Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 05

Ал бұл кезде оңаша қалған Дон Кихот пен Санчо екеуара пікір алмасып отырған, мұның бәрі хикаямызда аса бір дәлдікпен және шыншылдықпен
алға тартылады. Санчо қожайынына былай деді:
— Сеньор! Әйеліме бәрін хабарландырып та үлгердім, сөйтіп ол маған өзіңізге еріп көңіліңіз қайда қаласа, сонда баруға рұқсат етті.
— Хабарландырып емес, Санчо, хабарлап деу керек, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.
— Жаңылмасам, тақсыр, не айтпағым түсінікті болған жағдайда мені түзетпей-ақ қоюыңызды өзіңізден бір-екі рет өтінгенмін, — деді Санчо, — ал әгәрәки түсінбей қалсаңыз, онда: “Санчо, — немесе сайтан дейсіз бе, сапалақ дейсіз бе, бәрібір, — не айтып тұрғаныңды ұқпадым”, дегеніңіздің өзі жетіп жатыр. Егер түсіндіріп бере алмасам, сонда ғана түзетіңіз: мен өзі көніпіс адаммын ғой.
— Не айтып тұрғаныңды ұқпадым, Санчо, — деп Дон Кихот оны бөліп жіберді, — көніпіс адаммын ғой дегенің не білдіретінін түсінбедім.
— Көніпіс деген сөз: барым сол ғана дегенді білдіреді, — дейтін түсініктеме берді Санчо.
— Енді сені бұрынғыдан да бетер түсінбей қалдым, — деп шынын айтты Дон Кихот.
— Егер мені түсінбейтін болсаңыз, онда сізге ойымды қайтіп ұқтырарымды білмеймін, білмеймін дедім — бітті, — деп шорт кесті Санчо.
— Тоқта, тоқта, енді ғана аңғардым, — деді Дон Кихот, — өзіңнің көнпіс, жуас, икемге көнгіш екеніңді, сөзіме әрдайым құлақ асып, не айтсам да бұлжытпай орындайтыныңды айтпақ болған екенсің ғой.
— Бәс тігуге бармын, — деді Санчо, — не дегелі отырғанымды әу баста-ақ бірден түсініп те, аңғарып та қойған болатынсыз, әйтсе де тағы бірдеңені былықтырып, бықсыта беруім үшін әдейі басымды қатырғыңыз келді.
— Әбден мүмкін, — деді Дон Кихот. — Ал, сонымен, Тереса не айтты?
— Тереса маған, — деп жауап қатты Санчо, — ебін тапқан екі асар, уәдені бұзған оңбайды, басын жоғалтқан шашын жоқтап жыламас, көктегі тырнадан қолдағы шымшық артық, дегенді айтты. Әрине, әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа екенін білем ғой, бірақ әйелдің сөзіне ақымақ қана құлақ аспайды.
— Мен де сондай ойдамын, — деп келісе кетті Дон Кихот. — Иә, достым Санчо, айта бер әрмен қарай: бүгін аузыңнан шыққан әр сөзің алмастай жарқылдап тұр.
— Мәселе мынада, — деп сөзін жалғады Санчо. — Адам атаулының қай-қайсысы да өлімнен қашып құтыла алмайды, бүгін бармыз, ертең жоқпыз, ақсақалды қария секілді сары ауыз балапан да өлімнен онша жырақ тұрған жоқ, сол сияқты, құдай бұйрық берген мезгілден бір сағат болсын артық ғұмыр кешем деп те ешкім айта алмайды, өйткені өлімнің құлағы тас керең және өміріміздің қақпасын қаққан кезде қашан да асығыс-үсігіс келеді, оны жалынып-жалбарынып та, күш қолданып та, скипетрмен10 де, митрамен11 де тоқтата алмайсың — әйтеуір, ол жайындағы қаңқу мен дақпырт осындай және амвоннан да бізге осыны уағыз етеді — мұны, сіз, тақсыр, менен де жақсы білесіз.
— Бұның бәрі дұрыс қой, — деді Дон Кихот, — бірақ нені мегзеп отырғаныңды түсінбедім.
— Менің мегзеп отырғаным, тақсыр, — деп жауап қатты Санчо, — өзіңізде қызметте болған кезімде маған жалақыға айына қанша төлей алатыныңызды білгім келеді және тиісті жалақымды қолда бар ақшамен төлеуге мүмкіндігіңіз бар ма — соны ашып айтқаңызды қалаймын, әйтпесе әлденендей бір марапат үшін қызмет етуге келіспеймін, өйткені ол не тым кеш тиеді, не уақытында тимейді, не тіптен тимей қояды, ал еңбекпен тапқан ақшам қалтамда жатса, корольге де сәлем бермеуіме болады. Қысқасы, аз ба, көп пе, әйтеуір қанша ақша табатынымды білсем деймін: көптен дәметкен аздан құр қалады деген бар ғой, одан соң: тамшыдан тама-тама дария болатыны мәлім және мұның бәрі үйден кетпейді, үйге келеді емес пе. Әрине, мейірімді мырзам, егер орайы келіп (рас, қазір бұған сенімім де, үмітім де жоқ) уағдалы аралыңызды тарту етіп жатсаңыз, онда бұл аралдан түсетін кірістің көлемі дәлме-дәл есептеп шығарылғаннан кейін тиісті үлесімді ұстап қалуға келіспейтіндей мен бір соншалықты жақсылықты білмейтін адам емеспін ғой, қолым да соншалықты сұғанақ емес.
