Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 07

Санчо жол беріп, оны өткізіп жіберді, өзі бүлдірген істі жөндеудің үлесі басқа біреуге тигеніне дән риза болатын. Дульсинея ретінде қабылданған шаруа әйел жолдың босағанын көріп, дереу қолындағы таяғының үшкір басымен жорғалығын түйреп қалды да, алға қарай аса берді. Алайда таяқ, шамасы, әдеттегіден қаттырақ шаншылса керек, мәші үсті-үстіне мөңкіп, ақыры сеньора Дульсинеяны жерге атып ұрды; мұны көрген Дон Кихот оны тұрғызбаққа ұмтылды да, Санчо мәшінің бауырына сырғып кеткен ер-тұрманды түзеп, айылын тартуға кірісті. Ер-тұрман жөнге келтірілгеннен кейін Дон Кихот дуаланған сеньорасын есекке көтеріп мінгізбекке оқталған, алайда сеньора оны бұл әурешіліктен құтқарды: жерден өзі тұрып, кішкене кейін шегінген соң, екпін ала жүгіріп келіп мәшінің сауырынан қос қолымен тіреніп, құстан жеңіл ырғып лып етіп ерге қона кетті де, еркектерше отырып алды; соны көрген Санчо былай деді:
— Әулие Рокенің атымен ант етейін, біздің ханым қаршығадан да жеңіл, ең епсекті кордовалық пен мексиканның өзін атқа салт мінуге үйретері анық! Әп дегенде-ақ ердің артқы қасынан асып түсті, енді қазір жорғасын, бейне бір зебраға мініп алғандай, шпорсыз-ақ көсілтіп бара жатыр. Сарай ханымдары да одан қалысар емес, құйғытып барады.
Айтса айтқандай, Дульсинеяның ерге қонғанын көрген құрбылары мәшілерін тебініп, соңынан тепеңдесе жөнелген, сөйтіп олар артына қайрылып қарамастан жарты мильдей жерге дейін желдіртті. Дон Кихот оларды көзбен ұзатып салды да, әлгілер қара үзген кезде Санчоға қарай бұрылып, былай деді:
— Санчо! Өне бойы опық жегізумен жүрген ана сиқыршыларға не істеуге болады? Бұлардың зымияндығы мен зұлымдығының қандай шекке жеткенін көрдің бе сен: сеньорамның дидарын жүзбе-жүз көруден табар қуанышымнан айыру жайында өзара сөз байласып алған ғой олар. Шамасы, мен қатыгез тағдырдың қансүрек жебелері тек бір өзіне қарай атылып, бір өзіне ғана қадалатын нысана міндетін атқару үшін дүниеге келген міскінмін ғой деймін. Одан соң, Санчо, мынадай нәрсеге де назар аудар, әлгі арамза немелер Дульсинеямды басқа біреуге айналдырып, түрін өзгертіп жіберумен ғана шектеліп қалмаған, — жоқ, олар оған ана шаруа әйелдің кеспірсіз келбеті мен сүйкімсіз сымбатын да дарытқан, сонымен қабат, гүлдер мен хош иістер ортасында өмір сүретін ақсүйек әулеттен шыққан сеньораларға етене тән ерекше белгіден, атап айтқанда — сүйкімді иісінен де ада қылған. Осы арада мойындауыма тура келеді, Санчо, өзің айтатындай, жорғасына, — ал, маған ол жай әншейін мәші секілді көрінді, — мінгізіп жіберейін деп Дульсинеяға таяп келгенімде сарымсақ иісінің бұрқ ете қалғаны сонша, жүрегім лоблып, есеңгіреп қала жаздадым.
— Әй, алаяқтар-ай! — деп айқайлап жіберді Санчо сол арада. — Әй, бақытсыз, қаскүнем сиқыршылар-ай, майшабақ секілді етіп желбезектеріңнен жіпке тізіп қояр ма еді өздеріңді! Сендердің білмейтіндерің жоқ, қолдарыңнан келмейтіні жоқ, жауыздықтарың да жетіп артылады. Жексұрындар-ау, мейірбан ханымымның інжудей қарашығын қара жаңғаққа, саф алтындай сары шашын — бұқаның жирен түсті сабалақ құйрығына, ақыр аяғында, әп-әдемі әлпетін сиықсыз сықпытқа айналдырып қойғандарың аз ба еді, иісіне тиіскендерің не болғандарың: өйткені, тек соның өзіне қарап-ақ ана көндей қалың терінің астында не жасырынып жатқанын аңғара қояр едік қой, алайда, шынымды айтар болсам, өз басым оның бойынан ешқандай сиықсыздықты байқай алмадым, — мен тек үріп ауызға салғандай сұлулықты ғана көрдім, ал оның сұлулығының ең елеулі нышаны мен айғағы — оң жағында, жоғарғы ернінің үстінде орналасқан, ұзындығы сүйемнен артық, жіп-жіңішке алтын жіптен аумай қалған, жеті ме әлде сегіз бе ақшылтым шаш өскен қалы ғой деймін.
