Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 12

Мұнда ғашықтық дертіне шалдыққан бақташы тап болған шытырман оқиға жайында және басқа да шын мәніндегі қызықты жағдаяттар жөнінде айтылады Дон Дьегоның қожалығынан онша алыс ұзап кете қоймаған Дон Кихотқа киген киімдеріне қарап діни қызметшілер ме әлде студенттер ме деп ойлап қалуға болатын екі адам жолықты, олардың қасында екі шаруа бар еді; төртеуі де есек тұқымдас жануарларға салт мініпті. Студенттердің бірі, ә дегеннен байқауға болатынындай, жол қапшығы орнына жүрген жасыл кенеп матаға екі пар жүн шұлықпен бірге оралған, шұғамен тысталған әлдебір ақшылтым нәрсені алып келе жатыр еді; екінші студентте ұшында қайыс қаптамасы бар су жаңа екі жаттығу рапирасынан басқа ештеңе жоқ-ты. Ал, шаруалардың бір үлкен селода болғанын, сол жерде сауда жасап, енді үйлеріне қайтып келе жатқанын білдіретін және соны айқын аңғартатын әртүрлі заттары бар-тын. Міне, осы студенттер, олармен бірге шаруалар да, Дон Кихотты көріп таңырқанысып қалды, — мұнымен алғаш кездескендердің бәрі де осылай таңырқанысатын, — сөйтіп, олар басқа адамдарға мүлдем ұқсамайтын бұл неғылған кісі екенін білмекке ынтығып қалды. Дон Кихот олармен сәлемдесті, сосын бұлардың өзі жол шегіп бара жатқан жаққа бет алғанын біліп, бірге жүруге ұсыныс жасады, мәшілерін жай бастыруды өтініп, атының ілесе алмай келе жатқанын айтты; оған қоса, сыпайыгершілік танытып, оларға өзінің кім екенін, тағдырының таңдауы мен айналысатын кәсібінің жайын бір-екі ауыз сөзбен түсіндіріп берді — яғни, дүниенің төрт бұрышынан шытырман оқиға іздейтін кезбе рыцарь екенін мәлім етті. Сонымен бірге, шын аты — Ламанчалық Дон Кихот екенін, ал лақап есімі — Арыстан Рыцары екенін де хабарлады. Шаруалар бұл өздерімен бейне грек тілінде жә болмаса шүршіт тілінде сөйлесіп тұрғандай, әңгімеге бейжай қалды, алайда студенттер өйткен жоқ, себебі Дон Кихоттың есі кем екенін бірден аңғара қойған-ды; солай бола тұрғанымен, олар оған ізеттілікпен таңырқай қарады, ал біреуі оған былай деді:
— Сеньор рыцарь, егер шытырман оқиға іздеушілер дәстүріне сай, әлде бір жерге барып жетуді мұрат тұтпайтын болсаңыз, бізбен бірге жүріңіз: керемет көңілді әрі сән-салтанаты да ғажап үйлену тойын көресіз, ондай той Ламанчада да, күллі осы өңірімізде де бұрын-соңды болып көрген жоқ.
Дон Кихот студенттің соншалықты әспеттеуіне қарап мұны әлдебір ықпалды князьдің тойы емес пе екен деп қалды.
— Жоқ, князьдің тойы емес, — деп жауап қатты студент, — шаруа жігіт пен шаруа бойжеткеннің, төңірегіміздегі ең бай адам мен күні бүгінге дейін еш жерден кезікпеген көрерге көз керек сұлудың тойы. Тойға бұрын болып көрмеген ерекше дайындық жасалып жатыр; ерекшелігі сол, той қалыңдықтың селосы жанындағы көк шалғында өткізілмекші, — айтпақшы, қалыңдықтың есімі — Китерия Сұлу, ал күйеу жігіттің есімі — Камачо Бай. Қыз он сегіз жаста, жігіт жиырма екіде. Екеуі бір-біріне әбден лайық жұп, дей тұрғанмен, жұрттың ата тегін жатқа білетін сумақайлар Китерия сұлу Камачодан гөрі тәуірлеу әулеттен шыққан деседі, бірақ онда тұрған дәнеңе жоқ: байлық қандай ақауды да байқатпай жібереді емес пе. Камачо шынымен-ақ епсекті екен: бұтақтардан шалғынға күн сәулесін түсірмейтін, үстін түгел жауып тұратын шатыр жасауға ойы кетті. Оған қоса ол семсермен және сылдырмақтармен биленетін би әзірлеп жатыр; оның селоластары арасында бұларды қатырып шылдырлата білетін және сілкілей алатын бәлекет бишілер бар, ал анау ұлтанын алақанымен қаққыштап жүріп билейтіндер жайында сөз етудің де керегі жоқ, — ондайларды, естуімізше, ол қисапсыз көп жинапты. Алайда бұл той жұрттың қаперінде өзіңізге айтып берген осындай ерекшеліктерімен де, сол сияқты өзіңізге айтыла қоймаған басқа