— Әлбетте, достым Санчо, біреудің пайдасы үшін сақтап қалудан гөрі, өз пайдаң үшін ұстап қалу әлдеқайда тиімді екенінде дау барма, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот.
— Иә, иә, — деді Санчо, — әрине, дұрысы ұстап қалу емес, сақтап қалу ғой, солай деуім керек еді, жарайды ештеңе етпес, өйткені, сіз, тақсыр, мені онсыз да тәп-тәуір түсіндіңіз ғой.
— Түсіндім, түсіндім, — деді Дон Кихот, — күллі арам ойыңның бәрін алақандағыдай анық көріп отырмын және қисапсыз көп мақалыңның жебесі кімді нысанаға алып жатқанын да жақсы білем. Бері қара, Санчо, егер кезбе рыцарьлар жөніндегі қандай да бір романнан үлгі тұтуға лайық дерек тапсам, құдды бір саңылаудан сығалап қарап алғандай, атқосшылардың айына немесе тіпті жылына әдетте қанша алатынын анық білген болар ем, сөйтіп мен де саған жалақыны қуана-қуана төлер ем. Мен романдарды түгелдей немесе түгелге жуық оқып шықтым, бірақ қандай да болсын кезбе рыцарьдың өз атқосшысына белгілі бір мөлшерде жалақы тағайындағанын кезіктіре алмадым, анық білетін нәрсем — атқосшы атаулының марапат үшін ғана қызмет істейтіні, сөйтіп күндердің бір күнінде, жолы болған жағдайда қожайындарының оларға аралды жә болмаса соған тепе-тең басқа бірдеңені, немесе, құрығанда, ақсүйектік атақ пен лауазымды тарту ететіні ғана. Егер сіз, Санчо, осы үміт пен осы дәмені қанағат тұтсаңыз және өзіме қызметке қайта оралуға тілек білдірсеңіз, онда — бәрекелді, бірақ мені кезбе рыцарьлықтың ежелгі дәстүрін бұзады-ау не өзгертеді-ау дегенге иегіңіз қышымай-ақ қойсын. Сондықтан, қадірменді Санчо, үйіңізге барыңыз да, Тересаңызға осы ұйғарымым жайлы айтып беріңіз, егер ол да, сіз де маған марапат үшін қызмет етуге келіссеңіздер, онда bene quіdem12, ал егер бұған ырза болмасаңыздар, онда қош айтысқанымызбен дос-жар адам боп қала берейік: кептерханада жем болса, кептер табылады. Бұған қоса, балам: жақсылық жүрген жерде тапшылық болмайды және жақсылық етсең жарты етпе, дегенді де ұмытпаңыз. Бұлайша сөз саптап тұрған себебім, Санчо, мақалдап сөйлеуде өзіңізден кем түспейтінімді көрсету ғана. Сөзімнің соңында сізге айтайын дегенім де және айтарым да мынау: егер маған марапат үшін қызмет етуге және басыма түскен ауыртпалықты бөлісуге бейіл болмасаңыз, онда ерік өзіңізде, бірақ кейін өкініп жүрмеңіз, ал мен өзіме сізден гөрі тіл алғыш, сізден гөрі елгезек және сізден әлдеқайда ептейлі әрі мылжыңға да әуестігі аз бір атқосшы тауып алам.
Дон Кихоттың мұншалықты қатаң шешім қабылдауы Санчоның көңілін алай-түлей етіп жібергені сонша, көз алды қарауытып, қайсарлығының қанаты салбырап қалды, өйткені қожайыны өзін жорыққа алмай кетеді деген ой осыған дейін үш ұйқтаса түсіне кірмеген; бөлмеге Самсон Карраско және оған ілесіп, бакалаврдың Дон Кихотты шытырман оқиға іздеу сапарынан бас тартуға қалай үгіттейтінін тыңдауды қызық көрген күтуші әйел мен жиен қыз келіп кірген кезде ол әлі де сол абыржып, абдыраған халынан арыла қоймаған. Айтулы әзілқой Самсон Дон Кихоттың қасына келіп, оны өткен жолғыдай құшағына алды да, былай деп саңқылдап сөйлеп кетті:
— Беу, кезбе рыцарьлықтың сұңғыла сарбазы! Беу, әскерилердің алтын діңгегі! Беу, испан халқының ар-намысы мен абыройы! Құдіреті күшті құдайдан, бейне оны қарсы алдымда тұрғандай көріп өтінерім: үшінші сапарыңа бөгеуіл жасап, кедергі келтіруге тырысушылар үміт-тілектерінің шытырманында адасып, арман еткен ой-ниеттері ақыры орындалмай қалса екен.