— Егер бетіміз бен денеміз арасында болатын сәйкестікті қаперде ұстар болсақ, — деп құлақ қағыс етті Дон Кихот, — аталмыш меңге Дульсинеяның санындағы қал, — бұл да анау беттегі секілді оң жақта орналасқан, — сәйкес келуге тиіс; дей тұрғанмен, ондағы шаштың әлгінде өзің атаған ұзындығы мең үшін шамадан тыс сияқты.
— Артық айтсам айып көрмеңіз, — деді Санчо келіспей, — әлгі шаш соған әбден үйлесіп тұр.
— Сенем ғой саған, достым, — деді Дон Кихот жуаси сөйлеп, — табиғат Дульсинеяға тарту еткен әлпетте жетілмей қалғандай, жұтаң боп көрінетіндей бірде бір нәрсе жоқ, сондықтан Дульсинеяда бір емес жүз бес қал болғанның өзінде де, бұл жүз бес қал емес, жүз бес ай мен жайнаған жұлдыз секілді боп көрінер еді. Ал, сен маған мынаны айтшы, Санчо: әлгінде өзім ыңыршақ па деп ойлап қалған, өзің дұрыстап орнатып берген нәрсе не өзі: қарабайыр ер ме әлде ханымдарға арналған дүние ме?
— О не дегеніңіз, тақсыр, — деп жауап қатты Санчо, — қысқалау үзеңгісі және құны жарты патшалықтан кем болмайтын тоқымы бар ер ғой ол.
— Мен болсам, соның бірін де көргем жоқ, — деп дауыстап жіберді Дон Кихот. — Қайталап айтам және тағы да мың мәрте қайталаймын, мен дүниедегі ең сормаңдай адаммын.
Өзі асқан тақыстықпен тақырға отырғызған мырзасының шатты-бұтты сөзіне құлақ тосқан мәттақам Санчо күлкіден жарыла жаздап шақ тұрды. Ұзаққа созылған әңгімелері ақыры аяқталған соң олар төрт аяқты жануарларына жайғасып отырып алды да, Сарагосаға қарай бет түзеді: осынау атақты қалада жыл сайын өткізілетін сәні мен салтанаты мол мереке басталар кезге тап болмаққа ниеттенген еді бұлар. Әйтсе де, оған жетіп үлгергенге дейін олар бұрын-соңды болып көрмеген не қилы ғажап оқиғаларды бастан кешкендіктен, бұл турасында жазудың да және оны оқып шығудың да, кейін мәлім болатын жайлардан байқалатынындай, еш артықтығы жоқ.
ХІ тарау
Айбынды Дон Кихоттың күймеге, яғни Ажал соты арбасына қатысты алабөтен шытырман оқиғасы туралы терең ойға шомған Дон Кихот сеньора Дульсинеяны сиықсыз шаруа әйелге айналдырып жіберген сиқыршылар өзін оңдырмай мазақ еткенін еске алып келе жатты, бірақ қанша талпынса да оған әу бастағы бет-әлпетін қайта оралтып берудің амалын таппады; осы ойларға басы-бүтін берілгені сонша, тізгінді қолынан қалай шығарып алғанын байқамады, ал Росинант болса, өз еркі өзіне тигенін сезіп адым аттаған сайын тоқтап, айнала маңайдағы қаулай өскен көк шөпті күрт-күрт шалумен болды. Дон Кихотты өзін де, өзгені тарс есінен шығарған осынау ой-сапарынан оралтқан Санчо еді, ол бұған былай деп тіл қатты:
— Сеньор! Уайым-қайғы хайуандар үшін емес, адамдар үшін жаратылған, бірақ адам қайғыға шамадан тыс берілсе, өзі де хайуанға айналады. Қане, мейірімді мырзам, қалпыңызға келіңіз, өзіңізге өзіңіз ие болыңыз, Росинанттың тізгінін ұстаңыз, серпіліңіз, желпініңіз, сөйтіп кезбе рыцарьға лайық мінез көрсетіңіз. Бұл неғылған бәле өзі? Сары уайымға салынып не бар? Біз өзі қайда жүрміз: Францияда ма әлде өз отанымызда ма? Жә, құрып кетсін жер-дүниедегі Дульсинея біткеннің бәрі, — жер бетін жайлаған күллі сиқыршылық пен көз байлаушылық жалғыз кезбе рыцарьдың денсаулығына татымайды.
— Жап аузыңды, Санчо, — деді Дон Кихот қатаң дауыспен, — жап аузыңды деп тұрмын саған, жадыланған сеньорамыз жайында күпірлік етпе: ол тап болған бақытсыздық пен бәленің бәріне басқа ешкім емес, тек өзім ғана кінәлімін, өйткені ол қара ниеттілердің маған деген қызғанышы салдарынан қырсыққа ұшырап отыр.
— Мен де сондай ойдамын, — деп мақұлдай кетті Санчо, — бұрын оның қандай болғанын, қазір қандай екенін көрген жанның көңілі қайтіп құлазымас?