жайларымен де қалмақ емес, бәрі де, өз ойымша, қайғыдан қан жұтқан Басильоның не істейтініне байланысты болмақ. Басильо деп тұрғаным — сол Китерия туып-өскен селодағы бақташы, оның үйі мен Китерия ата-анасының үйі жапсарлас орналасқан: Пирам мен Тисбаның арасындағы әлдеқашан ұмытылған ынтызарлықты қайта тірілту үшін махаббат осы жайды оңтайлы пайдалана қойыпты. Айта кеткен артық етпес, Басильо ерте жастан, сонау балалық балғын шақтан Китерияға ынтық бопты, қыз да ырқынан біржола айрылып қала қоймайтын дәрежеде ықылас білдіріпті, сондықтан Басильо мен Китерия арасындағы балалық сүйіспеншілік жайынан селодағылардың бәрі түгел хабардар болыпты. Сөйтіп, екеуі балиғатқа жеткенде Китерияның әкесі Басильоны есігінен қаратпауға бекінеді, сосын күдік пен қауіп атаулыдан басын біржола арашалап алу үшін қызын Камачо байға беруді ұйғарады, ал Басильоға ұзату жайына бас қатырып жатпайды, өйткені бұл Фортуна берген қабілеттен гөрі табиғат берген қабілетті көбірек иеленген жігіт болатын. Алайда, ешқандай қызғаныш қоспай ақ-адал шынымды айтсам, өзім білетін жігіттердің ішіндегі ең әбжілі — осы Басильо: барраны ең алысқа лақтырады, мықты палуан, допты керемет ойнайды, жүгірсе бұғыдан қалмайды, секірсе тауешкіден кем түспейді, кегльдерді сиқыршыдай жайратады, ән салса бозторғайдан аумайды, гитарасы адам сияқты сөйлейді, ал ең бастысы — семсерлесуде оған тең келетін ешкім жоқ.
— Тек осының өзіне қарап-ақ, — деді Дон Кихот, — бұл жас жігітті Китерия сұлуға ғана емес, сонымен бірге Ланцелотқа және кедергі келтірмек болғандардың бәріне қасақана, королева Джиневраның өзіне де үйленуге лайық деп білем.
— Мұны менің қатыныма барып айтыңызшы! — деп осы кезге шейін үнсіз келе жатқан Санчо Панса сөзге килікті. — Оның ойынша, “екі жарты — бір бүтін” деген мақалға сәйкес, әркім өз теңіне үйлену керек. Маған салса, өзіме кәдімгідей ұнап қалған анау салқам Басильоның Китерияға үйленгені жөн болар еді, ал ғашық жандардың бір-біріне қосылуына бөгет жасайтындарға, олар өлгенде жаратқан иеміз аспандағы мекеннен жайлы орын бергей (Санчо бұған мүлдем қарама-қарсы бірдеңе айтқысы келген).
— Ғашықтардың бәрі бір-біріне қосыла берсе, — деп қарсылық білдірді Дон Кихот, — ата-аналар таңдау қақынан және өздері дер шағы деп тапқанда балаларын үйлендіру құқынан айрылған болар еді. Егер қыздар күйеуді өзі таңдайтын болса, онда біреуі ата-анасының малайына тиіп кетер еді де, екіншісі — алғаш кездескен, өзін өпіремдігімен және батылдығымен баурап алған әулекі мен сотқарға шыға салар еді. Өйткені, ұнату мен елігу әлденендей бір тәуекел етерлік іске барарда аса қажет боп табылатын ақыл-ой көзін де оп-оңай кіреукелеп тастайды, ал өмірлік серік таңдауда қателесу қиын емес: неке сәтті болуы үшін аса үлкен сақтық пен жаратқанның жәрдемі керек. Айталық, біреу алыс жерге сапарға шықпақ болды дейік; егер ол ақылды адам болса, жолға шықпас бұрын өзіне сенімді де ұнамды серік тауып алады — ендеше, өлім келіп ажыратқанша бүкіл өмірін бірге өткізу парыз саналатындарға соның ісін неге өнеге тұтпасқа? Оның үстіне, сол серік еткен әйелмен төсек қызығын бірге көресіз, бірге тамақ ішесіз, басқа да шаруаларды бірге атқарасыз. Сенің зайыбың да, міне, өмір жолындағы осындай серіктес әйел. Зайыбың — керек кезде сатып алатын, артынан қайтарып беруге, өзгертуге немесе басқасына айырбастауға болатын тауар емес, ол өзің өмірден қол үзгеніңше өзіңнен қол үзбейтін айнымас серігің. Ол да — бұғалық: мойныңды шалған бетте Гордий түйініне айналып шыға келеді және бұл түйінді қашан өлім өткір қылышымен қиып жібергенше шешу мүмкін емес. Бұл төңіректе әлі де біраз пайымдауға болар еді, бірақ сеньор лиценциат Басильо жайында тағы бірдеңе айтар ма екен деп ынтығып тұрмын.