Бұдан соң ол күтуші әйелге қарап былай деді:
— Күтуші ханым енді әулие Аполлинарийге сиынбай-ақ қойса да болады, өйткені сеньор Дон Кихоттың ізгі мұратты әрі теңдесі жоқ ой-жоспарын жүзеге асыру ісін жалғастыра беруі қажеттігі жөнінде көктегі құдіретті күштердің үзілді-кесілді шешім қабылдағаны маған жақсы мәлім боп отыр, осы себепті бұл рыцарьды айбарлы білегінің қимылсыздығы мен әрекетсіздігінен арылтып, шектен тыс сергек те ширақ рухының айбындылығын паш етуге септік жасамасам және соған көндірмесем ар-ұятымның алдында азапқа батқан болар ем, өйткені осынау кешеуілдеушілік оны қисық-қыңырды түзету, жетімдерге жәрдем беру, қыздардың намысын қорғау, жесірлерді қамқорлыққа алу, күйеуге шыққандарға сүйеніш болу, кезбе рыцарьлық ордені атқаратын міндеттер аясына жататын, оның парызы саналатын, оған үйлесімді һәм қонымды боп табылатын тағы да басқа осы тектес шаруаларды іске асыру мүмкіндігінен айырады. Сөйтіп, енді ер мінезді, ержүрек сеньор Дон Кихот, құдіретіңізге құлдық, сапарға ертең емес, тап бүгін аттанып кете беруіңізге болады, мархабатты мырзам, егер бұл үшін әлдене жетіспей жатса, онда өзімді де, жиған-терген дүние-мүлкімді де жолыңызға сарп етуге әзірмін, ал егер сізге, сән-салтанатыңызға құлдық, атқосшы қажет болса, онда сізге қызмет етуді, өз тарапымнан, зор бақыт санар едім.
Сол арада Дон Кихот Санчоға қарап былай деп тіл қатты:
— Маған атқосшылыққа адам табылады деп айттым ба саған, Санчо? Көрдің бе, міне, кімнің маған қызмет етуге құлшынып тұрғанын: иә, тап сол зерек те зерделі бакалавр Самсон Каррасконың өзі, саламанкалық шәкірттер арасында алдына жан салмаған әзілқой әрі сотқар, дені-қарыны сау, қимылы шапшаң, мылжыңға жоқ, аяз бен аптапқа, аштық пен шөлге шыдамды, кезбе рыцарьдың атқосшысына қажетті қасиеттердің бәрі бір бойынан табылатын адам. Алайда, қарақан басымның қызығы үшін ғылымның осынау шоң бағанын шайқалтуыма, ілім мен білімнің осынау шып толы құмырасын қиратуыма, әсем де ерікті өнердің осынау шынарының тамырына балта шабуыма көктегі құдірет кеңшілік ете қоймас. Жә, бұл жаңа Самсон туған жерінде қала берсін, сөйтіп оның даңқын арттыру арқылы егде жасқа жеткен ата-анасының да ақ шашын даңққа бөлесін, ал өзім, егер Санчо маған серік болуды хош көрмесе, кез-келген атқосшыны қанағат тұтам.
— Жоқ, хош көрем, — деп мәлім етті қатты толқып, көз жасын тия алмай отырған Санчо, сосын сөзін әрмен жалғады: — Мархабатты мырзам, мен жайында ешкім де: “Ісі түссе — мүсәпір, ісі бітсе — кісәпір” дегенді айта алмайды, менің тұқымымда қарау адам атымен болмаған, жер-дүниедегі жұрттың бәрі, әсіресе өзіміздің селодағылар, Панса дегендердің кім екенін жақсы біледі, ал мен солардың бір жапырағы боп табылам, оған қоса, сіздің көптеген ізгілікті ісіңізге, әсіресе одан да гөрі ізгілікті сөзіңізге қарап, өзіңіздің, тақсыр, мені марапаттамақ ойыңыз барын бажайлап, бек жақсы ұғынып алдым. Ал енді жалақыға қатысты есеп-қисап жайына ден қойыңқырап кетсем, бұл тек әйеліме жақсы атты көрінейін дегендіктен еді, себебі оның басына бір ой келсе болды, өзінікі орындалғанша бөшкенің құрсауын қондырған балға сынды бір тынбайды. Алайда еркекке — еркек, әйелге — әйел боп қалу парыз, осы себепті бұра тартуға көне қоймайтын кей белгілерім бойынша өзімнің еркек екенім анық болса, онда өз үйімде де, әйелім хош көретініндей, еркек боп қалғым келеді, сондықтан, тақсыр, сізден, кейін дау-дамай тууына жол бермейтін қосалқы жазуы бар өсиет қалдыруыңыз ғана талап етіледі, — сосын сеньор Самсонның көңілі жай табуы үшін жеделдетіп жолға шығайық: олай дейтінім, өзінің айтуынша, сізді шартарапты үшінші мәрте шарлау үшін жолға салып, — әлде: аттандырып деген дұрыс па, қалай? — жібермесе, ар-ұяты алдында абыройсыз қалғалы тұр ғой. Ал мен, мейірімді мырзам, өзіңізге ақ-адал қызмет етем және бұл қызметім кезбе рыцарь атқосшыларының, — бұрынғысы бар, қазіргісі бар, — баршасының қызметінен еш кем түспейді, тіпті артығырақ болады деп тағы да уәде берем.
