Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 18

— Құдай деп айтайын, күдігімді қалай ғана оп-оңай сейілтіп жібердіңіз және қандай керемет әдемі түсіндіріп бердіңіз, тақсыр! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Олла-біллә оңбай кетейін, арқамның неліктен ауыратыны соншалықты жұмбақ па еді, сосын неге арқамның сойыл дарыған жерінің бәрі түгел ауыратынын да түсіндіріп жату қажет пе? Егер тобығым ауырса, онда, бәлкім, ойға батуыма болар еді, неліктен ауырды екен деп, ал енді соққы тиген жерімнің не себепті ауыратынына бас қатырудың қажеті бар ма? Апырай, қадірменді сеньорым-ай, жаны ашымастың қасында балтырың сыздамасын деген, сізбен бірге жүріп опа таппайтыным күн өткен сайын бұрынғыдан да анық мәлім бола бастады ғой: бүгін мені соққыға жығуға жол бердіңіз, ал ертең тағы да сол таз кепеш: көрпеге салып қақпақылдау мен басқа да сондай балалар ойыны басталады, бүгін арқамды беріп құтылдым, ертең сорым қайнап көзімді беріп құтылмасам нетті. Ішетін сусын аз, жейтін тамақ мүлдем жоқ, бағытсыз бағыттармен, жолсыз жолдармен соңыңыздан құр босқа салпақтап жүргенше үйіме, зайыбыма, балларыма қайтып оралсам, соларды бағып-қақсам, нәсібіне бұйырған нәпақамен асырап-сақтасам қандай ғанибет болар еді, шіркін, — бірақ мен барып тұрған рақымсыз адаммын ғой, менен жақсылық күтуге болмайды. Ал, енді ұйқы жайында айтып жатудың өзі артық! Жеті сүйем жер өлшеп алыңыз, құрметті атқосшы, қаласаңыз тағы да сондай жер ала қойыңыз, бұл арада өзіңізге өзіңіз қожайынсыз, сөйтіңіз де, рақаттанып жатып демалыңыз. Кезбе рыцарьлық жолына бірінші боп қадам басқан адам, немесе, тым құрығанда, осындай нақұрыстарға, — шамасы, бұрынғы кезбе рыцарьлар сондай болған шығар, — атқосшылыққа баруға тілек білдірген алғашқы адам алауда күл боп өртеніп, күлі желге ұшып-ақ кетпейді екен. Ал бүгінгі кезбе рыцарьлар жайында ештеңе айтпаймын: сіз, тақсыр, солардың қатарынансыз ғой, ендеше, оларға құрметпен қарауым керек, өйткені ақыл-парасатыңыз бен шешендігіңіз жағынан сіз шайтанның өзін шатастырып жібересіз.
— Тап осы қазір, Санчо, тыным таппай мылжыңдап келе жатқан кезіңізде, — деді Дон Кихот, — еш жеріңіздің еш те бір ауырып тұрмағанына өзіңізбен бәс тігуге бармын. Аузыңызға келгеннің және тіліңіздің ұшында тұрғанның бәрін айта беріңіз түк қалдырмай, батыр-екесі, — тек еш жеріңіз ауырмаса болғаны, ал мен дөрекілігіңізге үн-түнсіз шыдап бағам. Иә, сөйтіп, үйіңізге, әйеліңіз бен балларыңызға қайтып оралуға асығып тұр екенсіз ғой — құдай сақтасын, ешқандай қарсылығым жоқ, ақшам өзіңізде, селодан үшінші мәрте аттанғалы бері қанша күн өткенін санап жіберіп, айына қанша алуыңыз керегін есептеп шығарыңыз да, тиісті ақшаны өзіңізге өзіңіз төлей салыңыз.