— Бұлай деуге қақың бар, Санчо, — деп қоштады оны Дон Кихот, — оның сұлулығын бітім-болмысы бұзылмаған бәз қалпында тамашаладың, арбаушылық айла-амалдар саған әсер еткен жоқ: көз жанарыңды буалдырмен бүркеп, ажар-көркін кіреукелеп қоя алмады, сиқыршылық уыттың бар қуаты тек маған, менің көзіме ғана бағытталған болатын. Алайда, сөйте тұрғанымен, менде мынадай бір күдік пайда боп тұр, Санчо: оның сұлулығын сен маған онша оңды сипаттамаған секілдісің, қателеспесем, оның көзі інжуге ұқсайды дегенсің, шынтуайтына келгенде, інжуге ұқсайтын көз әйелдерден гөрі балықтарға тән ғой, ал, жобалауымша, Дульсинеяның көз қиығы өте әдемі болуға тиіс, көзінің өзіне келсек, оны — қабақ орнында кемпірқосақ көлбеген аумаған жасыл зүбаржат деген жөн, — осы себепті сен әлгі інжу дегеніңді көзден алып таста да, тіске ауыстыр, — асылы, сен шатастырып алғансың, Санчо, сөйтіп, көзді тіс деп қалғансың.
— Әбден мүмкін, — деп келісе кетті Санчо, — осы себепті сізді оның ұсқынсыздығы қалай қайран қалдырса, сұлулығы да мені солай қайран қылды. Жаратқанға ғана үміт артайық: залымдық, жылпостық пен алаяқтық араласпай іс бітпейтін, мына көз жасы көл боп аққан, күнәға батқан төрткіл дүниемізде не болып, не қоятыны жалғыз тек соған ғана мәлім. Басқасынан бұрын мені бір ғана нәрсе қатты алаңдатады, қайырымды мырзам, анығырақ айтқанда: егер сіз, тақсыр, әлдебір дәуді немесе рыцарьды тәубасына келтірсеңіз, сосын оған сеньора Дульсинеяның алдына барып бас июге әмір етсеңіз — ол не істемек? Бейшара дәу немесе жеңіліс тапқан бейшара һәм бақытсыз рыцарь оны қайдан іздеп табады? Олардың делқұлыға ұқсап Тобосоның түкпір-түкпірін шарлап, Дульсинеяны қайдан табарын білмей қалай тентіреп жүргенін мен осы жерде тұрып-ақ көріп тұрмын, ал тіпті олар оны көшеден кездестірген күнде де, олар үшін бұл — Дульсинея ма, әлде менің әкетайым ба, бәрібір боп шықпай ма?
— Мынадай бір жағдайдың болуы да ықтимал ғой, Санчо, — деді Дон Кихот, — Дульсинеяны танытпай қоятын арбаушылық айла-амалдар, бәлкім, өзім тізе бүктіретін және Дульсинеяға барып кім екенін мәлім ететін дәулер мен рыцарьларға дарымайтын да шығар, осы себепті өзім ең алғаш бағындыратын және Дульсинеяға аттандыратын бір-екеуіне тәжірибе жасап көрейік: Дульсинеяның елпін көрер ме екен әлде көрмес пе екен, соны білейік, мен оларға қайтып оралып, қалай болғанын өзіме баян етуге бұйрық берейін.
— Мына ойыңыз, ашығын айтайын, сеньор, маған өте ұнап тұр, — деді Санчо. — Егер осындай қулыққа барсақ, онда өзіміз білуге қажетті нәрсенің бәрін де біле аламыз, ал егер сеньора Дульсинеяның дидары сізден басқаның бәріне көрінетін болса, онда мұны оның қасіреті деуден гөрі сіздің қасіретіңіз деу керек шығар. Тек сол сеньора Дульсинея ғана аман болсын, ал біз мұнда о ғып, бұ ғып көндігерміз, шыдармыз, шытырман оқиғалар іздестірерміз, қалған шаруаның бәрін уақыттың ағымына салармыз: уақыт — ең жақсы дауагер, ол бұдан да ауыр сырқаттан сауықтырады, ал мынау жайында тіптен әңгіме етудің өзі артық.
