсіресе қатты ұнағаны үйдің ішінде, бейне бір картезиандық құтханадағыдай, тым-тырыс тыныштық орнап тұрғаны болды. Үстелден былай шығып, қолдарын жуып, құдайға құлшылық еткеннен кейін Дон Кихот әдеби сайысқа арналған өлеңін оқып беруін сұрап дон Лоренсоға жата жабысты, бұған анау былай деп жауап қатты:
— Өлең оқуын қолқалап, сонша жалынғанда ат-тонын ала қашатын, ал ешкім сұрамаған кезде қылқылдап тұрып алатын ақындарға ұқсамас үшін сізге глоссамды оқып берейін — бұл үшін сыйлық алармын деген дәмем жоқ, мұны тек жаттығу үшін жазғанмын.
— Менің бір танысым, өзі оқымысты адам, — деді Дон Кихот, — былай дейді: глосса жазудың түк қиындығы жоқ, себебі глосса әдетте мәтіннен әлдеқайда олқы түсіп жатады, ал көп ретте тіпті таратып айтуға ұсынылатын шумақтың мәні мен мақсатына да сай келмейді. Бұған қоса, глосса құрастырудың ережесі де тым қатаң: онда сұрақтарға, ол айтты не мен айттым дейтін сөздерге, етістіктен зат есім жасауға, мағынаны өзгертуге рұқсат етілмейді, — осылар және осы сияқты басқа да бұғаулар мен бөгеулер глосса жазушыларды тар шеңгелде ұстайды, мұны, шамасы, өзіңіз де білетін шығарсыз.
— Шынымды айтсам, сеньор Дон Кихот, — деді дон Лоренсо, — жаңылған жеріңізден ұстап алайын-ақ дегеніммен, онымнан ештеңе өнбей отыр: жылан балық секілді қолымнан жылп етіп шығып кетесіз.
— “Қолымнан жылп етіп шығып кетесіз” деген сөзіңізді және осымен не айтқыңыз келгенін ұқпай қалдым, — деп мәлім етті Дон Кихот.
— Оның бәрін кейін түсіндірермін, — деді дон Лоренсо, — ал енді қазір берілген өлең жолдары мен глоссаның өзін тыңдап көріңіз. Міне, мынадай:
Оралса өткен дәуренім
Келер күнді тоспасам
Алдын-ала аңғарсам
Ақырын барша әуренің.
Глосса
Жүйткиді уақыт қайырылмай
Қас қағымдай мезетке –
Кедей де қылмай, бай қылмай
Фортуна берген мезіреттен
Тұра алмадым айырылмай.
Енді мұның тәуір емін
Тағдырдан тілеп әуремін:
Қайтаршы сол күндерімді,
Ұмытар ем қасіреттерімді
Оралса өткен дәуренім.
Қажет емес атақ маған,
Жеңістен де үзілді күдерім.
Жүректегі жалғыз арман –
Өтіп кеткен күндерім,
Қуаныш, бақыт гүл жарған.
Тағдырмен қайта достассам,
Қайғыға қайғы қоспас ем;
Қайтадан маған берсе бақ:
Өткенді ойлап армандап,
Келер күнді тоспасам.
Бірақ мен текке талпынам,
Мейірім сұрап көп-көрім,
Қатыгез қатал тағдырдан:
Қайта оралтуға өткенді
Қауқарсыз ол да, қалпынан
Айнымайды уақыт; аңдасаң:
Болар істің, кеш қалмасаң,
Барысынан да озу жазбаған;
Жасар ем амал аздаған
Алдын ала аңғарсам.
Үміт пенен күдікке не сан
Бой алдыру күнде зар илеп,
Азаптың білмеу бітерін қашан –
Өлімнен де жаман ақирет.
Өмірден егер өтуге оқталсам,
Өзімді мәжбүр етер де едім,
Тәмамдауға тірлік дәуренін:
Тағдырменен тартысқа түссем,
Тездетер ем әдейі күшпен
Ақырын барша әуренің.
Дон Лоренсо глоссасын оқып біткен бойда Дон Кихот орнынан атып тұрды да, оны оң қолынан ұстай алып, айқайға бергісіз қатты дауыспен:
— Құдайдың құдіретін-ай! Ізгі жүректі жас жігіт! Сіз — күллі әлемдегі ең жақсы ақынсыз, сіз Кипрде де емес немесе бір ақын айтқандай, құдай оны өзі кешірсін, Гаэтада да емес, тап сол Афины академиясында, егер ондай нәрсе әлі онда бар болса, сондай-ақ қазіргі париждік, болоньялық және саламанкалық академияларда гүл тәжін кию құрметіне лайықсыз! Қазылар сізге бірінші орынды қимаса, құдай ризашылығын беріп, Феб оларды жебесімен атсын, Музалар ешқашан олардың табалдырығынан аттамасын! Рақым етіп, сеньор, маған бес бунақты өлеңіңіздің бірін оқып беріңізші, — ғажайып дарыныңыздың алуан-алуан қырына әбден қанығайын.
Өзі есуасқа балағанымен Дон Кихоттың мақтауына, жұрттың айтуынша, дон Лоренсоның қатты риза боп қалғаны шынымен-ақ таңырқануға тұрарлық емес пе? Беу, мақтау сөздің құдіреті! Сен тым-тым алысқа қанат қағасың және тәнті қылар өктемдігіңнің де шекарасы шексіз! Осының растығын дон Лоренсо іс жүзінде дәлелдеді, өйткені Дон Кихоттың өтініші мен тілегін аяқ асты қылмай, Пирам мен Тисьба жайындағы аңызды немесе хикаятты тақырып еткен бір сонетін оқып берді:
Қабырғаны күйретті қыз, семсерге
Сол қыз үшін Приам кейін түйрелді.