— Өзіңізге бек жақсы мәлім бакалавр Самсон Каррасконың әкесі Томе Карраскода қызмет еткенімде, — деді Санчо, — ішетін тамағымды есептемегенде, айына екі дукат алып тұрғам, ал сізден қанша алуым керек — одан тіптен хабарым жоқ, тек әйтеуір деревнядағы малайдан гөрі кезбе рыцарь атқосшысының жұмысы көбірек екенін білем; шынында да солай ғой: малайлықта жүргенде күндіз қанша көп жұмыс істегенімізбен, қанша шаршап-шалдыққанымызбен, кешкісін, әйтеуір, ыстық тамақ ішеміз, төсекте жатып ұйықтаймыз, ал енді өзіңізге қызметке тұрғалы бері төсек-орын дегеннің де не екенін ұмыттым. Егер дон Дьего де Миранданың үйінде өткізген бірнеше күнді, Камачо қазандарынан тиген сүйек-саяқпен жасаған той-думанымды, Басильоның шаңырағында кеңірдегімнен келгенше ішіп-жеп, ұйқы соққанымды есептемегенде, қалған уақыттың бәрінде ашық аспан астында, тақыр жерде ұйықтадым, алуан қилы, жұрт айтатындай, табиғи апат қатерін бастан кештім, сүтсірненің құйтымдай құрышымен және нанның қатқан қабығымен қоректендім, өзімізге ну жыныстан жолыққан жылғалар мен бұлақтардың суын іштім.
— Ақиқат шындықты айтып тұрғаныңызды мойындаймын, — деді Дон Кихот жуаси сөйлеп. — Сонда өзіңізге Томе Карраско төлегеннен қаншалықты көбірек төлегенімді қалайсыз?
— Өз ойымша, — деп жауап қатты Санчо, — айына екі реалдан үстегеніңіз жақсы болар еді. Бірақ, бұл тек өз жалақым ғана, сондай-ақ бір аралды еншілеу жөнінде берген сөзіңіз бен уәдеңіз үшін тағы да алты реалдан қосқаныңызды қалар едім, сонда бар-жоғы отыз реал боп шығады.
— Жөн-ақ, — деді Дон Кихот, — үйден шыққанымызға жиырма бес күндей болды, ендеше, Санчо, жаңағы өзіңіз белгілеген соманы негізге ала отырып, жалпы жиынтығын шығарыңыз, сосын қанша төлеуге тиіс екенімді есептеп жіберіңіз де, әлгінде айтқанымдай, өзіңізге өзіңіз төлей қойыңыз.
— Өйдөйт деген-ай, оныңыз болмайды! — деп дауыстап жіберді Санчо. — Есеп-қисабыңыздан үлкен қателік жіберіп тұрсыз, себебі уәде етілген арал үшін өзіңіз маған соны уәде еткен күннен бастап дәл бүгінгі күнге дейінгі мерзім есепке алынуы керек.
— Оны сізге уәде еткен кезден бері қанша уақыт өтті сонда, Санчо? — деп сұрады Дон Кихот.
— Егер қара басып қателесіп жүрмесем, — деді Санчо, — жиырма жылдан асқаны анық.
Дон Кихот маңдайын алақанымен шарт еткізді де, көңілдене күліп жіберіп, былай деді:
— Ау, мен Сьерра Моренада және, жалпы, жорықтарда ұзын ырғасы екі айға жуық қана болдым ғой, ал сен маған, Санчо, бұдан жиырма жыл бұрын арал сыйлауға уәде еттің дейсің! Бұл сөзіңе қайтарар жауабым мынадай: өзіңе сақтауға берген ақшамның бәрін жалақың есебіне жатқызып қалтаңда қалдырғың келеді, — мейлі, солай-ақ болсын, егер сол ақша құлқыныңды тесіп бара жатса, саған оны осы қазір-ақ берейін, ала ғой бәрін, ал мен тек сендей құлықсыз атқосшыдан құтылу үшін ғана көк тиыным жоқ, аш-жалаңаш күйде қала баруға дайынмын. Бірақ, сен айтшы маған, кезбе рыцарь атқосшыларына қатысты қағидаларды мансұқ етуші малғұн: кезбе рыцарьдың қандай да болсын бір атқосшысының: “Маған айына қанша төлемексіз?” деп мырзасының жанын қуыратынын қайдан көргенің бар немесе қайдан оқығаның бар? Рыцарьлық романдардың mare magnum30 шомыл, шомыл, қарақшы, жексұрын, құбыжық, өйткені сен тап сондайсың, шомыл деймін мен саған, егер атқосшылардың біреу-міреуінің әлгінде өзің айтқан нәрсені айтқанын, айтпақ түгіл тіпті ойына алғанын тапсаң, онда сол сөздерді маңдайыма ойып тұрып жаза ғой және оған қосымша оңдырмай бес шертпеқұл ала ғой. Сонымен, тізгініңді тарт та, қайқай үйіңе — енді менімен бірге бір адым да ілгері аттап баспайсың. Міне, ас-суыма алған алғысым! Міне, сыйлық бергелі жүрген адамымның сиқы! Міне, бойында адамгершілік қасиеттен гөрі айуандық қасиет басым пенденің ісі! Ау, қалай сонда? Жұрттың бәрі өзіңді қатыныңа қасақана түрде мәртебелі мырза деп ұлықтауы үшін айдыныңды асырмаққа ниеттеніп жүрген шағымда, тап осы кезде менімен қош айтыспақпысың? Ау, қалай сонда? Өзіңді әлемдегі ең жақсы аралдың губернаторы етіп тағайындау жөнінде тиянақты да үзілді-кесілді шешім қабылдаған шағымда, тап осы кезде кетіп қалмақпысың? Ұзын сөздің қысқасы, бір кезде өзің хайуандардың бәрін бірдей бал беріп асырауға болмайды дегенсің. Нағыз есексің сен, есекше күн кешесің және ақырғы демің біткенше есек қалпыңда қала бересің, өйткені хайуан екеніңді сезінгеніңше және түсінгеніңше өміріңнің жібі үзіліп те кететініне еш күмәнім жоқ.