Дон Кихот Санчо Пансаға жауап қайтаруға оқталған, бірақ оған көз алдыңа елестетудің өзі қиын не түрлі ғажайып тіршілік иелері үпір-шүпір боп тиелген бір арбаның жолға шыға келгені бөгет жасады. Әлдебір кеспірсіз ібіліс делбешінің орнына жайғасып, қашыр айдап отыр. Жүк арбаның үсті ашық еді, кенеп шатыры да, талдан тоқылған кенересі де жоқ. Дон Кихоттың көзіне ең алғаш шалынған кескін — адам пішініндегі Ажалдың өзі болды; оның жанынан түрлі түске боялған қанаты бар Періште орын теуіпті; екінші бүйірінде алтыннан жасалғандай әсер қалдыратын тәж киген император тұр; Ажалдың аяқ жағына Купидон есімді бала құдай жайғасыпты, көзінде таңғышы болмаса да, есесіне садағы, қорамсағы мен жебелері бар; бес қаруы сай Рыцарь да осында екен, бірақ шошақ төбелі темір телпектің немесе дулығаның орнына түрлі түсті қауырсынмен әшекейленген қалпақ киіп алыпты; мұнда сан қилы киім киген, сан алуан әлпеттегі басқа да жан иелері жеткілікті еді. Күтпеген жерден кезіге кеткен бұл көрініс Дон Кихотты абдыратып тастады, ал Санчоның үрейін ұшырды, бірақ іле-шала Дон Кихоттың жүрегі қуаныштан дүрсіл қақты: ол жаңа бір қауіпті шытырман оқиғаға жолығып тұрмын деген байламға келген-ді, сөйткен соң қандай да болсын қатерге бас тігуге тәуекел етіп, арбаның қақ алдына барып тұрды да, бар дауыспен қоқан-лоқы көрсете сөйлеп қоя берді:
— Сен арбакешпісің, делбешімісің немесе шайтанның тап өзімісің, кім болсаң ол бол! Тап қазір қолма-қол мәлім ет: кімсің, қайда барасың және, айта кеткен артық болмас, әдеттегі жүк арбадан гөрі Харонның қайығына көбірек ұқсас мына фургоныңмен кімдерді әкеле жатырсың, айт қане!
Ібіліс сол бойда-ақ делбе тартып, момақан күйде былай деп жауап берді:
— Сеньор! Біз Әумесер Ангуло труппасының актеріміз, бүгін таңертең, Христ тәні мерекесінен кейінгі сегізінші күні, әне бір төбенің астындағы селода Ажал соты жайындағы қойылым аталатын ойын көрсеттік, ал кешкісін мына бір селода ойнамақпыз — әне көрініп тұр осы арадан. Аралары онша қашық емес, сондықтан, күніне қырық қайтара киініп жүрмес үшін, рөлде ойнайтын кәстөмдерімізбен келе жатырмыз. Мына жас жігіт Ажалды бейнелейді, мына әйел, қожайынның зайыбы, — Королеваны, анау — Солдатты, мынау — Императорды ойнайды, ал мен қойылымдағы басты кейіпкерлердің бірі —Ібілісті ойнаймын: труппамызда мен негізді рөлдерді атқарам. Егер біздер жайында білмек болған басқа да нәрсеңіз болса, менен сұрай беріңіз, егжей-тегжейлі жауабыңыз дайын: менің қолымнан бәрі келеді, өйткені Ібіліс емеспін бе.
— Кезбе рыцарьдың ар-намысымен ант етейін, — деп сөйлеп кетті Дон Кихот, — арбаларыңды көргенде шетіндеу шытырман оқиғаға тап болған екем деп қуанып қалғам, қазір енді көзім анық жетіп тұр: әлде бірдеңе көз алдыңа елес берген сәтте оған қол тигізсең-ақ болды, алдамшы әсеріңнің сол бойда-ақ сейіліп жүре беретіні рас екен. Жолдарың болсын, абзал жандар, ойындарыңды қоя беріңдер және өздеріңе менің де бір пайдам тимес пе екен, сол жайында ойланып көріңдер: мен сендерге қуана-қуана әрі бар ықыласыммен қызмет етуге әзірмін, өйткені сахна ойыны мені кішкене кезімде-ақ баурап алған еді, ал бозбала шағымда театрдан шықпайтынмын.
Осы әңгіменің кезінде, тағдырдың түртпегімен шығар, үстіне сансыз сылдырмақ қоңырау тағылған сайқымазақтың киімін киген, қолына бұқаның жел толтырылған үш қуығы байланған таяқ ұстаған комедианттардың бірі ілгері шыға келді; Дон Кихотқа жақындап келген әлгі сайқымазақ таяғын олай да бұлай бұлғаңдатып, қуықпен жер сабалап, сылдырмақтарын шылдырлатып, орғып-қарғып секеңдей бастады, бұл сұмдық көрініс Росинанттың есін шығарғаны сонша, Дон Кихоттың тізгінді қанша тартқанына қарамай, ауыздығын сүзіп ала жөнелді де, қу сүлдері ғана қалған мәстектің табиғатына жат әбжілдікпен қос аяқтап көсілтіп берді. Мырзасына жерге жалпасынан түсу қатері төнгенін сезген Санчо есегінен ырғып түсіп, оған көмекке ұмтылды, бірақ бұл борсаңдап жеткенше анау жер қауып та үлгерген еді, ал жанында Росинант сұлап жатқан: Росинант бейшараның өжеттігі мен өзімбілдігінің жемісі мен ақырғы нәтижесі әманда осындай болатын.
