Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 27

Жанарыңның от-жалыны.
Есіл-дертің даңққа жету,
Басқаға тек әкелесің қайғы:
Жаралайсың сен оларды,
Ал жазар емін айтпайсың.
Батыл жігіт! Жауап бер маған:
Аңызақ жайлаған Ливияда ма,
Әлде құнарсыз Хакада ма,
Қай жерде тудың сорыма?
Жас кезіңде сені жыландар
Асырап, бағып-қағып па еді,
Әлде сені ну жыныс пен
Жабырқау жартас өсірді ме?
Иә, мақтанарлық жөні бар екен
Сылқым бикеш Дульсинеяның,
Осындай рақымсыз жолбарысты
Жуасыттым өзім деп.
Арланса мен Писуэрга,
Мансанарес пен ерікті Тахо,
Энарес пен Харама да
Бұл ерлікті дәріптесін мәңгі!
Осындай шын бақытты қызбен
Тағдыр-талай алмастыру үшін,
Белдемшемді әдібі алтын,
Беруден де бас тартпас ем.
Аһ, жатар ма еді құшағыңда
Иә болмаса қасыңда жай тек,
Және басыңды сенің қарап,
Жәндіктерден тазалап!
Ондай бақыт қайда бізге
Бірақ, тым құрығанда, маған
Аяғыңды уқалатсаң,
Соған да разы болар ем.
Сол үшін сыйлыққа менен
Алар едің қанша көйлек,
Тарақтар мен атлас шалбар
Және де сәнді шұлықтарды!
Оған қоса, ғаламат інжулерді,
Аса бағалы әрі сұрыпталған,
Әдемілігі мен ірілігі үшін
"Сирек" деп атайтындарды!
Ламанчалық Нерон-ay, айтшы,
Өз қолыңмен қойған өртіңе,
Тарпей жартасынан қызықтап,
Қашанғы қарап тұрмақсың сен?
Өтірік айтсам, құдай куә,
Бүлдіршін қызбын мен әлі:
Он беске де толғам жоқ,
Жарты жылдай уақыт бар оған.
Сымбатымда мін жоқ менің,
Ақсақ-тоқсақ, маймақ емен;
Лалагүлден де әсем бұрымым,
Жүрсем жатар шұбатылып жерде.
Жайын ауыздау болсам да өзім,
Таңқы танаулау көрінсем де,
Қос қатары топаздай тісімнің
Түр береді маған ғажап.
Дауысым сондай сүйкімді менің,
Өзің де естіп тұрсың ғой оны;
Ал, бойым, ашығын айтсам,
Ортадан сәл төмендеу ғана.
Жебеге ұқсас жанарың сенің
Сұлулығын жаралаған бейбақ,
Осы қамал-сарайда тұрам,
Альтисидора болады ныспым.
Махаббаттан жаралы болған Альтисидораның әні осымен тәмам болды, бірақ оның назары ауған жанның, Дон Кихоттың, азапты сәттері басталды; ауыр күрсініп алған ол өзіне-өзі былай деді: “Апырай, көзі түскен қыздың бәрі қолма-қол ғашық бола қалатын мен неткен бақытсыз кезбе рыцарь едім?.. Апырай, жан тең келмес Дульсинея Тобосскаяның тағдыры алабөтен адалдығымның рақатын бір өзі емін-еркін көре алмайтындай соншалықты қасіретті ме еді? Айтыңдаршы, сендерге одан, королевадан, не керек осы? Неге оның, императрицаның, қыр соңынан қалмайсыңдар сендер? Он төрт пен он бестің аралығындағы қыздар, неге ғана осынша қинайсыңдар оны? Жайына қалдырсаңдаршы ол байғұсты, жүрегімді билеп-төстеуге ерік беріп, жанымды қолына тапсырған Амурдың сыйы үшін шат-шадыман қуанышқа бөленіп, жан рақатын тауып, мақтаныштан масайрап жүрсін де ол. Сөзіме құлақ салыңдар, өзіме өлердей ғашық қисапсыз жанның бәрі: тек жалғыз Дульсинея үшін ғана мен жұмсақ қамыр және бадамнан жасалған бәлішпін, ал басқалар үшін — шақпақ таспын; ол үшін — балмын, сендер үшін — алоэмін; маған тек жалғыз Дульсинея ғана сүйкімді, ақылды, пәк, нәзік және асыл текті, ал басқалардың бәрі — ұсқынсыз, ақылсыз, жеңілтек және тексіз, табиғат мені әлденендей басқа әйелге емес, тек соған ғана тиесілі болу үшін дүниеге әкелді. Альтисидора жыласын, ән шырқасын мейлі, ал жадыланған маврдың қамал-сарайындағы әне бір ханым, — соның қырсығынан таяққа да жығылғам, — қайғыға батсын мейлі, бәрібір, қайткен күнде де, мен тек Дульсинеяға ғана тиесілі болуға тиіспін, сондықтан әлемдегі күллі сиқыршылық айла-амалға қасақана таза, ізгі ниетті және пәк күйімде қала берем”.