Дон Кихот өзін жерден алып, жерге салып жатқанда анау одан көз алмай тесірейе қарап тұрған, ақыры ар-ұжданы алдындағы азапқа жаны шыдамай жылап жіберді де, әлсіз де аянышты үнмен былай деп сөйлеп кетті:
— Мархабатты мырзам! Маған тек құйрық қана жетіспей тұрғанын, сонда нағыз есек боп шығатынымды білем. Егер маған соны тағып бергіңіз келсе, онда мен оны өз орнында салбырап тұр деп есептеймін де, өмірімнің ақыр соңына дейін өзіңізге есек ретінде қызмет ететін болам. Кешіріңізші мені, тақсыр, аяушылық жасаңызшы маған, — өйткені, мен де бір сәби бала сияқтымын ғой, оң-солымды ажырата білмеймін және алды-артымды болжамай мылжыңдап сөйлей берем: осындай бір кемшілігім бар, бірақ тәубеге келсе күнәкар, күнәсынан арылар, деген емес пе.
— Сөз арасына әлде бір әдемі мәтелді қыстырып жібермесең, бұған не көрінді деп қалар едім, Санчо, — деді Дон Кихот. — Жарайды енді, тәубеге келсең кешірейін сені, алайда мынадай шартым бар: алдағы уақытта тек қара басыңның ғана қамын күйттегенді қой, — қайырымдылау бол және қуанышты көңілмен, шыдамдылықпен өзіңе берген уәдемнің орындалуын күт — рас, ол кішкене кідіріңкіреп жатыр, бірақ іске асатындығына әсте шәк келтіруге болмайды.
Санчо бұған ешқандай күмәні жоқтығын және өзінің міндетті түрде жөнге келетінін айтып жауап берді.
Сол екі арада олар тоғайға келіп кірді, Дон Кихот шегіршіннің, ал Санчо шамшаттың түбіне жайғасты, — басқа да барлық ағаш секілді бұларда да аяқ әрқашан болғанымен, қол ешқашан болмайтын. Санчо түні бойы азап шегіп шықты, өйткені сойыл дарыған жерлері түнгі шықтан одан әрмен қақсап ауырған еді, ал Дон Кихот дағдылы әдетінше арманға берілді, алайда ақыр соңында екеуін де ұйқы меңдеді; ал таң ағарып атқан соң олар атақты Эбро өзенінің жағалауына қарай бет алды, сол жерде екеуі келесі тарауда әңгімеленетін бір жағдайға душар болды.
ХХІХ тарау
Жадыланған қайыққа қатысты бір ғанибет шытырман оқиға жайында.