Дон Кихот өзін лиценциат деп дәріптеген бакалавр бұған былай деп жауап қатты:
— Мен тек мынадай бір жәйтті ғана құлаққағыс етсем деп ем: Китерия сұлудың Камачо Байға күйеуге шығатынын естігеннен кейін Басильо ойын-күлкіні де қойды, жөні түзу сөз де айтпайтын болды; қазір ол қашан көрсең де қабағын түйіп, терең ойға шомып, өзімен өзі сөйлесіп жүреді (бұл шалық ұрғандықтың бұлтартпас белгісі ғой), тамақ ішіп те жарытпайды, ұйқысы да қашқан, жүрек жалғамақ болса тек жеміс-жидекпен ғана қоректенеді, ал ұйықтар болса, егер мұны ұйқы деуге ауыз барса, жабайы аң секілді далада, тақыр жерде жатып көз шырымын алады, кей-кейде аспанға қадала қарап қалады, кей-кейде жерден көз алмай тұрады, осы кейпін көргенде қарсы алдыңда киімі желмен желбіреген киімшең мүсін тұрғандай әсерде қаласың. Қысқасын айтқанда, осындай белгі-нышандар оның махаббат отына өртеніп жүргенін айғақтайды, ал біздің, оның таныстарының, ертең Китерия Камачоға “иә” дер болса, онда бұл Басильоны да өлімге кескен үкім боларына ешқандай күмәніміз жоқ.
— Құдай өзің жар бола гөр оған, — деп Санчо сөйлеп кетті. — Жаратқан өзі жарақатқа душар етеді, жаратқан өзі оны емдеп жазады, алда не тұрғанын ешкім білмейді, ертеңге дейін әлі көп уақыт бар, оған қоса, бір үйдің толайым-тұтасымен гүрс етіп құлап түсуіне бір сағаттың, тіпті бір минуттың өзі жетіп жатыр; өз көзіммен көргенімді айтайын: жаңбыр құйып береді, енді қарасаң — күн жарқырап шығып тұрады, сап-сау күйіңде төсекке жатасың, оянғаныңда аһылап-уһілеп әрең бас көтересің. Ал, білсеңдер айтыңдаршы, Фортуна доңғалағын шегелеп қойдым деп мақтана алатын кім бар? Әрине, ешкім жоқ, олай болса, әйелдің “иә” деген сөзі мен әйелдің “жоқ” деген сөзінің екі арасына мен түйреуіштің ұшын да сұқпаған болар едім: бәрібір өтпейді. Китерияның Басильоны жан-тәнімен және шын жүректен сүйетініне көзімді жеткізсеңдер, бәрі де ойдағыдай болатынына басымды бәске тігуге бармын, себебі, естуімше, махаббат киген көзілдіріктен мыс — алтын, кедейшілік — молшылық, ал ірің — інжу секілді көрінеді екен.
— Әй, Санчо, жабасың ба аузыңды жоқ па, сен антұрған? — деп Дон Кихот бақырып жіберді. — Мәтелдерің мен мәнісі жоқ сөзіңді судай сапырып, мылжыңдай беруден жалықпайды екенсің. Өй, хайуан! Ау, Фортунаның доңғалағы, пәлен-пәштуан дегеннің иісі мұрныңа бара ма сенің?
— Өй, сіз мені ұқпайды екенсіз, — деп жауап қатты Санчо, — сондықтан нақыл сөздерімнің сізге бос сандырақ секілді көрінетініне таңырқаудың жөні жоқ. Бірақ, оған тіреліп те тұрған ештеңе жоқ: мен өзімді өзім жақсы түсінем және әлгі сөзімде аса бір ерсі көрінерлік ештеңе айтпағанымды да білем, ал мына сіз, мархабатты мырзам, — барлық сөзім мен іс-әрекетімнің қас қақпайтын қарауылшығы секілдісіз.
— Сен өзің жөндеп сөйлей де білмейсің, — деп бөліп жіберді оны Дон Кихот, — құдайдан қорықсаңшы: қарауылшық демеу керек, қарауыл деу керек.
— Менімен тәжікелесе бермеңізші, тақсыр, — деп мәлім етті Санчо, —астанада тәрбие алмағанымды, Саламанкада оқымағанымды өзіңіз де білесіз ғой, бірер әріпті қосып жібердім бе әлде қалдырып кеттім бе, оны мен қайдан білейін? Құдай ақы, шын сөзім, сайягездікті толедолықша сөйлеуге мәжбүр етудің мәні жоқ, өйткені толедолықтың да бәрі бірдей жатық сөйлемейді.
— Дұрыс айтасың, — деп іліп әкетті лиценциат, — Дубильниде, жә болмаса Сокодоверде сенделіп жүретіндер собор ауласында ұзақты күн бойына серуендеп жүретіндердей жатық сөйлей алмайды, ал былай қарасаң солардың бәрі толедолық емес пе. Мейлі тіпті Махалаонда туса да, астананың мәдениетті тұрғындары ғана таза, жатық, көркем және ұғынықты тілмен сөйлейді. Мен мәдениетті деп әдейі айтып тұрмын, себебі астанада тұратындардың бәрін бірдей мәдениетті деп атау қиын, тұрмысқа етене енген мәдениет қана жатық тілмен сөйлеудің әліппесіне айналады. Мен, сеньорлар, біле білсеңіздер, Саламанкада канондық құқты зерделеген адаммын және өз ойымды анық та қарапайым һәм түсінікті тілмен жеткізем деп мақтана алам.