Сол арада ол терезені тарс еткізіп жауып жіберді де, құдды бір үлкен бақытсыздыққа тап болғандай қапалы да күйінішті кейіпте төсегіне келіп жатты; енді біз оны осы арада қалдыра тұрамыз, өйткені бізді губернаторлығы жолында айтулы қадам жасауға ниеттенген сұңғыла Санчо Панса өзіне шақырып жатыр.
XLY тарау
Сұңғыла Санчо Пансаның арал билігін қолына қалай алғаны және оны қалай басқара бастағаны жайында.
Беу, антиподтардың ежелгі шолғыншысы, дүние жүзілік алау, аспанның жанары, сүйкімді құмыра айналдырғыш, мына жақта — Тимбрий, ана жақта — Феб, біреулер үшін — мерген, екіншілер үшін — дәрігер, поэзияның атасы, музыканың әкесі, сен, мәңгі бақи тек жоғары өрлеумен ғана болатын, көзімізге солай көрінгенмен, ешқашан батпайтын аспан шырағы! Беу, өз жәрдеміңнің арқасында адамнан адам жаралатын қасиетті күн, саған жалбарынам мен! Сұңғыла Санчо Пансаның ел басқару тарихын алғашқы адымынан бастап егжей-тегжейлі қарастыруыма қамқорлық жаса, ақыл-парасатыма жарық сәулеңді төк деп жалбарынам саған, өйткені сен қолдау көрсетпесең өзімді сүлесоқ, қауқарсыз және қолайсыз сезінем.
Сонымен, Санчо барлық нөкерін ертіп, мыңға жуық тұрғыны бар, герцогтың тәуір иеліктерінің бірі боп табылатын қалашыққа келіп жетті. Санчо Пансаға аралдың Баратария деп аталатыны мәлім етілді: бұл атау қалашықтың атына байланысты пайда болуы мүмкін, бәлкім, тіпті губернаторлықтың Санчо Пансаға арзанға түскенін де меңзеп тұрған шығар. Губернатор нөкерімен бірге қаланы айналдыра қоршаған тас қабырғаның қақпасына жақындағанда қарсы алдынан құшақ жайып жергілікті билік өкілдері шықты, қоңыраулар қаңғырлады, шат-шадыман, мәз-майрам тұрғындар Санчоны зор салтанатпен соборға алып барды, сол жерде ырзашылық уағызы оқылды, одан соң күлкіге қарық қылар рәсімдер арқылы оған қаланың кілті табыс етіліп, ол Баратария аралының өмірлік губернаторы боп жарияланды. Жаңа губернатордың киімі, сақалы, қабақтай қарыны мен тәпелтек бойы кілтипан неде екенін білмейтін адамдарды ғана емес, сонымен қатар, бұдан жақсы хабардар жандарды да, — ал мұндайлар өте көп болатын, — қайран қалдырды. Ақыры олар Санчо Пансаны собордан сот палатасына ертіп келіп, креслоға жайғастырды; сол арада герцогтың үй басқарушысы былай деді:
— Біздің аралда, сеньор губернатор, ертеден келе жатқан мынадай дәстүр бар: осынау атақты аралға билік жүргізуге келген адамға әжептәуір күрделі әрі қиынға соғатын түрлі сұрақ қойылады, әйтсе де анау бұған жауап қайтаруға міндетті, қала тұрғындары сол жауапқа қарап жаңа губернатордың парасат-пайымы турасында өзіндік тұжырым жасайды: келгеніне қуанады немесе, керісінше, жабығып қалады.
Үй басқарушы осыны айтып тұрған кезде Санчо креслоның қарсы бетіндегі қабырғаға үлкен әріптермен бедерленген ұзын-шұбақ жазбаға тесіле қараумен болған; бірақ өзі әріп танымайтындықтан онда не шимайланғанын сұрады. Оған мынадай жауап қайтарылды:
— Сеньор! Онда сіздің, жоғары мәртебелім, аралға иелік етуге ырзашылық білдірген күніңіз жазылып қойылған, жазбада: “Бүгін, бәленінші жылдың түгенінші айы мен күнінде, сеньор дон Санчо Панса осы аралға билік жүргізуге кірісті, өмір жасы ұзақ болғай”, делінген.
— Дон Санчо Панса дегендері кім сонда? — деп сұрады Санчо.
— Сіз, жоғары мәртебелім, — деп жауап қатты үй басқарушы, — мына креслода шалжиып отырған адамнан басқа ешқандай Панса біздің аралға келген жоқ.
— Ендеше, есіңде болсын, бауырым, — деп мәлім етті Санчо, — мен дон емеспін және тұқымымда да ешкім дон болған емес: мені жай әншейін Санчо Панса деп атайды, әкемнің де есімі Санчо-тұғын, атам да Санчо еді және бәрі де, ешқандай дон-монсыз-ақ, Панса болатын. Байқауымша, аралдарыңызда дон дегендер кесек тастан да көп секілді, жә, көре жатармыз, құдай ойымды құп көрсе және мұнда құрығанда бірнеше күн губернаторлық етсем, бұл дон дегендеріңнің басына су құярмын: олар мұнда қаптап жүргендіктен масадай ызыңдап жұрттың бәрін ығыр қылған шығар. Ал, енді, сеньор үй басқарушы, қане, қоя бер сұрақтарыңды, мен бәріне хал-қадерімше жауап берем, ал қала тұрғындары неғылады — жабыға ма, жабықпай ма, оны өздері білсін.