Санчо сұр жорғасын қалдырып Дон Кихотқа жүгіріп жеткенінше болмай, қуық ұстап секіріп билеп жүрген Шайтан есекке қарғып мініп, оны арқасынан қуықпен сабалай бастады, жанына батқан таяқтан гөрі осы тынымсыз тарсылдың үрейі көбірек қыстаған есек жаңағы ойын қойылмақшы селоға қарай шаба жөнелді. Қашып бара жатқан есегі пен сұлап жатқан қожайынына қарап тұрған Санчо қай қасіретке алдымен қол ұшын берерін білмей абдырады; бірақ шын берілген атқосшы, шын берілген малай болғандықтан, мырзасына деген махаббаты сұр жорғаға деген іңкәрлігінен үстем түсті, алайда әлгі қуықтар біресе жоғары көтеріліп, біресе есектің сауырына қарай төмен түскен сайын зәре-құты қалмай, жүрегі қан жылап тұрды; сұр жорғаның құйрығындағы бір тал қылшық үзілгенінен өзін осылайша бас-көзге қарамай сабалағанды артық көріп тұрған. Осындай дел-сал күйге түскен Санчо өзі ойлағаннан әлдеқайда аянышты ахуалға тап болған Дон Кихоттың жанына жақындады, сөйтіп оны Росинантқа отырғызып жатып:
— Сеньор! Сұр жорғамды Шайтан алып қашып кетті, — деді.
— Қандай шайтан? — деді Дон Кихот таңырқап.
— Қуығы бар Шайтан, — деп жауап қатты Санчо.
— Саспа, қайта тартып әперем, — деп сендірді Дон Кихот, — маған десе, тіпті тамұқтың ең терең, ең қараңғы түкпіріне барып тығылсын мейлі, бәрібр таппай қоймаймын. Ер соңымнан, Санчо, арба жай жүреді, сұр жорғаңның өтеміне қашырларын алып берейін.
— Оншалықты әбігер болмай-ақ қойыңыз, сеньор, — деп қарсылық білдірді Санчо, — ашуыңызды басыңыз, тақсыр: байқауымша, Шайтан сұр жорғамды босатқан секілді, әне өзі де бермен қарай келе жатыр.
Солай болып та шықты;: Дон Кихот пен Росинантқа ұқсап жерге жалп ете түскен Шайтан селоға қарай жаяу тартып бара жатыр еді, ал сұр есек болса қожайынына қайтып келе жатқан.
— Соған қарамастан, — деп мәлім етті Дон Кихот, — әлгі шайтанның есерлігі үшін арбадағылардың біреу-міреуінің сазайын тарттырғаным жөн секілді, айталық ана Императордың тап өзінің.
— Ондайды ойыңызға да алмаңыз, — деді Санчо келіспей. — Айтқан ақылымды тыңдаңыз: комедианттарға ешқашан тиісуші болмаңыз, себебі олардың орны бөлек. Мен сондайдың біреуін білуші едім: екі кісіні жер жастандырғаны үшін оны түрмеге отырғызбақ болған, бірақ сол бойда-ақ босатып жіберді, тіпті ақшалай айып та төлеттірген жоқ. Біле білсеңіз, тақсыр, күлдіргі, қалжыңбас болғандықтан оларға, әсіресе король немесе князь труппаларында жүретіндерге, жұрттың бәрі жанашырлық білдіреді, бәрі көмектеседі, бәрі қорғаштап, қалаған тілегін орындайды — бұлардың барлығын немесе барлығын дерлік киген киімі мен түр-әлпетіне қарап ханзада екен деп қалуға болады.
— Күллі адамзат баласы қанатының астына алып отырса да мейлі, ана сауыққой Шайтан бәрібір менен бұлайша оңай құтыла алмайды, — деп түйді Дон Кихот.
Соны айтып, селоға барыңқырап та қалған арбаны қуып жетті де:
— Уа, тоқтаңдар, тұра тұрыңдар, қуақылар мен күлдіргілер тобыры! — деп бар дауысымен айқайды салды. — Кезбе рыцарь атқосшылары мінетін есекке және басқа да жануарларға қалай қарау керек екенін үйреткім келіп тұр сендерге!
Дон Кихоттың қатты айқайлағаны сонша, не деп тұрғанын арбадағылардың бәрі түгел естіп, түйсіне қойды; сөйтіп, олар мұның мағынасын ұғынған бойда-ақ арбадан әуелі Ажал, оның соңын ала Император, делбеші-Ібіліс пен Періште секіріп түсті, Королева мен бала құдай Купидон да отырып қалмады — бәрі де бір адамдай таспен қаруланып, бір қатарға сап түзеді де, Дон Кихотты тас жаудырып қарсы алмаққа оңтайланды. Олардың өзіне тас атпаққа алғаусыз әскери тәртіппен қолын жоғары көтергенін көрген Дон Кихот тізгін тартып тоқтап, шабуылды өзіне зардабы аздау тиетін әдіспен қалай жүргізуге болатынын ойластыра бастады. Бұл осылай ойланып тұрғанда қасына Санчо да келіп жетті, сөйтіп оның әскери өнердің барлық ереже-тәртібі бойынша сап түзеген отрядқа шабуыл жасауға оқталғанын көрген ол былай деді:
— Мұндай іске тәуекел ету үшін ақыл-естен біржола ада болу керек шығар, сірә. Бас сауғалап, мыстан құйылған қоңыраудың астына барып жасырынбасаң, анандай кесектерден құтқаратын басқа қорғаныс құралы жоқтығын қаперге алыңыз, мархабатты мырзам. Одан соң мынаны да қаперде ұстаған абзал: құрамында Ажал бар, императорларының өзі айқастың ортасында жүретін, ақ ниетті және қара ниетті періштелер қол ұшын беретін тұтас бір қосынға жаңғыз шабуыл жасау деген ержүректік емес есерлік боп шығады. Егер осы ескертпем сізді тоқтата алмаса, онда, бәлкім, шындығына күмән келтіруге болмайтын мынадай бір мәлімет тоқтатар, атап айтқанда: бұл адамдар өздерін — король ме, принц пе, император ма, кім етіп көрсеткісі келсе де бәрібір, араларында бірде бір кезбе рыцарь жоқ.