— Егер ауыз-екі тілді рапирадан да гөрі тәуірірек меңгердім деп шыныңмен мақтанарлық шамаң болса, университетте бірінші орынға шыққан болар ең, соңғы жақта сүйретіліп жүрмес ең, — деп құлаққағыс етті екінші студент.
— Жә, қойсаңызшы, бакалавр, — деп наразылық білдірді лиценциат. — Сайыскерлік шеберлік — бос нәрсе деп ойласаңыз, қатты қателесіз.
— Бұл тек менің ғана пікірім емес, бұл — талассыз шындық, — деді Корчуэло келіспей. — Ал егер мұны іс жүзінде дәлелдеп бергенімді қаласаңыз, кейінге қалдырмай-ақ қояйық: семсеріңіз бар, ал менің білегімнен қуат әлі кете қойған жоқ, бір кісідей жүректімін, қателесіп тұрмағанымды қазір-ақ мойындатып берем сізге. Есегіңізден түсіңіз де ентелеу, шеңбер, бұрыш және тағы басқа осы сияқты өнеріңізді көрсетіп бағыңыз, ал мен болсам, өзімнің жаңа да қарабайыр, бірақ өзім құдайдай сенетін, әдістерім арқылы жарық күнді көзіңізден бұлбұл ұшырармын деген үміттемін, сондай-ақ табанымды жалтыратуға мәжбүр ететін және өзім жер құштыра алмайтын адам әлі өмірге келмегеніне де сенімдімін.
— Табаныңызды жалтыратасыз ба, жоқ па — ол жағын айта алмаймын, — деді сайыскер, — бірақ қай жерге табаныңызды бассаңыз, сол жерден молаңыздың да қазылуы ғажап емес; айтайын дегенім, сайысқа жек көрушілік білдіргеніңіз үшін қолма-қол қасым боласыз.
— Көрерміз, — деп тістенді Корчуэло.
Сол арада ол есегінен асқан әбжілдікпен секіріп түсті де, лиценциат есегіне артып әкеле жатқан рапираның бірін шапшаң қимылмен суырып алды.
— Жоға, бұлай болмайды, — деп Дон Кихот киліге кетті, — әлі күнге шешімін таппаған мына дау-дамайда мен сайыс ұстазы және сот міндетін атқарғым келеді.
Соны айтып Росинанттан түскен ол найзасын қолына ұстап, жолдың қақ ортасына барып тұрды, ал бұл кезде ештеңеден қаймықпайтын кейіптегі лиценциат қадамын нық басып Корчуэлоға қарай беттеп бара жатты, Корчуэло да, жанарынан от ұшқындап дегендей, оған қарсы жүрді. Оларға еріп келе жатқан екі шаруа мәшілерінде отырған күйі осынау жан түршігерлік оқиғаның тілсіз көрерменіне айналды. Корчуэло тікелей де, қиғаштай да, қос қолмен де түйреп, шабумен болды, — үсті-үстіне берген соққылары ұялы арадай маза кетіріп, бұршақтай жауды. Ол аласұрған арыстандай шабуылдады, бірақ әрдайым дерлік лиценциат рапирасының қайыс қаптамалы ұшымен ұшырасып, жауынгерлік рухын жасытып алумен болды және, бейне бір киелі орынға құлдық ұрғандай, бүктетіліп қалып тұрды, әйтсе де оның бұл әрекеті киелі орынға көрсетілуге тиіс және дәйім көрсетілетін ыстық ықыласты құрметке онша көп ұқсаңқырамайтын. Тоқ етерін айтқанда, лиценциат рапирасының ұшымен бакалаврдың шолақ сутанының барлық ілгегін санамалап үзіп берді және етегін пәрша-пәрша қылды; сондай-ақ, қалпағын да екі мәрте домалатып жіберді, сөйтіп оны әбден күйіндіргені сонша, ақыр соңында терісіне сыймай долданып, ызаға булыққан бакалавр рапирасын тұтқасынан ұстап алды да, бар күшімен далаға лақтырып жіберді; қатты лақтырғаны сондай, сол жерде тұрған, кәсібі бойынша хатшы боп табылатын шаруаның бірі кейін аталмыш рапираның мильдің төрттен үш ширегіндей қашықтыққа барып түскеніне куәлік етті — ал бұл қара күштен әдісқойлық артық екендігі жайлы қағиданың шүбәсіздігі мен күмәнсіздігін көрсетіп берген еді.
Діңкесі құрыған Корчуэло жерге отыра кетті, Санчо оның қасына жақындап, былай деді:
— Шын айтам, жарқыным сеньор бакалавр, ақылыма құлақ қойыңыз: болашақта ешқашан рапирамен сайысқа шақырмаңыз, одан да белдесуге немесе барра лақтыруға шақырыңыз: бұл жасыңызға да, әлеуетіңізге де лайық, ал анау, қалай аталушы еді, сайысперілер деуші ме еді, естуімше, олар семсердің ұшын иненің көзінен өткізеді деседі.