Санчо Пансаның сөзі де, сөз орамы да бакалаврды қатты таңырқатты, қожайыны жайындағы бірінші хикаяны оқып шыққанымен, Санчоны сонда бейнеленгендей шынымен-ақ соншалықты қызық адам деп ойламаған; алайда, Санчо: қосымша жазуы бар өсиет деудің орнына қосалқы жазуы бар өсиет дегенді айтқан кезде бакалаврдың ол жайында оқығандарына сенбеске амалы қалмады, сөйтіп осы ғасырдағы нағыз миғұланың бірімен жүздесіп тұрғанына көзін әбден жеткізгеннен кейін, тап мына мырзасы мен малайындай қос нақұрысты әлем әлі көрмеген шығар деген ойға келді. Ақыр аяғында Дон Кихот пен Санчо құшақ қауыштырып, достығын қайта жалғастырды; онан соң ақылға кенен Каррасконың, — аналар қазір оған көріпкел секілді қарай бастаған, — кеңесі мен рұқсаты бойынша сапарға үш күннен кейін аттануға ұйғарым етілді, осы мерзім ішінде жолға қажетті нәрсенің бәрін жинап үлгеруге, сондай-ақ, бет бүркеуіші бар дулыға тауып алуға болатын, Дон Кихоттың айтуынша, онсыз көңілі көншімейтін. Оны Самсон тауып беруге уәде етті — өзіне жақсы таныс бір адамда сондай нәрсенің бар екенін біледі екен және өтінішін аяқсыз қалдырмайтынына сенімді көрінеді, себебі болаттан соғылған бұл дулығаның жылтыратып тазартылмағаны және жалтырап тұрмағаны өз алдына, керісінше, тат басып, тотығудан әбден қарайып кетіпті. Күтуші әйел мен жиен қыздың бакалаврға жаудырған қарғысында қисап болмады; екеуі шашын жұлып, бетін тырнап, Дон Кихоттың жол шегуін бейне бұл оның сапарға аттануы емес о дүниеге аттануындай көріп, нағыз жалдамалы жоқтаушылардай зар иледі. Дон Кихотты тағы бір мәрте жорыққа шығуға үгіттегендегі Самсонның көздеген мақсаты жайында алда әңгіме етіледі, — содан сәл бұрын өзі барып кеңесіп қайтқан священник пен шаштараз оған осындай ақыл қосқан-ды.
Қысқасын айтқанда, Дон Кихот пен Санчо өздеріне қажет болады-ау деген заттарының бәрін үш күннің ішінде түгел жинап алды; одан соң, Санчо зайыбын, Дон Кихот — жиен қызы мен күтуші әйелін жұбандырғаннан кейін, бір күні кешкісін екеуі, өздерін жарты миль жерге шығарып салуға тілек білдірген бакалаврдан басқа жұрттың бәрінен жасырын түрде, Тобосоға баратын жолға түсіп тартып кетті: Дон Кихот — сенімді сәйгүлігі Росинантын, ал Санчо сол баяғы есегін мініп келе жатқан; айта кетерлік жәйт: Санчоның қоржыны — азық-түлікке, әмияны — бір қажеті болар деп Дон Кихот берген ақшаға лық толы болатын. Самсон Дон Кихотты құшағына алып, барлық сәтті-сәтсіз қадамы жайында хабарлап тұруын өтінді, сәтсіздіктеріне өзі, Самсон, сүйініш білдіретінін, сәттіліктеріне, шынайы достық қағидалары талап ететіндей, күйініш білдіретінін айтты. Дон Кихот уәде берді; Самсон бетін селоға қарай бұрды да, екі салт атты заңғар қала Тобосоға қарай сапарын жалғап кетті.