— Міне, Санчо, тамырымды енді ғана тап бастың, — деп мәлім етті Дон Кихот, — бұл уәжің райымнан қайтара алады және қайтаруға тиіс те. Бұрын да өзіңе талай мәрте айтқанымдай, рыцарьлар қатарына қабылданбағандарға қарсы семсер суырмаймын және суырмауға міндеттімін де. Есегіңе көрсетілген жәбір үшін кек қайтарғың келсе, бұлармен мына сен, Санчо, айқасқа түсуің керек, ал мен болсам алыстан жігеріңе жігер қосарлық және қатерден сақтандырарлық сөздер айтып, көмектесіп тұратын болам.
— Ешкімнен ешқандай кек қайтарудың қажеті жоқ, сеньор, — деп қарсылық білдірді Санчо, — біреуден кек алу — ақ ниетті христианға жарасымсыз нәрсе, оның үстіне жәбір-жапасын өз ықтиярымда қалдыруға есегімді үгіттеп көндіргелі тұрмын, ал менің ықтиярым — жаратқан ием өзіме бұйыртқан өмірді ың-шыңсыз өткеру.
— Жә, ақ пейіл Санчо, ақылды Санчо, христиан Санчо, ақ жүрек Санчо, — деді Дон Кихот, — егер осындай шешімге келген болсаң, онда мына сүмелектерді жайына қалдырайық та, бұдан гөрі тәуірлеу, бұдан гөрі лайықтылау шытырман оқиға іздестірейік және мұндай сан қилы оқиғаның, оның үстіне, айта қаларлықтай кереметтерінің, бізді тап осы маңайдан күтіп тұрғанына сенімім кәміл.
Осыны айтып ол атының басын бұрды, Санчо сұр жорғасына отырды, Ажал мен оның елгезек отряды қайтадан арбаға жайғасып әрмен қарай асты, сөйтіп Ажал күймесімен арада болған осынау аса қорқынышты шытырман оқиға Санчо Пансаның қожайынына берген құтты кеңесінің арқасында ғана сәтті аяқталды; ал ертеңінде Дон Кихотты ғашықтық дертіне ұшыраған әлдебір кезбе рыцарьға қатысты, әлгіден артық болмаса кем соқпайтын жаңа шытырман оқиға тосып тұрған-ды.
ХІІ тарау
Айбынды Дон Кихоттың жаужүрек Айна Рыцарына қатысты әдеттен тыс шытырман оқиғасы хақында Ажалмен кездескеннен кейінгі түнді Дон Кихот пен атқосшысы биік те саялы ағаштардың арасында өткізді, сол жерде Санчоның өтінішін аяқ асты қылғысы келмеген Дон Кихот есекке артылған азық-түліктен дәм татты; кешкі астың үстінде Санчо мырзасына мынаны айтты:
— Сеньор! Уағда еткен сыйлығыңыздың өтеміне үш биеңіздің құлынын таңдамай, алғашқы шытырман оқиғаңыздың олжасын таңдағанымда барып тұрған ақымақ мен болады екем! “Көктегі тырнадан қолдағы шымшық артық” деген осы ғой.
— Алайда, Санчо, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — айқасқа түсуге құлшынған кезімде бөгет жасамасаң құрығанда Император айымының алтын тәжі мен Купидонның түрлі түске боялған қанаттарын олжа етер ең. Мен бұл тобырдың түте-түтесін шығарар едім де, олардың көр-жер дүниесіне өзің қожа боп шыға келер едің.
— Ойын-сауық императорларының тәжі мен аса таяғы ешқашан таза алтыннан болмайды, не бояма бірдеңеден, не қаңылтырдан жасалады, — деп құлақ қағыс етті Санчо.