— Жынымды қағып, шындықтан қаншалықты алшақ жүргенімді дәлелдеп бергеніне дән ризамын, — деп мәлім етті Корчуэло.
Осы сөзді айтып, орнынан тұрған ол лиценциатты құшағына алды, сөйтіп екеуінің достығы бұрынғыдан бетер арта түсті, олар тіпті рапираны әкелуге кеткен хатшыны да күтіп жатпады: бұл өздерін біраз күттіріп қояр деп қорықты, осыған байланысты Китерияның селосына ертерек жетіп алу үшін кідірмей жүріп кеткен жөн деп шешті — бұлардың бәрі де сол селодан еді.
Жол бойы лиценциат рапирамен сайыстың артықшылықтары жайында әңгімелеумен болды және толып жатқан салмақты дәлел, нақтылы мысал мен математикалық дәлдіктегі дәлелдемелер келтіргені сонша, мұның қандай үлкен өнер екеніне бәрі түгел иланды, сағы сынған Корчуэло қыңқ ете алмады.
Қараңғы түсе бастаған; алайда жақындап келген оларға село үстінде мың сан жұлдыз жанып тұрғандай көрінді. Сонымен қабат, мүйіз сырнай, тамбурин, гусли, сыбызғы, дабыл мен сылдырмақ секілді түрлі музыкалық аспаптың естілер-естілмес бәсең үні құлаққа шалынып тұрды, ал одан да жақынырақ келген олар селоның кіре берісіне орнатылған ағаш шатырдың өне бойына кішкене шамдардың ілінгенін көрді және бұларды жел үрлеп өшірер деген қауіп те жоқ-ты, өйткені оның лүп еткен лебінен ағаш жапырағы да қозғалмай тұрған. Музыканттар тойға келген қонақтардың көңілін көтеріп жатты, қонақтар болса, осынау көз жауын алатын көк шалғында әр жер, әр жерде топтанып тұр еді: бірі би билеп, екіншілері ән салып, үшіншілері жоғарыда аталған қилы аспаптарда ойнап жатқан. Осынау көк шалғанда Қуаныштың өзі ойнақ сап, Шаттықтың өзі шапқылап жүргендей көрінетін. Камачо байдың үйлену салтанаты мен Басильоны жерлеу рәсіміне арнайы әзірленген, осы арада өтуге тиіс ойын-сауықты қонақтардың ертең еркін отырып тамашалауы үшін біраз адам тақтайдан тұғыр орнатып жатты. Шаруа мен бакалаврдың қанша өтінгеніне қарамастан Дон Кихот селоға кіруден бас тартты: кезбе рыцарьлардың тіпті шаңырағына алтын жалатқан баспана берілсе де, елді мекендерде емес, жазық дала мен тоғайларда түнеу дәстүрі, оның ойынша, бұған әбден жеткілікті негіз болатын; осы мақсатпен ол жолдан бұрылып кетті: бұған қамал-сарайда, яғни дон Дьегоның үйінде, өзіне көрсетілген меймандостықты әлі ұмыта қоймаған Санчо қатты қынжылды.
ХХ тарау
Мұнда Камачо Байдың үйлену тойы мен Басильо Кедейдің басында болған жағдай жөнінде баяндалады.
Аққұба өңді Аврора17 жалын атқан Фебтің18 оттай ыстық сәулесімен алтын түсті бұйра шашындағы дымқыл моншақтарды құрғатуына енді ғана ыңғай білдірген шақта Дон Кихот та оянып, денесінің құрыс-тырысын жазып алған бойда орнынан атып тұрып, қорылдап ұйқы соғып жатқан атқосшысы Санчоға айқайлап дыбыс берді; Санчоның қатты ұйқыда жатқанын көрген Дон Кихот оны оятпас бұрын былай деп сөйлеп кетті:
— Беу, сен, аспан асты, жер үстінде ғұмыр кешіп жүрген жандардың ішіндегі ең бақытты пенде, сен шыныңмен-ақ бақыттысың, өйткені сен ешкімге іштарлық білдірмей, ешкімнен іштарлық көрмей, сиқыршы қысымына ұшырамай, бал ашудан болатын әбігерге басыңды қатырмай тып-тыныш қана ұйқы құшағында жатырсың! Ендеше, ұйқтай бер деймін саған және мұны жүз қайталап айтуға бармын, себебі сені сүйгенің жайлы ой кешкенде өрбитін қызғаныш азабы мәңгі сергек болуға мәжбүр етпейді, сондай-ақ қарызыңды қалай қайтаратының, ертең не ішіп-жейтінің және қырсық шалған шағын отбасыңды қалай тамақтандыратының жайындағы ой да ұйқыңды қашырмайды. Атаққұмарлық сені мазаламайды, тұрмыстағы әурешілік сені шаршатпайды, өйткені бар тілегің есегіңе қам жасаудан әріге бармайды, ал өз басыңа қам жасауды менің мойныма артып қойдың: рас, тепе-теңдікті сақтау үшін бұл ауыртпалықты мырзаларға жүктеу жағын жаратылыстың өзі салт-дәстүрмен бірлесе отырып орайластырған ғой. Малайы ұйықтап жатыр, ал мырзасы сергек және малайын қалай асыраудың, жағдайын қалай жеңілдетудің, қандай сыйлық берудің жайын ойлайды. Аспанның бедірейіп тұрғанын, жерге шарапатты тамшысын тамызбайтынын көргенде малайы емес, мырзасы уайымға батады, өйткені астық бітік шыққан тоқтық жылы қызмет еткен жанды ол астық шықпай қалған аштық жылы да асырауға міндетті.