ҮІІІ тарау
Бұл тарауда сеньора Дульсинея Тобосскаяға бара жатқан жолында Дон Кихоттың қандай кепті бастан кешкені жайында әңгімеленеді
“Құдіреті күшті алланың мейірімі мол!” деп шалқиды Ахмет Бен-инхали осы сегізінші тараудың басында. “Алланың мейірімі мол!” деп үш мәрте қайталайды; шүкіршілік етіп отырған себебім, Дон Кихот пен Санчо деревнядан әлдеқашан жырақтап та кетті, мына тартымды хикаяның оқырмандары Дон Кихоттың қилы қарекеті мен атқосшысының қыршаңқы қалжыңы осы қас қағымнан басталады деп есептей беруіне болады, дейді; ол оқырмандарға айлакер идальгоның бұрынғы рыцарьлық ерліктерін еске алмауға, назарды болашақ істеріне аударуға кеңес береді, бұрынғылары Монтьель жазығында басталғанындай, ендігілері дәл қазіргі Тобосоға бара жатқан жолда басталатынын айтады, сондай-ақ автордың бұл өтініші өзі емексітіп отырған нәрселерімен салыстырғанда онша орынсыз да емес екенін құлаққағыс етеді; сөйтіп ол әңгімесін әрмен жалғайды.
Дон Кихот пен Санчо оңаша қалған-ды, әйтсе де Самсон ұзап үлгергенше болмай, Росинант кісінеп, есек ақыра бастады, мұны екеуі де — рыцарь да, атқосшысы да жақсы ырымға, зор бақыттың нышанына жорыды; дегенмен, ақиқатын айтар болсақ, мәстектің кісінегенінен есектің ышқынуы мен ақыруы ащырақ естілген-ді, Санчо осыған қарап өзінің бақ-талайы мырзасының бақ-талайынан басым түсіп, оны көп кейінде қалдырады екен деп түйді; бұл арада Санчо астрология саласындағы таным-түсінігіне сүйенген болар деген ой туындайды, алайда ол жайында хикаяда ешқандай дерек жоқ; бір ғана мәлім нәрсе, сүрініп кеткенде немесе құлап қалғанда ол әманда өзіне-өзі: одан да үйде отырғаным жақсы, еді дегенді айтатын, өйткені сүріну мен құлаудың салдарынан аяқ киіміңді бүлдіру мен қабырғаңды сындырудан басқа пайда таппайсың ғой; ақылға кенен бола қоймаса да, атқосшымыз бұл арада шындыққа бір табан жақындау-тұғын. Сол жерде Дон Кихот оған былай деп тіл қатты:
— Достым Санчо! Жолда келе жатқанымызда күннің қалай батқанын білмей қалдық, енді қазір қараңғылық қоюланып кеткені сонша, шамасы, Тобосо қаласына таң ата жете алмайтын да шығармыз; басқа шытырман оқиға іздеуге аттанбас бұрын әуелі сонда соға кетуге, сол жерден жан тең келмес Дульсинеяның рұқсаты мен мархабатты ризашылығын алуға ұйғарған едім: тек сондай ризашылықтың арқасында ғана қандай шытырман оқиғаны болсын жеңіспен аяқтаймын деген ойдамын және соған кәміл сенемін де, өйткені бұл өмірде ханымдарының ықылас-пейілінен артық кезбе рыцарьлар айбатын арттырар ештеңе жоқ.
— Мен де солай ойлаймын, — деп қуаттай кетті Санчо, — бірақ сіздің, тақсыр, онымен тілдесіп жә болмаса жай ғана жүздесіп ризашылығын алатын орныңыз деймін-ау, мысал үшін айтам, күмәнді боп тұр емес пе: бәлкім, онымен ана жолы сіздің Сьерра Моренаның қақ төрінде қалай ақымақтанып, анайы әрекеттер жасап жатқаныңыздың жайын баян еткен хатты алып барғанымда жүздескен орным — яғни, мал қораның шартағы арқылы ғана жүз көрісуіңізге тура келетін шығар.
— Е-е, Санчо, ана жолы өзің осынау көз тартатын көркемдікпен және суреттеуге сөз жетпейтін сұлулықпен дидарласқан, дәлірек айтқанда, әлде бірдеңе арқылы дидарласуыңа тура келген орын саған мал қораның шартағы боп елес берген екен-ау? — деді Дон Кихот бәсең дауыспен. — Жоға, о не дегенің, ол жердің галерея, балкон немесе корольдің сән-салтанаты мол сарайының портигі13 екенінде еш күмән жоқ.
— Мүмкін, әбден мүмкін, — деп келісе кетті Санчо, — әйткенмен, қара басып қателесіп жүрмесем, маған ол шартақ сияқты боп көрінген.
— Қалай болғанда да, кеттік сонда, Санчо, — деді Дон Кихот. — Онымен қалай жүз көріскенімде тұрған дәнеңе жоқ: мал қорасының шартағы арқылы ма, терезе арқылы ма, саңылау немесе бақтың қоршауы арқылы ма — бәрібір, өйткені оның күн сипатты дидарының көз жанарымды шылаған әр тал шапағының өзі ақыл-ойымды нұрландырып, рухымды тасытады, одан кейін ақыл-парасаты мен айбыны жөнінен күллі әлемде маған тең келер жан баласы болмайды.