Осы сәт сот палатасына екі адам келіп кірді: бірі шаруа адамша киініген-ді, екіншісі тігіншідей киініп, қолына қайшы ұстап тұр еді; сөзді де сол бастады:
— Сеньор губернатор! Мына шаруа екеуіміз сізге мынадай жайға байланысты келіп тұрмыз. Кеше осы жігіт шеберханама келіп (айып санай көрмеңіз, мен тігінші едім және, құдайға шүкір, өз ісімнің шеберімін), қолыма шұғаның шағын кесіндісін ұстатты да: “Сеньор! Мына матадан маған телпек шыға ма?” деп сұрады. Мен шамалап көрдім де: “Шығады”, дедім. Сол арада ол ойланып қалды, ойланғанда, әлбетте, мені шұғасының бір пұшпағын жымқырып қалғалы тұр деп ұйғарғаны анық, — мұндай ұйғарымға ол өзі сондай залым болған соң келген шығар немесе тігіншілер жайында тараған өсек-аяңға ерген болар, — сөйтіп, бұл маған: байқап көрші, екі телпек шықпас па екен, деді. Өзім жайында қандай ойда екенін түсіне қойдым. “Шығады”, дедім. Бұл болса, әу бастағы, өзімді қорлайтын ұйғарымына орныға түсіп, телпектер санын көбейте берді, мен: “Шығады”, “Шығады”, дей бердім, не керек, ақыр аяғында бес телпекке жеттік. Бүгін соларын алуға келді, мен бердім, әйтсе де ол еңбегіме ақы төлегісі келмейді, оған қоса, шұғасын қайтарып беруімді немесе құнын төлеуімді талап етеді.
— Айтып тұрғаны дұрыс па мұның, бауырым? — деп сұрады Санчо.
— Дұрыс, сеньор, — деп қоштады шаруа, — бірақ тек, тақсыр, маған арнап тіккен телпектерін көрсетуге әмір етіңізші бұған.
— Қуана-қуана көрсетем ғой, — деп тіл қатты тігінші.
Сол бойда-ақ плащының қаға беріс қалтарысынан әр саусағына бір-бір телпектен кигізілген қолын шығарып:
— Мына жігіт тапсырыс берген бес телпек, міне, мынау, құдайдың және ар-ұятымның атымен ант етейін, шұғаның бұдан басқа бір суыртпағы да қалған жоқ менде, еңбегімді цех старшиналарының төрелігіне ұсынуға дайынмын, — деді.
Телпектің саны мен даудың ерекшелігі сол арада тұрғандардың бәрін күлкіге қарық қылды, Санчо болса, азды-кем ойланып алған соң, мынаны айтты:
— Меніңше, бұл іске бола бас қатырып жатуымыздың қажеті жоқ: ақыл-парасат безбеніне салайық та, қолма-қол шешімін айтайық. Менің үкімім мынадай болмақ: тігіншіге еңбегі үшін ештеңе төленбесін, шаруаға шұғасы қайтарып берілмесін, телпектер түрмеде отырғандарға тарту етілсін, осымен іс те тәмам.
Егер малшының шиланы жайындағы іске қатысты төмендегі үкім жиналғандарды таң-тамаша қалдырса, мына үкім оларды күлкіге кенелтті, алайда бәрі губернатор ұйғарымына сай бұлжытпай орындалды. Бұдан соң губернаторға екі шал келді; бірі қолына әдеттегі таяқтың орнына асатаяқ ұстапты, ешқандай асатаяғы жоқ екіншісі былай деп сөйлеп кетті:
— Сеньор! Мына адамға қарызға он алтын теңге бергем — жалынып сұраған соң меселін қайтарғым келмеген, алайда, сұрай қалсам сол бойда тауып бересің деген шарт қойғам. Уақыт өтіп жатты, мен болсам ақшамды әкел деп тықақтаған жоқпын, өйткені өзімнен қарыз алған кездегіден де қиындау жағдайға душар етем бе деп ойладым; ақыры оның қарызынан құтылу қаперінде жоқ екенін көріп, құлаққағыс ете бастадым, ал мынау қайтармақ түгіл, өзіме бәле жауып тұр: маған ешқашан он эскудо қарызға берген жоқсың, дейді, тіпті берген күніңде де, оны саған әлдеқашан өтегем, дейді. Қарыз бергеніме де, оның қайтарғанына да куә жоқ және, жалпы, бұл өзі қарызын өтеу жайында мүлдем ойламаған адам ғой. Бұл кісіден, тақсыр, ант алуға болмас па екен, егер ант ішіп отырып ақшаңды бердім десе, онда тап осы арада, жаратқан иеміздің алдында, оған қолма-қол кешірім етер едім.