Санчо бұған ешқандай жауап қатқан жоқ, себебі ұйықтап жатқан, егер Дон Кихот найзасының ұшымен түртіп ұйқысын шайдай ашпағанда жуыр маңда ояна қоймайтыны да кәміл еді. Ақыры ол оянып, айнала-маңын ұйқылы-ояу, беймарал көзбен шолып шыққаннан кейін былай деді:
— Қателеспесем, мына шатыр жақтан нәркес пен зиреден гөрі қуырылған майдың иісі көбірек аңқып тұрған тәрізді. Егер той осындай хош иістермен басталып жатса, онда, крест ұстап тұрып айтайын, ол жерден қалағаныңның бәрін табасың, сен же - мен же, сен іш -мен іш болады.
— Жап аузыңды, жалмауыз, — деді Дон Кихот. — Одан да тойға барайық, бақытсыз Басильо қайтер екен, соны көрейік.
— Не істегісі келсе, соны істесін, — деп салды Санчо, — қара табан кедей болмаса Китерияға үйленер еді ғой. Қарай гөр өзін, тігерге тұяғы жоқтығына қарамай, аспандағы айға қолын созады. Шынымды айтсам, сеньор, өз пікірім мынадай: кедей болсаң қолда барыңды қанағат тұт, қашпаған сиырдың уызынан дәмеленбе. Камачо ақшаны Басильоның кеңірдегінен келтірмесе мұрнымды кесіп берейін, олай болса, Камачо, әлбетте, қазірдің өзінде алып берген және әлі де әперетін асыл киімдері мен алтын-күмісін Басильоның барраны лақтырудағы және рапирамен сайысудағы шеберлігіне алмастырған Китерия нағыз микеще боп шығар еді. Сәтті лақтырыс пен әсем ұмтылыс үшін тавернада жарты кварта да шарап құймайды. Кіріс кіргізбейтін қабілет пен дарынның бары не, жоғы не? Ал, егер тағдыр қалтасы қалың адамға талант қосып беруді ниет қылса, онда қызғаныш шынымен-ақ ішіңді қыж-қыж қайнатуы мүмкін. Жақсы іргетасқа тұрғызылған үй де жақсы болады, ал ең жақсы іргетас пен қазан шұңқыр — ақша ғана.
— Құдай ақы, Санчо, — деп жалынды Дон Кихот, — тыйылшы енді сөзден. Толассыз ақтарылатын пайымдауларыңа тоқтау салып қоймаса, ас ішуіңе де, ұйқтауыңа да мұғдарың болмас еді деп ойлаймын: бар уақытың бос мылжыңға кетер еді.
— Қаперіңізде қапы болмаса, тақсыр, — деп қарсылық білдірді Санчо, — соңғы аттанысымыз алдында екеуіміз жасаған келісім-шарттың барлық тармағын есте ұстаған болар едіңіз. Соның бір тармағында егер жақын-жуықтарымды күстаналамасам және өзіңізге тіл тигізбесем, маған не айтқым келсе соны айтуыма рұқсат етілген-ді, ал мен аталмыш тармақты әлі күнге шейін бір рет те бұзбаған секілдімін.
— Ондай тармақ есімде жоқ, Санчо, — деді Дон Кихот, — бірақ, тіпті солай болған күнде де, бәрібір, үніңді өшіріп, соңымнан ергеніңді хош көріп тұрмын: өйткені кеше кешкісін құлағымыз шалған әуен алқапты қайтадан қуанышқа бөлеп жатыр, соған қарағанда, тойдың ми қайнатар тал түсте емес, қоңырсалқын таңда өткізілері сөзсіз.