— Ақиқатын айтқанда, сеньор, — деп қарсылық білдірді Санчо, — анау әлгі күнді, яғни сеньора Дульсинея Тобосскаяны көрген кезімде ол соншалықты бір жарқырап тұрған жоқ-ты және жан-жаққа шашыратқан шапағы да көзіме шалына қоймаған, шамасы, бұл мейірімді ханымның, өзіңізге бұрын баян еткенімдей, мен барған кезде дән ұшырып жатқандығынан, айнала-маңын бұлт тәрізді қою шаң торлап, бет-әлпетін көрсетпей жібергендігінен шығар.
— Сонда сен, Санчо, сеньора Дульсинея дән ұшырып жатты деген тұжырымыңнан әліге шейін айнымай, солай ойлап, соған сеніп, соны ұстанып жүр екенсің ғой, солай ма? — деп сұрады Дон Кихот. — Шындығына келгенде, бұл жұмыс, бұл кәсіп әдетте басқадай іспен және ермекпен шұғылдану үшін жаратылған және сондаймен шұғылдануға борышты ақсүйек әулеттен шыққандар айналысатын және айналысуға тиіс, осы арқылы олардың тектілігін арбалет оғы жетер жерден-ақ аңғарып-білуге болатын, шаруаға мүлдем жуыспайды-ақ емес пе?.. Өздерінің хрустальдан соғылған сарайында төрт нимфаның немен шұғылданғанын: сүйікті өзені Тахоның суынан жағаға қалай шыққанын, көк майсаға жайғасып отырғаннан кейін, айлакер ақынымыздың айтуынша, алтынның, інжу мен жібектің қоспасынан тоқылған, аса бағалы маталарға кесте төгуге кіріскенін суреттейтін өлеңін есіңде жөнді сақтамаған екенсің-ау, Санчо. Өзің барып көргенде менің аяулы ханымым да, сірә, тап сондай шаруамен айналысып отырған болуы керек, шамасы, егер тек ересен ерліктерімді көре алмайтын әлде бір зұлым сиқыршы оны ауыстырып, өзге түрге енгізіп қойып жүрмесе; жалпы, ол залым жүрегімді қуанышқа бөлейтін нәрсенің бәрін мүлдем басқа бірдеңеге айналдырып жібереді, — мен тіпті өз қарекетімнің баспадан шықты делініп жүрген баянының авторы да, өзіме өштігі бар көз байлаушы боп шығып, оқиғаларды қасақана бұрмалап, ақиқатқа құшақ-құшақ өтірік қосып, осынау шынайылығы шүбәсіз хикаяның одан әрмен өрістеуіне қатысы жоқ басқа бір тосын жағдайлар жайындағы әңгімемен әуестеніп кете ме деп те қауіптенем. Беу, қызғаныш, сансыз көп бақытсыздықтың бастауы, ізгіліктің ірге тасын кемірген жебір құрт-ай! Жаман әдет атаулының өзегінде, Санчо, жан рақатын табуға деген құштарлық жатады, ал қызғаныштың өзегінде — күйініш, өшпенділік пен ызадан өңге дым да жоқ.
— Мен де дәйім осыны айтып жүрмін ғой, — деп іліп әкетті Санчо. — Бакалавр Каррасконың сөзіне сенсек, өзіміз жайында жазылған анау әлгі кітапшада немесе хикаяда менің ар-намысыма, оған еш күмән жоқ, бейне бір жүргісі келмей көткеншектеген, сөйтіп оң жақ бүйірден де, сол жақ бүйірден де оңбай тепкі жеген шошқаның қиқар қабанына тартылғандай сыбаға тиген шығар, шамасы. Солай бола тұрғанымен, шыным бұл, өз басым бірде бір сиқыршы жайында бір ауыз жаман сөз айтқан емеспін, оның үстіне, маған біреу қызғаныш білдіретіндей жиған-тергенім де жарытымсыз. Рас, мен өз пайдамды жібермеймін, сондай-ақ кей-кейде пысықайлық жасаудан да жалтармаймын, бірақ пысықай болғаныммен, есесіне аңқаулаумын және аңқаулығым — туа бітті мінезім, әсте де жасанды нәрсе емес; тіпті құдайға деген сенімнен өзге қасиеттің бәрінен құралақан болған күнімнің өзінде де, — ал мен құдайға және римдік-католиктік шіркеу үйрететін және сенетін нәрсенің бәріне өмір бойы шын жүректен әрі қапысыз сеніп келе жатқан адаммын, оған қоса, еврейлерді иттің етінен жек көрем, — міне, тек жалғыз сол үшін ғана шығармашылар маған кешіріммен қарап, жазбаларында мені жақсы жағымнан көрсетуі керек еді. Әйтсе де, мейлі, ойларына не келсе соны көйіте берсін, бай болып көргенім жоқ, кедей болып өлгенім жоқ, ендеше кітаптарда біреулердің өзім жайында не жазып, не қоятынына және төрткіл дүниеде енді қандай өсек-аяң қаулайтынына түкіргенім бар: ауыздарына түскенін оттай берсін.