— Ал, сен бұған не айтасың, аса таяғы бар қария? — деп сұрады Санчо.
Шал оған былай деп жауап берді:
— Сеньор! Оның аталған соманы қарызға бергенін мойындаймын, — қолыңыздағы жезлді сәл төменірек түсіріңізші, тақсыр. Егер ол ант ішкенімді қалап тұрса, онда оған қарызын расында және шын мәнінде қайтарғаным және төлегенім жөнінде ант етем.
Губернатор жезлін төмен түсірген соң асатаяғы бар шал бейне бір асатаяғы бөгет жасап тұрғандай кейіп танытып, екінші шалдан оны ант беріп болғанша ұстай тұруын өтінді, сосын губернатор жезліндегі крестке қолын қойды да, қазір өндіріп алынғалы жатқан он эскудоның өзіне шынымен қарызға берілгенін, бірақ бұл ақшаны қарыз берушінің өз қолына ұстатқанын, ал анау жаңылысып, кейін ақшасын әлденеше мәрте талап еткенін айтты. Сол арада аты шулы губернатор қарыз берушіден қарсыласына қояр қандай талабы барын сұрады; ол борышкердің шындықты айтып тұрғанында енді зәредей күмәні жоқтығын, өйткені бұл, қарыз беруші, оны жөні түзу адамға, ақ пейіл христианға балайтынын, он эскудоны өзіне қашан және қалай қайтарғанын, асылы, ұмытып қалғанын, енді қайтып одан ештеңе сұрамайтынын мәлім қылды. Борышкер асатаяғын алып, бас иіп құрмет көрсеткен соң шығар есікке қарай беттеді; жауапкердің түк ештеңе болмағандай сыртқа шығып бара жатқанын, ал талапкердің оған мондыбастықпен мөлие қарап қалғанын көрген Санчо басын төмен салып, оң қолының сұқ саусағын қабағы мен кеңсірігіне қойған күйі ойға шомып қалды, бірақ көп ойланып жатпай басын көтеріп алды да, сот палатасынан шығып кеткен асатаяғы бар шалды қайтаруға әмір етті. Қызметшілер шалды алып келді, ол ішке кірген бойда Санчо:
— Қане, ағатай, асатаяғыңды бере қойшы маған, керегі боп тұр, — деді.
— Бергенде қандай, сеньор, мінекей алыңыз, — деді шал.
Сосын асатаяғын берді. Санчо асатаяқты алып, оны екінші шалдың қолына ұстатып:
— Үйіңе қайта бер, қарызың осымен өтелді, — деді.
— Ау, бұл қалай, сеньор? Он алтын теңгеге татитын таяқ па бұл? — деп сұрады шал.
— Татиды, — деп жауап қатты губернатор, — егер татымаса, онда бұл дүниеде менен асқан нәгүманның болмағаны. Тұтас бір корольдікті басқаруға жараймын ба, жоқ па, оны көресіздер қазір.
Соны айтып, асатаяқты жұрттың көз алдында сындырып, қақ жаруға әмір етті. Айтқаны бұлжытпай орындалған кезде, таяқтың ішінен он алтын теңге шықты; жұрттың бәрі таң-тамаша болып, губернаторды жаңадан пайда болған Сүлейменге балады. Санчоға он эскудоның мына таяқтың ішінде жасырулы жатқанын қалай білгені жайында сұрақ қойылды. Санчо былай деп жауап берді: ант ішуге тиіс шалдың талапкерге асатаяғын уақытша ұстатып қойғанын, сосын қарызын расында және шын мәнінде қайтарғаны жөнінде ант берген соң қайтып алғанын көрген ол, Санчо, өндірілмекші қарыз таяқтың ішінде жатыр-ау деп күдіктеніп қалады. Бұдан: әміршілердің өз басы қаншалықты кеще болғанымен, әділ үкім шығару үшін құдай оларға қол ұшын беріп отырады-ау деген түйін түюге болады; оған қоса, ол, Санчо, осыған ұқсас бір жағдай жайында селодағы священнигінен естіген де еді, ал мұның өз қаперіне өкпесі жоқ, егер тек есте сақтауға міндетті нәрселерді ұмытып қалатын дағдысы болмаса оған тең келетін басқа қаперді мұқым аралдан іздесең де таппайсың. Қара бет болған шал мен қанағаттанған шал ақыры сот палатасынан шығып кетті де, қалғандары таңырқанумен болды, ал Санчоның айтқан сөзі мен іс-әрекетін қағазға түсіріп отыру міндеті жүктелген адам не істеу керегін: Санчоны ақымақ санау керек пе әлде ақылды санау керек пе, соны біле алмай басы қатты.