Санчо мырзасының әмірін орындап, Росинант пен сұр есекті ерттеген бойда екеуі көліктеріне отырып алды да, ақырын аяңмен жаппа астына келіп кірді. Санчоның көзіне ең алғаш түскен нәрсе: жуан шегіршін істікке шаншылып, текшеленіп қаланған қыруар ағаш аямай жағылған отта тұтастай қуырылып жатқан бұқаның еті болды, ал оттың айналасында тұрған алты қазанның пошымы әдеттегі қазанға онша ұқсамайтын, дұрысы, бұлар тау-төбе етті тоғытуға болатын бөшке еді: бұлардың құрсағына түскен қой ұшасының елеусіз қалатыны соншалық, бейне бір ол қойдың ұшасы емес, көгершін секілді боп көрінетін; ағаштарға ілініп, қазанға түсуге кезегін күтіп тұрған терісі сыпырылған қоян мен жүні жұлынған тауықта да қисап жоқ-ты; сойылған сансыз көп үй құсы мен түз құсын кептіру үшін ағашқа іліп қойыпты. Санчо әрқайсысына екі арробадан астам шарап сиятын, — кейін белгілі болғанындай, бәрі де жоғары сорттардағы шарап екен, — алпыстан астам шанаш барын санап шықты; ақша қардай әппақ нанды, қырманға әкеп төккен астық құсатып тау қылып үйіп тастапты; кірпіш тәрізді етіп қаланған сүтсірнелер тұтас бір қабырға құрап тұр; сыр құйылатын кеспектерден де қомақтырақ, май құйылған екі темір кеспек қамырдан әзірленетін тағамдар қуыруға арналыпты; қуырылған қамыр тағамдарын дығал күрекпен күреп алып сол арада тұрған бал құйылған кеспекке тастап жатыр. Ер және әйел аспаздардың ұзын саны елуден асып жығылады екен және бәрі де таза киінген, елгезек, көңілді көрінді. Бұқаның абажадай құрсағына он екі кішкене жас торай салынып, сыртынан тігіліп тастапты, осының нәтижесінде бұқаның еті әрі дәмдірек, әрі жұмсағырақ бола түспек көрінеді. Үлкен жәшікте дәмдеуіштердің барлық түрі бар екен: бұларды фунттап емес, арробалап сатып алғандары көрініп тұр. Бір сөзбен айтқанда, той дастарқанына қойылатын дәмдер бірөңкей деревнялық болатын, есесіне молдығы сонша, әжептәуір әскери құрамаға жетерліктей еді.
Санчо осының бәрін көзімен ішіп-жеп, сүйсіне тамашалап, рақаттана қызықтаумен болды. Әу баста оны қазандар өзіне тартып, есін кетіре еліктірген, бір шөген сорпа құйып алуға аңсары ауған, одан соң шанаштар жүрегін баурады, ақыр соңында әдеттегідей табада емес, бүйірлі кеспектерде қуырылып жатқан қамырдан жасалған тағамдарға ынтықты. Бұдан артыққа шыдауға, басқадай амал табуға әл-дәрмені жетпеген ол ыждағаттылау көрінген бір аспаздың жанына барып, орта құрсақ, әйтсе де әдепті адамның мәнерімен қазандардың біріне нанын батырып алуға рұқсат сұрады. Аспаз оған былай деді:
— Камачо байдың арқасында аштықтың ауылы бүгінше алыстап тұр, бауырым. Есегіңнен түс те, бақыраш тауып тауықтың бір-екеуін сүзіп ал, жей бер сосын, ас болсын.
— Еш жерден бақыраш көрмей тұрмын, — деп мәлім етті Санчо.
— Енді неғылдейсің, — деді аспаз. — Сор болдың ғой сен де маған, бәлденіп-бәлсінген, ебедейсіз біреусің ғой деймін!
Соны айтып, кәстрөлді ала сап қазаннан үш тауық пен екі қазды көсіп алды да, Санчоға:
— Тойып ал, туысқан, түскі асқа дейін осы сүйек-саяқпен жүрек жалғай тұр, — деді.
— Бұларды салатын жерім жоқ, — деді Санчо.
— Ондашы, кәстрөлімен қосып ал, — деді аспаз, — Камачоның байлығы мен бақыты қандай шығынның да орнын толтырады.
Санчо осындай әңгімеге айналып жатқан кезде Дон Кихот шатыр астына келіп кірген он екі шаруаға қарап қалған: бәрі де мерекедегідей сәнді киініпті, әбзелінің көркемдігі көз тартатын, омыраулығына қыруар ұсақ қоңырау тағылған, сүліктей биелерге салт мініпті; осынау келісті топ көңілді дауыспен уласып-шуласып шалғынмен бірнеше мәрте әрлі-берлі ойқастап жүріп өтті.
— Камачо мен Китерия жасасын! — деп саңқылдады селолықтар. — Қыз қаншалықты сұлу болса, жігіт те соншалықты бай, ал қызға әлемде тең келер ешкім жоқ!
Мұны естіген Дон Кихот: “Мыналар менің Дульсинея Тобосскаямды ешқашан көрмеген деп сеніммен айтуға болады екен, өйткені, егер көрген болса, әлгі анау Китерия дегенді мақтауға келгенде шамалаған болар еді”, деп ойлады.
Арада аз уақыт өткенде шатыр астына жан-жақтан түрлі биді орындаушылар жинала бастады, солардың ішінде семсер биін орындайтын, бірінен бірі өткен, сайдың тасындай жиырма төрт жігіт ерекше көзге түсіп тұрды: бәрі де ақша қардай жұқа кенептен киім киген, түрлі түсті сапалы жібектен бас киімдері бар; салт аттылардың бірі бишілер жетекшісі боп табылатын салқам жігіттен жарақаттанып қалғандар жоқ па, деп сұрады.