— Бұл айтқандарың осы күнгі бір атақты ақынның басында болған жайды ойыма оралтты, Санчо, — деді Дон Кихот. — Ол куртизанкалар14 жайында әзіл-шыны аралас сықақ жазады, бірақ біреуін ұмыт қалдырып, атын атамай кетеді, осы себепті көпшіліктің көңілінде бұл куртизанка ма әлде емес пе деген күмән туады; әлгі әйел болса, өзінің тізімге ілінбей қалғанын көріп, ақынды жерден алып, жерге салып, қандай жазығы барын, есімі неліктен тізбеге кірмегенін сұрайды, сосын сықақ өлеңін толықтыруды, өзі жайында бірдеңе қосуды талап етіп, олай етпеген жағдайда көрер күні бір уыс болатынын мәлім етеді. Ақын оның тілегін орындап, келістіре суреттеп береді, әйел оған ырзашылық білдіреді: жаман да болса әйтеуір абырой екенін айтады. Сондай-ақ, есімі ұрпақтан ұрпаққа жетуін көздеп, әлемнің жеті кереметінің бірі ретінде құрметтелетін Диана ғибадатханасына от қойып, түгін қалдырмай өртеп жіберген бақташы жайындағы әңгімені де осы арада еске сала кеткеннің артығы жоқ: көздеген мақсаты іске аспауы үшін әлгінің атын ауызша түрде де, жазбаша түрде де еске алмауға және атамауға әмір етілгеніне қарамастан, оның есімі Герострат екені ақыры мәлім болмай қалмады. Онан соң ұлы император Бесінші Карл мен әлде бір римдік дворянның арасында болған жағдаятты да айта кеткен орынды. Император атақты Ротонда ғибадатханасын көрмек болады, бағзы замандарда бұл дүйім құдай ғибадатханасы деп аталған еді, ал қазір әбден лайықты түрде дүйім әулие ғибадатханасы аталады және римдік мәжусилер тұрғызған ғимараттар арасындағы ең жақсы сақталғаны да осы, сондай-ақ оны көтерген құрылысшылардың сән-салтанаты мол әрі заңғар ғимарат салудағы аса талғампаздығын да көрнекі түрде куәландырып тұр: пошымы апельсиннің жарты бөлігін еске салады, аса аумақты, күн сәулесі жалғыз ғана терезеден, анығырақ айтқанда, жоғары жақтағы дөңгелек ойықтан ғана түсіп тұрғанымен, іші де керемет жарық; міне, император да ғимаратты тап осы жерден тамашалаған еді, ал жанындағы римдік әлдебір ақсүйек зәулім құрылыстың әдемілігі мен сән-салтанатын, архитектурасының көз тартар ерекшеліктерін түсіндіріп тұрған. Олар аталмыш ойықтан былай шыққан соң әлгі дворян императорға: “Ұлы мәртебелі император ағзам! Бұл дүниеде есімімді мәңгілікке қалдыру үшін, ұлы мәртебелім, сізді құшақтай алып өзіңізбен бірге төмен қарай құлауға деген құштарлық мың мәрте бойымды құрсағанын айтқым келеді”, депті. “Бұл өрескел ойыңызды орындамағаныңыз үшін сізге көптен-көп рақмет, алайда ендігі жерде адалдығыңызды сынақтан өткізетін мұндай мүмкіндік туа қоймас, өйткені сізге өзіммен енді ешнәрсе жайында сөйлеспеуге және өзім баратын жерлерге аттап баспауға әмір етем”, деп жауап қатыпты император. Бұдан соң әлгі ақсүйекке мол сыйлық беріпті. Мұның бәрін, Санчо, даңқымызды жаюға деген құштарлықтың тіптен ақылға сыйымсыз нәрсе екенін көрсету үшін айтып отырмын. Сен қалай ойлайсың, Горацийді қару-жарағын түгел асынған күйі көпірден Тибрдің тұңғиығына секіруге итермелеген не? Муцийді қолын отқа жағып жіберуге мәжбүр еткен не? Курцийді Римнің қақ ортасында пайда болған от шашқан түпсіз шыңырауға құлауға түрткі болған не? Юлий Цезарьдің не қилы жаман ырымдарға қасақана Рубиконның арғы бетіне өтуіне не себеп болды? Ал егер одан гөрі бертініректегі мысалдарға келетін болсақ, аса бір сыпайы адам саналатын Кортес басқарған ержүрек испандарды Жаңа Дүниеде кемелерін суға батырып, қу медиен жағалауда қалуға күштеген не? Осы іспетті басқа да үлкенді-кішілі ерліктің бәрі де атақ-даңқ үшін жасалған қарекет болды, болып та отыр және бола да бермек; ал даңққа келсек, ол ажалды адамдарға ажалсыздықтың өзіндік бір түрі іспетті көрінеді, сол себепті де олар мұны өздерінің айтулы ерлігіне лайық марапат деп біледі, ал шындығында, бізге, христиан-католиктер мен кезбе рыцарьларға, жер бетінде әрі өткінші ғұмырда қол жеткізуге болатын және қанша ұзаққа созылғанымен, ақырғы шегі алдын-ала белгіленіп қойылған деректі дүниемен бірге қалайда аяқталып тынатын өнімсіз даңқтан гөрі ана жақтағы, ғарыш әуе кеңістіктеріндегі, алдағы ғұмырда иеленетін даңқ жайында көбірек қам жасаған жөн болар еді, өйткені бұл — мәңгілік даңқ, — міне, Санчо, іс-әрекетіміз өзіміз тұтынатын христиан діні белгілеп берген шектен неліктен шықпауға тиіс екендігінің себебі осындай. Біздің парыз: дәулер кейпіндегі тәкаппарлықты күйрету, қызғанышты — кең пейілділік пен ақ жүректілік, ашу-ызаны — салқынқандылық пен сабырлылық, мешкейлік пен ұйқышылдықты — тамақты аз ішіп, көбірек сергек болу, ләззатқұмарлық пен нәпсіқұмарлықты — ой-ниетіміздің әміршісі етіп таңдаған жандарымызға деген адалдық, ал жалқаулықты — тек христиан ғана емес, сонымен бірге айбынды рыцарь атануымызға да болатын және шын мәнінде-ақ солай атануымызға септігі тиетін оқиғаларды іздеп, жер-жаһанды шарлап ел кезу арқылы жеңу боп табылады. Міне, Санчо, жақсы лепес жеткізетін ең жоғары мадаққа ие болудың жолдары осындай.