Саңылауды көруге бұл сүреңді,
Кипрінен жетті Амур сол жерге.
Саңылау үнсіз: болмашы ғана көлемі,
Дыбыс та өте қоймайтындай сызашық.
Амур үшін қашан да бірақ жол ашық:
Ештеңе ұстап тұра алмастай оны енді.
Бұл екеуі, абзал да ақ ниетті,
Ашуландырып тағдырды қатты,
Тартылғанымен жазаға жылдам, —
Екеуіне бір қарудан ажал жетті,
Екеуі бір қабірден орын тапты,
Екеуі қайта тірілді бір аңыздан.
— Құдайға шүкір! — деп дауыстап жіберді Дон Кихот дон Лоренсоның сонетін тыңдағаннан кейін. — Бүгінгі жадау-жүдеу көп ақынның арасынан ақыры бір жақсы ақынды жолықтырдым және бұл ақын — сіз, мархабатты мырзам. Сонетті қандай шеберлікпен жазғаныңыз осыған көзімді кәміл жеткізіп отыр.
Дон Дьегоның үйінде Дон Кихот бірнеше күн жан шақырды, одан соң аттануға рұқсат сұрады; қонақжайлық көрсетіп, құрақ ұшып күткені үшін үй иелеріне алғыс айтты, сосын кезбе рыцарьларға уақытын рақатқа батып, қызық қуумен өткізу жараспайтынын, сол себепті парызын орындауға қайта оралып, шытырман оқиға іздеуге аттанбақ ниеті барын мәлім етті: естуінше, бұл өңірде ондай оқиғалар өте көп көрінеді және бұл жақта Сарагосадағы турнирге дейін бола тұрмақшы, — ал, негізі, ақыр соңында, сол қалаға баруы керек; алайда, оған бармас бұрын, жергілікті тұрғындар не қилы қызық әңгіме айтып жүрген Монтесинос үңгіріне кіруі қажет боп тұр, сондай-ақ Руидера айдыны аталып жүрген жеті айдынның бастау алатын жері мен меншікті қайнар көздерін зерттеп, зерделемек. Дон Кихоттың осынау құнды ұйғарымын Дон Дьего мен оның ұлы да қуаттап, үйлерінен және дүние-мүліктерінен көңілі не қаласа соны алуына болатынын, оның жеке басының қадір-қасиетін, сондай-ақ ізгі ниетті кәсібін құрмет тұтатындықтан оған ықыласпен қызмет ететіндерін айтты.
Ақыры жолға шығатын күн де келді, бұл Дон Кихот үшін қаншалықты қуанышты күн болса, дон Дьегоның үйіндегі молшылықта мырғамға батқан, шөл далалар мен ормандардағы орта құрсақ өмірге, қашан да орталау қоржынындағы жарытымсыз жүрек жалғарға қайта оралуға құлқы соқпаған Санчо Панса үшін соншалықты өкінішті де күйінішті күн болды. Солай бола тұрғанымен, ол қоржынын қажет дегенінің бәрімен сықап алды, ал Дон Кихот қоштасарда дон Лоренсоға былай деді:
— Айттым ба сізге әлде айтпадым ба, білмей тұрмын, айтсам тағы бір қайталайын: Даңқ Тұғырының қол жетпес биігіне шығар жолыңызды қысқартып, мехнатыңызды жеңілдеткіңіз келсе, бар-жоғы Поэзияның мейлінше тар сүрлеуінен кезбе рыцарьлықтың мейлінше тар соқпағына ауыса қойыңыз, сөйтсеңіз көзді ашып-жұмғанша ол сізді император тағына әкеп отырғызады.
Осы лебізі арқылы Дон Кихот кемақыл екенін ақи-тақи дәлелдеп берген-ді, ал бұған қосып айтқан мына сөзімен соны тіпті үстемелей түскен, ал ол былай деген еді:
— Сеньор дон Лоренсо, сізді өзіммен бірге ала кетіп, момындарға қалай мейірім көрсетуді, содырлардың қалай сорын қайнатып, тәубасына келтіруді, яғни өзім таңдап алған жолыма тікелей қатысы бар түрлі ізгілікті іс тындыруды үйретуге деген ынтызарлығым бір құдай ғана аян, алайда бұған жастығыңыз бөгет болатындықтан және құрмет тұтуға лайық өнеріңіз тоқтау салатындықтан сізге тек кеңес беруді ғана қанағат етем: егер өз пікіріңізден гөрі басқа біреудің пікіріне көбірек құлақ ассаңыз ақын ретіндегі даңқыңыз дүрілдеп кететін болады, өйткені іштен шыққан баласын керемет көрікті санамайтын ата-ана жоқ, ал балаға келгенде түсінік-ұғымымыз бізді одан да жиі жаңылдырып кетеді.
Дон Кихоттың бірде қисынды, бірде қисынсыз шығатын шым-шытырық шатты-бұтты сөзіне, сондай-ақ арман-ойының ең асылы және ақырғы шегі боп табылатын шытырман оқиғалары ұшырататын шатақтарға қандай қыңырлықпен және қайсарлықпен ештеңеге қарамастан екілене ұмтылатынына әкесі мен баласы тағы да қайран болысты. Адалдықтарын тағы бір мәрте мәлім етіп, тағы бір мәрте сыпайыгершілік сөз алмасудан кейін, қамал-сарай қожасы зайыбының мархабатты ырзашылығымен Дон Кихот Росинантқа, Санчо Панса есегіне отырып жолға шықты.

ХІХ тарау
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 12