Осы дау-дамай аяқталған бойда сот палатасына киіміне қарап дәулетті малшы екенін аңғаруға болатын еркекті білегінен тас қып ұстап алған бір әйел келіп кірді; әйел шаңқылдай сөйлеп былай деді:
— Әділдік керек, сеньор губернатор, әділдік! Егер оны жер бетінен таппасам, көктен іздеуге аттанам! Құрметті сеньор губернатор! Мына арсыз маған маң далада тап беріп, тәнімді бейне су шүберектей сығымдады. Неғылған бақытсыз жан едім мен! Жиырма үш жылдан астам сақтап жүрген асыл қазынамды бір демде қағып кетті бұл; оны маврлардан да, христиандардан да, өз жігіттерімізден де, келімсектерден де қорғап жүр едім ғой, емен ағаш секілді қашан да былқ етпейтінмін, отқа түскен саламандра секілді немесе тікенек ілген көйлек секілді қашан да бүтін қалатынмын, енді, міне, мына бұзақы келіп быт-шытымды шығарды!
— Қазір бұл қарағымның өзінің быт-шытын шығарамыз, — деді Санчо.
Сосын әлгі еркекке қарап мына әйелдің шағымына байланысты қандай уәжі мен наразылығы барын сұрады. Қатты ыңғайсызданған еркек былай деп сөйлеп кетті:
— Сеньорлар! Мен кедей шошқашымын. Бүгін таңертең бірнеше, айып санай көрмеңіз, шошқаны сатқан соң сіздің қалаңыздан шығып бара жатқам, — ал бұдан пайда таба қойғам жоқ: түскен ақша түгел дерлік баж салығы мен параға кетті, — сөйтіп, деревняма қайтып келе жатқанымда жолшыбай мына сүйкімді ханымды кезіктірдім; қандай іске де араласпай қалмайтын және жұрттың бәрін желіктіретін шайтан сол арада екеуіміздің аздап ойнап-күлуімізге септесіп жіберді. Бұған тиесілі ақысын төлеген едім, бірақ бұл оған аз көрінді, содан маған жабыса кетті де, осы үйге дейін сүйреп әкелді. Ол мені зорладың дейді, бірақ ант етем сізге, тағы да ант ішуге бармын, — өтірік айтады. Болған жайды сізге ақиқат шындық қалпында баян еттім, ештеңе жасырып қалғам жоқ.
Сол арада губернатор одан қалтасында күміс теңгелері бар-жоғын сұрады; анау қойнындағы былғары шиланда отыз дукат жатқанын айтты. Губернатор оған шиланын сол күйінде талапкер әйелге беруге әмір етті; бойын діріл басқан малшы бұйрықты орындады; әйел шиланды алды да, оны екі қолымен бірдей қатты қысып ұстаған қалпы оңды-солды басын иіп, жетім-жесірлер мен қорғансыз бикештерге осынша қамқорлық жасайтын сеньор губернатордың бақуатты боп, ұзақ ғұмыр кешуін тілеп құдайға жалбарынған күйі сот палатасынан шығып кетті; айта кетерлігі, оның ең әуелгі атқарған шаруасы — шиланда күмістің бар-жоғына көз жеткізіп алған болатын. Әйел кеткен бойда Санчо малшыға қарап (ал оның көзінен жас парлап, жан-тәні де, жанары да шиланның соңынан мөлиіп қалған-ды):
— Туысқан! Ана әйелді қуып жет те, берсе қолынан, бермесе жолынан шиланыңды қайтып ал, сосын өзін осында алып кел, — деді.
Малшы көп күттірген де, жалындырған да жоқ; көрсетілген бағыт бойынша оқша атылып жүгіре жөнелді. Сол арада тұрғандар бұл шатақтың немен тынарын білмей, аңтарыла күтіп қалды, сөйтіп, арада шамалы уақыт өткенде, бір-біріне осында алғаш келгендегіден де бетер қаттырақ жармасып, тас түйін боп ұстасқан еркек пен әйел қайтып оралды: әйелдің етегі түріліп кетіпті, шиланды тұп-тура қарнына жабыстыра ұстап алғаны, еркектің оны жұлып алмаққа тырысатыны, бірақ әйел жан ұшыра қарсыласқандықтан оған дәрмені жетпей дымы құрып тұрғаны байқалады; оған қоса әйел бар дауысымен шаңқ-шаңқ етіп, былай деп айқайды салып жатыр еді:
— Аспан мен жердің әділ сотына жүгінем! Көрдіңіз бе, сеньор губернатор, мына қарақшыда ұят та, ар да жоқ: өзіңіз маған беруге әмір еткен шиланды қаланың қақ ортасында, көшеде қайта тартып алмақшы болды.
— Сонымен, неғылды, тартып алды ма ақыры? — деп сұрады губернатор.
— Қайдан тартып алады ол менен! — деп дауыстап жіберді әйел. — Шиланнан айрылғанша, өмірімнен айрылмаспын ба! Боқмұрын қызды тапқан екен! Басқа біреу болса бір жөн, мынадай бейшара саспақ текеге берісермін бе, сірә. Қандай қышқаш пен атауыз да, қандай бұрауыш пен қашау да, арыстанның қандай тырнағы да шиланды қолымнан жұлып ала алмайды: одан гөрі жанымды суырып алу оңай тәнімнен!
— Бұл дұрыс айтады, — деді еркек, — мен қойдым, жеңілдім, шиланды тартып алуға күшім жетпейтінін мойындаймын, мейлі, шилан өзінде қала берсін.