Тоғайдан шыққаннан кейін Дон Кихот пен Санчо бірқалыпты жүріспен асықпай аяңдап отырып арада екі күн өткенде Эбро өзеніне келіп жетті. Өзенді тамашалау Дон Кихотқа зор бақыт сыйлады: көрікті жағалауына, сырғыған мөлдір суына, айнадай жалтырап, арнасын керней толықсып аққан ағысына сүйсіне көз тікті, көңілді шаттыққа бөлейтін бұл көріністен Дон Кихоттың жадында көптеген қуанышты естелік оянды. Әсіресе, Монтесинос үңгірінде көрген жайлары көз алдынан кетпей қойды; маэсе Педроның маймылы оған бұл оқиғалардың тек бір бөлігі ғана шындық, қалғаны өтірік дегенімен, оның өзі, бәрібір, мұның бәрін даусыз ақиқат деп қана бағалауға бейім-ді, ал Санчо болса, керісінше, мұның бәрін бос қиял деп білетін. Олар осылай су жағалап жүріп келе жатып кенет жағалаудағы ағаштың діңіне байлаулы тұрған, ескегі де, басқа жабдығы да жоқ кішкене қайықты көріп қалды. Дон Кихот жан-жағына қаранғанымен, тірі жан баласы көзіне шалына қоймады; сөйткен соң, көп ойланып тұрмастан, Росинанттан секіріп түсті, сосын Санчоға да есегінен ырғуға, көліктерін жағалаудағы теректің бе әлде талдың ба діңіне байлап қоюға әмір етті. Санчо одан осынау асығыс-үсігіс түсу мен байлаудың себебін сұрады. Дон Кихот оған былай деп жауап берді:
— Біліп қой, Санчо, мына тұрған қайық көпе-көрнеу және ашықтан-ашық мені өзіне тартып тұр және соған отырып, әлдебір рыцарьға немесе басқа бір зор бақытсыздыққа ұшырап, тақсірет тартып жатқан ақсүйек ханымға көмекке аттануға мәжбүр етіп тұр, өйткені бұл рыцарьлық романдардың және сол романдарда ой тұжырып, әрекет ететін сиқыршылардың үрдісіне сай келеді: рыцарьлардың біреу-міреуі қырсыққа ұшырап, оны тек басқа бір рыцарь ғана құтқара алатын жағдай тап келсе, бірақ олар бір-бірінен екі-үш мың, тіпті одан да көп миль жырақта жүрсе, сиқыршылар әлгі екінші рыцарьды бұлтқа отырғызады не болмаса оның қарамағына қайық береді, сөйтіп оны әуемен немесе теңіз арқылы көмегі қажет боп жатқан жерге қас пен көздің арасында алып барады. Айтайын дегенім, Санчо, мына қайық бұл жерге тап сол мақсат үшін әкеп қойылған және мұның бәрі тап қазір түн емес, күндіз екені сияқты шындық, ал енді есегің мен Росинантты тез байлай ғой, кешкірмей тұрғанда тартып кетейік; мен қайыққа қайтсем де отырам, тіпті жалаңаяқ ағайындардың жалынғанына да қарамаймын.
— Олай болса, — деп сөйлеп кетті Санчо, — өзіңіз адым аттаған сайын, айып көрмеңіз, ақымақтық жасауға ниет қылсаңыз, онда маған тек: “Мырзаңа қарсы келмесең — ас-судан тарлық көрмейсің” деген мәтелді ескеріп, бағыну мен бас ию ғана қалады. Алайда, арым таза болуы үшін құлаққағыс етіп қояйын, меніңше, бұл қайықтың иелері ешқандай жадыланған жандар емес, кәдімгі жергілікті балықшылар: өйткені, қарақаптал балықтың ең тәуірі осы өзенде.
Санчо осыны айтып тұрған шақта өзі жануарларды байлап жатқан және бұларды сиқыршылардың қорғауы мен қамқорлығына қалдырып бара жатқанына жаны қатты күйзелумен болған. Дон Кихот оған жануарлар қараусыз қалып бара жатыр-ау деп қайғырмауы керегін ескертіп, өздерін осынша лонгинквальдық өңірге кім аттандырса, жануарларға да сол қам жасайтынын айтты.
— Логикальдық дегеннің не екенін түсінбедім, — деді Санчо, — ондай сөзді өмірі естімеппін.
— Лонгинквальдық деген сөз — жырақ деген мағына береді, — деп ұғындырды Дон Кихот. — Мұны түсінбегеніңе таңданатын дәнеңе жоқ: сен латынды білуге міндетті емессің; ал оны білем деп өңештейтін, ал шын мәнінде одан түк түсінігі жоқ жандар қанша.
— Жарайды, байладым, — деп мәлім етті Санчо, — Енді не істейміз?
— Не істейміз дейсің бе? — деді Дон Кихот. — Шоқынамыз да, зәкірді босатамыз, яғни қайыққа отырамыз да, жағаға бекітілген жібін кесіп жібереміз.