— Әлбетте, — деп мақұлдай кетті оны Дон Кихот. — Театр жарақтарының тұтынуға жарамды дүние болуы шарт емес, бұлар комедияның өзі секілді көз алдымызға елестетуге ғана көмектесетін, сырттай ғана солай көрінетін нәрсе болуға тиіс; әйтсе де, Санчо, комедияны да, сол сияқты оны қоятындар мен жазатындарды да, бағалай және қадірлей білгеніңді қалар едім, өйткені олардың бәрі де мемлекетке айтып жеткізгісіз зор пайда келтіретін өзіндік бір қолғанат іспетті: олар бізге адам баласының іс-әрекеті айшықты түрде көрініс беретін айнаны әрдайым алдымызға тосумен болады және шын мәнінде қандай екеніміз бен қандай болуымыз қажеттігі арасындағы айырмашылықты комедия мен комедианттардан артық ешкім анық көрсетіп бере алмайды. Шыныңды айтшы: корольдер, императорлар, папалар, рыцарьлар, ханымдар және басқа да кейіпкерлер кескінделетін комедияларды көргенің бар ма сахнадан? Бірі — арсызды, екіншісі — алаяқты, үшіншісі — саудагерді, төртіншісі — солдатты, бесіншісі — ақпейіл аңқауды, алтыншысы — ғашықтық баураған жай біреуді бейнелейді, бірақ комедия аяқталып, актерлер үстіндегі костюмін шешкен бойда ешқайсысының бір-бірінен ешқандай артықшылығы болмайды.
— Көрдім ғой, әрине, — деп жауап қатты Санчо.
— Шыр айналып өтіп жатқан ғұмыр-тіршілігіміздің комедиясында да тап осындай жағдай орын алған, — деп сөзін жалғады Дон Кихот, — мұнда да біреулер император ролін ойнайды, екіншілер — папаны кескіндейді, қысқасы, комедияға қатысатын кейіпкерлердің баршасы бейнеленеді, ал комедия аяғына жеткенде, яғни өмір аяқталған кезде, ажал келіп олардың өзара айырмашылығын көрсетіп тұрған киімдерін сыпырып алады, сөйтіп молада ешқайсысының бір-бірінен ешқандай артықшылығы болмайды.
— Тамаша теңеу, — деп салды Санчо, — алайда онша бір жаңалық та емес, орайы келген жағдайларда және әлденеше рет естігем мұны; сол сияқты өмірімізді шахмат ойынымен салыстыратын теңеу де таң емес: ойын өтіп жатқанда әр фигураның өзіндік ерекше міндеті болады, ал ойын аяқталғанда фигуралар араластырылып жіберіледі де, тірі жан атаулының бәрі моладан орын табатынындай, бәрі бір жерге жинақталып, бір дорбаға салынады.
— Күн өткен сайын, Санчо, есерлігің азайып, естілігің арта түскендей-ау осы, — деп құлақ қағыс етті Дон Кихот.
— Ау, енді сіздің кемеңгерлік қасиетіңізден маған да бірдеңе жұғысты болуға тиіс емес пе, — деді Санчо. — Жердің өзі де кебір әрі құнарсыз болуы мүмкін, бірақ оған тыңайтқыш сепсе және өңдесе, ол жақсы өнім бере бастайды. Айтайын дегенім, сіздің әңгімелеріңіз кеуіп қалған ақыл-ойымның құнарсыз топырағына түскен тыңайтқыш тәрізді болды, ал өзіңізге қызмет етіп, аралас-құраластық жасаған уақытымның бәрі оны өңдеудің орнына жүрді, осының арқасында бітік өнім берермін деп үміттенем және бұл өнім, тақсыр, түсінік-түйсігімнің құрғап қалған егіндігіне өзіңіз салған ізгі тәрбие соқпағынан ауытқымайды да, айнымайды да.
Санчоның көпірме сөзіне Дон Кихот шын ықыласымен күліп алды, алайда оның үміт етуге татырлық қабілет-мүмкіндігі барын мойындамай және тұра алмады, өйткені сөз саптау мәнерімен қазір өзін жиі-жиі таңдандырып жүрген болатын; солай бола тұрса да, ғалым адамның немесе астана тұрғынының мақамымен тілін безей бастағанда Санчоның сөзі ақыр аяғында қарапайымдықтың шыңынан қарабайырлықтың шыңырауына құлап түсетін; сөзінің ажары мен қаперінің қарымдылығы, әсіресе, оның мақалдарды орынды-орынсыз қолданатындығынан көрініс беретін, ал мұны хикаямыздың ұзына бойында оқырман, асылы, өзі талай көрген де, байқаған да шығар.