Сол кез губернатор әйелге:
— Қане, шиланды бере қойшы маған, құрметті де жаужүрек ханым, — деді.
Әйел сол бойда шиланды губернатордың қолына ұстатты, ал губернатор болса, оны еркекке қайтарып берді де, қайраты тасып-төгілген, бірақ абыройы әсте төгілмеген әйелге қарап былай деді:
— Әңгіме былай, шырағым: мына шиланды қорғау барысында байқатқан жауынгерлік рухың мен өжеттігіңнің ең құрығанда жарты бөлігін өз тәніңді қорғауға жұмсағаныңда тіпті тау қопарардай қайратты Геркулестің өзі де саған түк ештеңе істей алмаған болар еді. Бара бер жөніңе, жоға, дұрысы: қайда кетсең онда кет, әйтеуір қараңды батыр — аралдың өзінде де, аралға алты миль жақын жерде де төбең көрінбейтін болсын, әйтпесе екі жүз қамшы дүре жейсің. Қане, жоғал деймін саған, ардан безген алдамшы һәм алаяқ!
Әйелдің зәресі ұшып кетті, налалы да наразы кейіпте шығар есікке қарай бет алды, ал губернатор малшыға қарап былай деді:
— Ақшаңа абай бол, туысқан, енді асықпай деревняңа қайта бер; бірақ болашақта есіңде болсын: ақшаңнан айрылып қалмайын десең қатындармен құшақтасуға құштар болма.
Малшы алғысын былдыр-былдыр жеткізіп жөнін тапты, ал сол жерде жиналып тұрғандар жаңа губернатордың шешімдері мен үкімдеріне тағы да таң-тамаша болысты. Мұның бәрі жылнамаға түсірілді де, түзушісі оны тағатсыздана тосып отырған герцогқа кідіртпестен жөнелтіп жіберді.
Бірақ біз осы арада мейірбан Санчоның жайын қоя тұрамыз да, Альтисидораның әнінен өте ыңғайсыз жағдайда қалған мырзасының жайын білмекке асығамыз.
XLYІ тарау
Дон Кихоттың ғашықтық дертіне шалдыққан Альтисидораға арналған сөзін бөліп жіберген, қоңыраулар шылдыры мен мысықтар әлегінен туған сұмдық ала топалаң жайында.
Біз Дон Кихоттан ғашықтық сезім баураған Альтисидора бикештің әніне бола терең ойға шомған жерінде қол үзгенбіз. Ол осындай жабырқау көңілмен ұйқыға жатқан, бірақ бүргедей талаған бұл ойлардан оған жөнді ұйқы да, демалыс та болмап еді, ол аздай, бұған шұлық ілмектерінің тарқап кетуіне қатысты өкініш қосылған; алайда уақыттың желаяқтығы сондай және күллі дүниеде оған кедергі боларлық қандай да бір жарғабақтың жоқтығы соншалық, түнгі сағаттарды лезде-ақ артқа тастап, асқан шапшаңдықпен таң ағарып ататын сағатқа да келіп жетті. Сол мезгілде Дон Кихот құс төсегінен тұрып, түйе жүнінен тоқылған киім-кешегін тездетіп киіне бастады және шұлығындағы өкінішті олқылықты жасыру үшін жорық етігін киіп алды; бәрінің сыртынан алқызыл мантияны жамылды, басына жасыл барқыттан тігілген, күміс зер төгілген телпек киді, байырғы болат семсері тағылған қайыс таспаны мойнына ілді, қашан да өзімен бірге жүретін таспиығын қолына ұстады, сосын мейлінше маңғаз да тәкаппар кейіпте қонақ бөлмеге қарай беттеді: онда өзін кәдімгідей киініп те алған герцог пен герцогиня күтіп отырған шығар деп ойлаған. Алайда, өзі өтуге тиіс болған галереяда оны жанында құрбы қызы бар Альтисидора тосып тұр еді; сөйтіп, Дон Кихотты көзі шалған Альтисидора тұтқиылдан талықсып кеткендей бола қалды, ал құрбысы оны шап беріп ұстай алды да, жанталасып корсажының бауын ағыта бастады. Дон Кихот мұның бәрін байқап үлгерген; қыздарға жақындап келген ол:
— Мұндай талықсудың неден болатынын жақсы білем, — деді.
— Ал, мен білмеймін, — деді құрбысы. — Альтисидора — қамал-сарайдағы денсаулығы ең мықты қыз, екеуіміз танысқалы бері оның ыңқыл-сыңқылға бой алдырғанын ешқашан көрген емеспін. Егер бәрі шетінен осындай тасжүрек болса, дүниедегі күллі кезбе рыцарь атаулының барлығын түгел қарғыс атсын! Өте беріңіз, сеньор Дон Кихот: сіз мына арада тұрғанда бұл бейшара қыз есін жия қоймас.
Дон Кихот оған былай деді:
— Кешкісін жатын бөлмеме лютня әкелінуіне қам жасаңызшы, сеньора: сүйіспеншілік дертіне шалдыққан бұл бикешті қолымнан келгенінше жұбатып бағайын, өйткені махаббаттың ең алғашқы кезеңінде-ақ күдер үзуден асқан дару жоқ бұған.