— Құдайға шүкір, әзірше жарақаттанған ешкім жоқ, бәріміз де аман-саумыз.
Соны айтып, жолдастарын еліктіріп әкеткен ол неше алуан қимыл жасап, асқан ептілікпен шыр айналып билей жөнелді, мұндай билерді бұрын да талай көрген Дон Кихотқа мынау әсіресе қатты ұнады.
Сондай-ақ, оған өңкей сұлу жас қыздардың биі де ұнады, бұлардың өндірдей жас көрінетіні сондай, қай-қайсысын да кем айтқанда он төрт, артық айтқанда он сегіз жаста деуге болатын; олар жасыл шұғадан көйлек киіпті, бастарына ақжұпар, раушан, амарант, ұшқаттан гүлтәж тағыпты, шаштарының алтын түстілігі сонша, күн сәулесімен бәсекеге түсуге бардай еді және бірі бұрым етіп өрсе, екіншілері бос жіберіпті. Бұлардың жетекшілері егде жастағы қарт пен жасы ұлғайған әйел екен, әйтсе де екеуі де жинақы әрі ширақ көрінді. Қыздар самор волынкасының сүйемелдеуімен әлемнің ең тәуір бишілерінен бір де кем түспейтін өнер көрсетті және аяқтары қаншалықты жылдам ылпың қаққанымен, әлпеттері сыпайылықтан айрыла қойған жоқ.
Бұдан соң “сөйлесе жүретін” би дейтіндердің санатындағы басқа бір қитұрқы би биленді. Оны екі топқа жіктелген сегіз нимфа биледі, бір топты Купидон құдай, екіншісін Пайда құдайы басқарып жүрді; Купидонның қанаты, садағы, қорамсағы мен жебелері бар еді, ал Пайда құдайы алтындай жалтыраған мата мен жібектен тігілген, түрлі түсті сәнді киім киіпті. Амурдың соңына ерген нимфалардың арқасына жапсырылған ақ пергаментке ірі әріптермен есімдері жазылып қойыпты. Бірінші жазуда — Поэзия делінген, екіншісінде — Даналық, үшіншісінде — Тектілік, ақыр соңында, төртіншісінде — Айбындылық деп жазылған. Пайда құдайына ілескендердің есімі де осындай ретпен көрсетілген: біріншісінде — Жомарттық деп жазылған, екіншісінде — Сыйлық, үшіншісінде — Қазына, төртіншісінде — Бейбіт иелік делінген. Бұлардың алдында ағаштан жасалған қамал-сарай жылжып келе жатты, оны жасыл түсті кенеп матадан киім киген, тұла бойы шырмауыққа шырматылған төрт жабайы көтеріп келе жатыр еді және мұның мейлінше шынайы көрінгені сонша, Санчо кәдімгідей шошынып қалды. Қамал-сарайдың маңдайшасы мен төрт қабырғасына Әдептілік қамал-сарайы деп жазылыпты. Жанында мүйіз сырнай мен тамбуринде құйқылжыта ойнап, төрт музыкант келе жатты. Биді Купидон бастады, бірер фигура жасағаннан кейін, қамал-сарай қабырғасындағы кертпештер арасынан бой көрсеткен қызға қадала қарап қалды да, садағын кезеніп тұрған күйі, оған мынадай өлең жолдарын арнады:
Мен – құдіретті құдаймын,
Аспанда да, жерде де,
Буырқанған теңіз, көлде де,
Тозақта да, лайым,
Үрейге буам бір демде.
Қиямет дерлік соншама,
Қай тілегім болса да,
Орындалар барлығы.
Дау тудырмас оншама
Үкімім, заңым, жарлығым.
Осы өлеңді айтқаннан кейін ол жебені қамал-сарайдан асыра атып жіберді де, орнына барып тұрды. Бұдан соң алға Пайда құдайы шығып, бидің екі фигурасын орындады; сосын тамбуриндер әуені тынған бойда өлең жолдарымен былай деп сөйлеп кетті:
Купидон маған теңесер қайдан,
Көмек беруге оған, алайда,
Қашан да мойын бұрамын.
Тек жағынан тәмам құдайдан
Көп жоғары тұрамын.
Мен – Пайдамын, Еңбек – міскін,
Себебі менсіз ол да өнімсіз.
Әйтсе де мына керемет көркем
Қалыңдыққа малай болуға мінсіз
Мен де өзімді мәжбүр етем.
Соны айтып Пайда құдайы жөніне кетті де, оның орнына Поэзия келді; алдыңғылардың үлгісімен екі фигурасын жасаған соң, қамал-сарайдағы қызға тесіле қарап тұрып былай деді:
Поэзияның сәлемін ыстық
Жолдаймын, ханым, мен саған.
Той құрметіне қуаныш қып,
Сонеттерді, сүйкімді баршаға,
Шығарудан әсте шаршаман.
Сезіп тұрсаң ұнарын ептеп
Мадағымның жиналған көпке,
Бақ-талайыңды, несін жасырам,
Қыз біткен қызығар, дәріптеп
Айдан да биікке асырам.