Осындай және осыған ұқсас әңгімелермен олар түннің едәуір бөлігін өткізіп те алды, сосын ақыры Санчоның, әдетте ұйқысы келген кезде айтатынындай, қисая кетуге аңсары ауды да, есегінің ерін алып, шөбі шүйгін жайылымда жан шақыруына кеңшілік жасады. Дон Кихоттың айрықша ескертпесіне сәйкес, Росинанттың ерін алған жоқ, себебі мырзасы оған түн қатып, түс қашып жорықта жүрген мерзім аяқталғанша аттың ерін алмауға әмір еткен-ді; кезбе рыцарьлар қалыптастырған және мүлтіксіз сақталып келген ежелгі дәстүр аттың ауыздығын алып, тізгіннің ұшын ердің қасына байлауға ғана рұқсат ететін, бірақ ерін сыпыруға қатаң тыйым салатын. Санчо мұны бұлжытпай орындап, Росинантты есекпен бірге еркін оттауға қоя берді; ал есек пен Росинанттың арасында теңдесі жоқ тығыз достық орнағаны сондай, осынау мейлінше шыншыл туындының авторы бұл достықты дәріптеуге тұтас тараулар арнапты-мыс, бірақ қаһармандықты қастерлеуді мұрат тұтқан бұл хикаяға жарасымды әдептілік пен сыпайылық шегінен шықпау үшін аталмыш тарауларды алып тастапты-мыс дейтін қауесеттің ұрпақтан ұрпаққа тарап кеткені де тегін емес; дей тұрғанмен, автор кейде бұл ойынан айнып қалады, мысалға, осынау төрт аяқтылар бас қоса қалса болды, қасыныса бастайды, одан соң қалжыраған әрі қанағат тапқан Росинант мойнын қалжыраған әрі қанағат тапқан сұр есектің мойнына артады (сонда оның мойыны арғы жаққа жарты шынтақтай артық шығып кетеді), сөйтіп екеуі жерге қарап ойға шомған қалыпта тұра береді, әдетте кейде үш күн бойы қатарынан, қалай болғанда да, әйтеуір, осы мақсатқа жұмсауға қанша уақыт тапса сонша, сондай-ақ, аштық қысып қорек іздеуге мәжбүр болған кезден басқа мезгілдің бәрінде өстіп тұрады, деп жазады. Аталмыш автордың бір шығармасында бұл достық Нис пен Эвриалдың, Пилад пен Орестің достығымен теңестіріледі, деседі; олай болса, бұл екі момын жануардың достық қарым-қатынасының қаншалықты берік болғандығы жұртты қайран қалдырмай қоймасы кәміл және тек қайран қалдырып қана қоймайды, қапаландырады да, өйткені адамдар достық сезімді сақтауға мүлдем мүсәпір ғой.
Мына сөз тегін айтылды деймісің:
Таяқтар болат найзаға,
Ал достар жауға айналды.
Және тағы:
Тамырды тамыр байқатпай
Сүрінтуге ынтызар.
Осынау хайуандардың достығын адамдар достығымен шендестіру арқылы автор асыра сілтеп жіберді-ау деген ой тумаса керек, өйткені адамдар жануарлардан көп тағылым алды және талай татымды нәрсені үйренді: мысалға, ләйлектер бізге клизма қолдануды, иттер — құсып тастауды және ризашылық білдіруді, тырналар — сақтықты, құмырсқалар — алдын-ала қам жасауды, пілдер — ұят дегеннің барын, ал жылқы — шын берілгендікті үйретті.
Ақыры Санчо тығындық еменнің түбінде жатып ұйқтап кетті, ал Дон Кихот болса, жай еменнің, бірақ жапырағы қалың жуан еменнің, түбінде отырып көз іліндірді; алайда арада аз уақыт өткенде арқа тұсынан естілген әлденендей дабыр-дұбырдан шошып оянды, сол бойда орнынан атып тұрып бұл неғылған шу екенін білмекке сол тұсқа қадала көз тігіп, зейін сала тың тыңдады; іле екі салт аттыны көзі шалды, бірі атынан секіріп түсіп, жанындағы серігіне былай деді:
— Түсе қал, достым, аттардың ауыздығын ал, меніңше бұл жерде оларға —жейтін шөп, ал маған махаббат жайындағы ой-арманыма берілуге қажет тыныштық пен оңашалық жетіп артылатын секілді.
Бейтаныс адам осыны айтып көк шөпке сұлай кетті; құлаған кезінде сауыт-сайманның сылдыры естіліп қалды, Дон Кихот соған қарап кезбе рыцарьға кез болғанын байқап үлгерді; осындай жағдаятқа байланысты Дон Кихот ұйқтап жатқан Санчоның қасына барып, қолынан тартқылады, сөйтіп ақыры едәуір күш салудың нәтижесінде оятып, құлағына:
— Бауырым, Санчо! Шытырман оқиға! — деп сыбырлады.
— Сәтті оқиға болғай тек, — деді Санчо. — Қанеки, қайда аса құрметті шытырман оқиғамыз, мархабатты мырзам?
— Шытырман оқиға қай жерде деймісің, Санчо? — деп қарсы сауал қойды Дон Кихот. — Бұр басыңды, қара ана жаққа: ана жерде кезбе рыцарь жатыр және, байқауымша, өзі онша көңілді емес секілді, — аттан қалай секіріп түскенін, сөйтіп құдды бір әлденеден тығырыққа тірелгендей жерге құлай кеткенін көрдім, сол кезде сауыт-сайманы да шылдырлады.
— Тақсыр, сонда мұны шытырман оқиға деп табуыңызға не себеп? — деп ынтықты Санчо.
— Мұны шытырман оқиғаның тап өзі деп тұрған ештеңем жоқ, бұл тек оның бастамасы ғана, өйткені шытырман оқиғалар әдетте осылай басталады, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Қане, тоқтай қал: анау лютнясын ба, гитарасын ба күйіне келтіріп, жөткірініп, тамағын қырнап жатыр — шамасы, ән салмақ шығар.