Бұдан соң ол өзін біреу-міреу көріп қоймасын деп бұл жерден тезірек кетуге асықты. Талып жатқан Альтисидора анау ұзап кеткен бойда-ақ есін жиып алды да, құрбысына:
— Оған лютняны міндетті түрде апару керек: шамасы, Дон Кихот музыкамен құлағымыздың құрышын қандырмақ қой; бәлкім, шынымен-ақ тым-тәуір өнері бар шығар, — деді.
Олар сол бойда герцогиняға барып, Дон Кихотпен кездескендері жөнінде және оның лютня сұрағаны жайында айтып берді, бұған қатты қуанған герцогиня герцогпен және қыздармен Дон Кихоттың көңіліне ауыр тимейтін, бірақ күлкіге қарық қылатын тағы бір әзіл-мазақ ойынды орайластыруға сөз байласып алды, сөйтіп бәрі қызыққа кенелер сәтті аңсап, кеш түсуін күтті; ал бұл күннің таңы қалай тез атса, кеші де солай тез түскен-ді, айта кетерлігі, жоғары мәртебелілер күндізгі уақытты Дон Кихотпен тартымды әңгіме-сұқбат үстінде өткізген болатын. Сол күні герцогиня малайын (жадыланған Дульсинеяны бақ ішінде бейнелеген бозбаланы) Тереса Пансаға күйеуі Санчо Пансаның хаты мен Тересаға арнап қалдырған, киім-кешек салынған түйіншегін табыс етуге аттандырып жіберді, сондай-ақ оған сапары жайында кейін өзіне егжей-тегжейлі есеп беруі керегін қатаң ескертті. Малай аттанып кетті; ал кешкі сағат он бірде Дон Кихот өз бөлмесінде виола тұрғанын көрді, оның сым ішектерін бұрап қатайтты, сосын тор тұтылған терезенің қақпағын ашып, бақ ішінде әлдекімдердің серуендеп жүргенін байқады; сол бойда виоланы жылдам қолына алып нәшіне келтірмекке шертіп көрді де, бар ынтасын салып құлақ күйін келтірді, тамағын кенеп, жөткірінді, одан соң өзі алдын-ала құрастырып қойған романсты қарлығыңқы, бірақ әуен ырғағын бұзбайтын қоңыр дауыспен әндете бастады:
Ақылынан адастыруға жанды
Ынтызарлық сондай шебер ғой:
Айдап салар мұндайға –
Ермек таппай зеріккендерді.
Алайда жұмыс пен іс тігу,
Және үйдегі таусылмас күйбең –
Махаббат машақатының
Мың да бір емі осылар.
Заңды некеге тұрғанды
Армандайтын адал қыздың,
Сыпайылық қой – жасауы мен
Арзымас абырой-беделі.
Өйткені, кезбе рыцарь да,
Астаналық сарай сәнқойы да
Жұтыр қызға қоразданар,
Жұпыны қызды жұбай етер.
Кездескенде пайда болып,
Қоштасқанда солғын тартар
Аз ғұмырлы сезімді
Махаббат деу күнә болар.
Көңіл ауаны бұл бір ғана сәттік,
Ертең-ақ ұмыт болатын.
Ондай сезімнен жүрегімізде
Ешқашан терең із қалмас.
Ескі бояудың үстінен салған –
Суретші емес, сылақшы;
Ескі ынтызарлық өшпеген жерде
Жаңа ынтызарлыққа орын жоқ.
Орнықты берік жүрегіме –
Тобосолық Дульсинея бейнесі.
Ешкім де енді оны ол жерден
Шығара алмас ығыстырып.
Тұрақтылық – адам бойындағы
Айрықша бір асыл қасиет:
Соның көмегімен ғашықтарды
Өз деңгейіне Амур жеткізеді.
Дон Кихотты герцог пен герцогиня, Альтисидора және қамал-сарайдың басқа да тұрғындары түгел дерлік келіп тыңдап тұр еді, ол осы араға жеткенде кенет жоғарыдан, дәп сол өз терезесі үстіндегі галереядан, сансыз көп қоңырау ілінген арқан салбырап төмен түсті, іле-шала әлдекім қапшық толы мысықты ақтарып салды: бұлардың құйрығына да титімдей қоңырау байланған еді. Қоңыраулар шылдыры мен мысықтардың мияулаған даусынан туған ызы-қиқы шудың ес тандырарлық болғаны сонша, тіпті осының бәрін ойластырған герцог пен герцогиня да абдырап кетті, ал үрейі ұшқан Дон Кихот отырған жерінен тырп ете алмай қалды; сол екі арада әлгі мысықтардың бірсыпырасы сәтін тауып тордың көздері арқылы Дон Кихоттың жатын бөлмесіне де еніп кетіп, құдды бөлмеге бір қора жын кіргендей, жан ұшыра ерсілі-қарсылы шапқылай бастады. Бөлмеде жанып тұрған шырақтарды төңкеріп тастаған мысықтар шығар есікті іздеп олай да бұлай тыным таппай жосылумен жүрді; ал бұл екі аралықта үлкен қоңыраулар ілінген арқан біресе төмен түсіп, біресе жоғары көтерілумен болған-ды. Бұл істің мән-жайынан бейхабар қамал-сарай тұрғындарының басым көпшілігі айран-асыр боп, аңтарылып қалды, ал Дон Кихот болса, орнынан атып тұрып, семсерін суырып алды да, тордың көздері арқылы соққы беруге кірісіп, қатты дауыспен былай деп айқай салды:
— Аулақ, зұлым сиқыршылар! Аулақ, көзбайлаушы зымиян тобыр! Мен Ламанчалық Дон Кихотпын, қандай қаскөйлік жасамақ болсаңдар да, бәрібір, маған шамаларың жетпейді және ештеңе істей алмайсыңдар!