— Тақсыр, қазір маған айтып берген нәрсеңіздің бәрін де өте жақсы түсіндім, — деп мәлім етті Санчо, — алайда, соған қарамастан, бір күдігімді сейілдіріп бергеніңізді қалар едім.
— Сен, сірә, сейілтіп демексің-ау, Санчо, — деп түзетті оны Дон Кихот. — Айт, айта бер, шамам келгенінше жауап қайтарып көрейін.
— Айтыңызшы маған, сеньор, — деп сөзін жалғады Санчо, — әлгінде өзіңіз атаған және бәрі баяғыда дүние салған Июлилер, — әлде Августер ме, қалай еді өзі? — және басқа да жүрек жұтқан рыцарьлар деймін-ау, қайда солар қазір?
— Мәжусилер — тозақта, оған еш күмән жоқ, — деп жауап қатты Дон Кихот, — ал христиандар, егер олар ізгі ниетті христиан болса, не мақшарда, не жұмақта.
— Жөн-ақ, — деді Санчо, — ал енді тағы бір білгім келетіні: анау әлгі атағы жер жарған сеньорлардың сүйегі жатқан мазардың алдында күміс шамдал жанып тұра ма, зияратханаларының қабырғасы балдақпен, кебінмен, тұтам-тұтам шашпен, балауыз аяқпен және көзбен көркемделген бе? Егер олай болмаса, онда немен көркемделген?
Бұған Дон Кихот былай деп жауап қатты:
— Мәжусилер сағанасы көбіне-көп сән-салтанатты ғибадатхана түрінде салынған: Юлий Цезарьдың мәйіті ғаламат үлкен пирамиданың ортасында тас бітеулі жатыр, оны қазір Римде Әулие Петрдің жуалдызы деп атайды; император Адрианның мазары — тұтас бір деревняның аумағын алып жатқан қамал-сарай, — бұрын ол Moles Hadrіanі15 аталатын, ал қазір бұл Римдегі әулие Ангел қамал-сарайы; Артемисия патшайым жұбайы Мавзолды әлемнің жеті кереметінің бірі ретінде әспеттелетін сағанаға жерледі, бірақ аталмыш мазарлардың бірде бірі, мәжусилер тұрғызған басқа да сағаналар секілді, кебінмен де, бұл жерде әулие жатқанын аңғартатын басқадай тарту-таралғымен және эмблемамен де көркемделмеген.
— Өзім де солай ойлағам, — деді Санчо. — Ал, енді айтыңызшы, ең керемет ерлік не: өлгенді тірілту ме әлде дәуді өлтіру ме?
— Бұған бас ауыртудың қажеті жоқ, — деп жауап қатты Дон Кихот, — ең керемет ерлік — өлгенді тірілту.
— Міне, осы жерде ұсталып қалдыңыз, — деп іліп әкетті Санчо. — Ендеше, өлгенді тірілтетін, кәридің көз жанарын ашатын, ақсақтың аяғын түзеп беретін, сырқатты сауықтыратын адам, мазарының алдында шамдал жанып тұратын, зияратханасына жиылған тауап етуші нөпір мүрдесіне бас ұратын адам, олай болса, жер бетінде қаншасы ғұмыр кешпесін мейлі, сонша мәжусилік император мен кезбе рыцарьдың бәрі қалдырған және қалдырып жатқан даңқтан әлдеқайда артық даңққа осы өмірде де, алдағы өмірде де ие бола бермек.
— Бұл сөзіңмен келісуге болады, — деді Дон Кихот.