Сол арада ол бөлме ішінде әрлі-берлі жүйткіп жүрген мысықтарға тап беріп, оларды соққының астына ала бастады; мысықтар торға қарай ұмтылып, сол арқылы бақтың ішіне қарғып түсіп жатты, бірақ Дон Кихот соққыларының салдарынан әбден құтырынып кеткен біреуі тұп-тура оның бетіне қарай атылып, тырнағын мұрнына батырған күйі қатты да қалды, ауру батқан Дон Кихот жан дауысы шығып айқайлап жіберді. Айқайды естіп, нендей жағдай болғанын аңғара қойған герцог пен герцогиня оқиға өтіп жатқан орынға қарай ұмтылды, сөйтіп ортақ кілтпен Дон Кихоттың жатын бөлмесінің есігін ашып, бейшара рыцарьдың мысықты бетінен аулақтатуға барын салып жатқанын көрді. Шырағдан ұстаған адамдар да жетіп, әділетсіз айқасқа жарық түсірді; герцог сайыскерлерді ажыратпаққа әрекеттеніп еді, Дон Кихот аяқ асты айқай салды:
— Қумай тұра тұрыңыз оны бұл арадан! Осынау шайтанмен, осынау сиқыршымен, осынау арбаушымен қоян-қолтық айқасқа түсуге мүмкіндік беріңіз маған. Көрсетейін оған Ламанчалық Дон Кихоттың кім екенін!
Бірақ мысық қоқан-лоқыға еш көңіл аудармастан баж-баж етіп, тырнағын одан әрмен батыра түсті; ақыры герцог оны ажыратты да, терезеден лақтырып жіберді.
Дон Кихоттың беті жосадай боп тырналған еді, мұрны да сыбағасын алған-ды, алайда ол осынау зұлым сиқыршымен арадағы қиян-кескі айқасты аяғына жеткізуге мүмкіндік берілмегеніне қатты қапалы болатын. Сол арада апарис майы әкелініп, Альтисидораның өзі аппақ қардай қолымен оның жарақатын таңып берді; таңғыш тартып жатқан ол Дон Кихотқа былай деп сыбырлады:
— Мына бәленің бәрін қаталдығың мен қайтпайтындығың үшін берілген жаза деп біл, тас жүрек рыцарь. Атқосшың Санчо өзін-өзі шықпыртуы керегін ұмытып кеткей, өзің өлердей ғашық Дульсинея сиқырлы жадылаудың шырмауында қала бергей, одан ләззат қызығының дәмін тата алмағайсың, онымен неке төсегінде құшақ қауыштырмағайсың — қалай болғанда да, әйтеуір, өзіңді сонша ұнататын мына менің көзім тіріде солай болғай.
Оған Дон Кихот ешқандай жауап қайырған жоқ, тек терең күрсініп қана қойды; бұдан соң ол кереуетіне жатты да, ерлі-зайыпты герцогтарға қол ұшын бергені үшін алғыс айтты, мысықтар мен сиқыршылардың осынау қоңыраулы тобыры өзін әсте қорқыта алмағанын, әсте ол үшін емес, жоғары мәртебелілердің бұған жалғыз тек жәрдем бермек ізгі ниетін байқатқаны үшін ырза екенін, мәлім етті. Герцог пен герцогиня оған қайырлы түн айтып шығып кетті; әзілдің соңғы жағы оларды өкініште қалдырған-ды, бұл шытырман оқиға Дон Кихотты осынша қасіретке ұшыратып, жанына осынша ауыр тиетін жағдайға душар етеді деп ойламаған, ал мұның салдарынан Дон Кихоттың, шын мәнінде де, бес күн төсек тартып жатуына тура келді және осы уақыттың ішінде бұдан да қызықтырақ жаңа шытырман оқиғаға тап болды, алайда Дон Кихоттың ғұмырнамашысы бұл жайында қазір айтып жатқысы келмейді, мемлекеттік істермен бар ынты-шынтысын салып және мейлінше күлкілі түрде шұғылданып жатқан Санчо Пансаға жетуге асығады.
LXҮІІ тарау
Мұнда Санчо Пансаның губернатор қызметінде қандай қарекет жасағаны жайындағы әңгіме әрмен жалғасады.