Осыны айтып ол қайыққа қарғып мінді, Санчо да сөйтті, одан соң жіп кесілді де, қайық жағадан жайлап жырақтай бастады; оның жағадан шамамен екі шынтақтай алыстағанын көрген кезде қашып құтыла алмайтын қасіретке тап болатынын сезгендей Санчоның тұла бойы түгел қалтырап қоя берді, бірақ есектің ақырғаны мен Росинанттың байлаудан босанбаққа тырысып тынымсыз жұлқынып жатқанын көргенде қайғысы одан бетер үдеп кетті, сол арада ол мырзасына былай деді:
— Есек бізді ойлап қамыққаннан ақырды, ал Росинант соңымыздан тұра шабу үшін босап шықпаққа жанталасып жатыр. Сабыр сақтаңдар, сүйікті достар! Ішім сезіп отыр, сендерді қалдырып кетудің шын мәніндегі есалаңдық болғанын көп ұзамай-ақ түсінерміз, ақылға келерміз және өздеріңе қайтып оралармыз!
Осыны айтып отырып оның егіл-тегіл еңірегені сонша, ызасы келіп, қатты ашуланған Дон Кихот оған былай деді:
— Неден қорқасың-ей сен, қоянжүрек сорлы? Не жайында жылап отырсың сен, жүрегі мал майындай ылжыраған сүмелек? Біреу сені шам алып іздеп жүр ме, біреу соңыңнан қуып келе ме? Қарын қамынан басқаны білмейтін пақыр, саған не жетпейді осы, молшылықта малтып жүрген жоқпысың? Бәлкім, сен Рифей тауын жаяу және жалаңаяқ кезіп жүрген шығарсың? Жоға, отырсың ғой міне сәкіде эрцгерцог құсап, мына сүйкімді өзеннің баяу ағысы сені жаймен ағызып әкетіп барады және көп ұзамай ашық теңізге де алып шығады. Ау, расында да, теңізге шығып кеткен сияқтымыз ғой өзі және кем дегенде жеті жүз, ол аз болса, тіпті сегіз жүз миль жүзіп өткен секілдіміз, — қолымда астролябия болса, полюстің биіктігін өлшеп жіберер едім де, қанша мильді артқа тастағанымызды саған дәлме-дәл айтып берер едім. Дей тұрғанмен, бәлкім, бұл саладан дәнеңе білмейтіндей де көрінермін, бірақ, меніңше, біз күн мен түннің теңесу белдеуінен өтіп те кеткен секілдіміз немесе енді-енді өтпек шығармыз: бұл белдеу жерді қарама-қарсы полюстерден біп-бірдей қашықтықта кесіп өтіп, оны екіге бөледі.
— Ал, сонда, өзіңіз айтқандай, күн мен түннің текетіресу белдеуіне жеткенде қанша жүріп өткен боламыз? — деп сұрады Санчо.
— Өте көп, — деп жауап қатты Дон Кихот. — Өзімізге мәлім күллі космографтың ішіндегі ең атақтысы Птолемейдің есеп-қисабына қарағанда, планетамыздағы су мен құрлықтың үсті үш жүз алпыс градусқа тең екен, ал екеуіміз әлгі белдеуге жеткенде соның қақ жартысын артта қалдырамыз.
— Апырай, не дейін сізге, құдай ақы, — деді Санчо, — кімнің сөзіне жүгініп, кіммен дос-жар боп жүргеніңізге қайранмын: қайдағы бір Дым-да-білмей ме әлде Бұтелемей ме біреу, — ал өзіңіз оны босмаңырақ деп мұқатасыз, оған қоса, егер қате түсінбеген болсам, астапралия деп кекетесіз.
Космограф Птолемей есімінің, кәсібі мен астролябия құралының атауын Санчоның осынша бұрмалағанына Дон Кихот күліп алды, сосын былай деді:
— Бері қара, Санчо: Кадисте кемеге отырып, Ост-Индияға сапар шегетіндерде әлгінде өзім айтып кеткен күн мен түннің теңесу белдеуін артқа салғандарын анықтайтын бір ерекше белгі бар: өздерінде қанша бит болса, соншасы түгел жаппай қырылып қалады екен, сөйтіп оны бүкіл кемеден қанша іздесең де емге таппайсың. Сондықтан, Санчо, саныңнан қарап көрші, егер әлденендей бір тірі жәндік тапсаң, онда күдігіміз өзінен өзі сейіледі, ал таппасаң, онда аталмыш белдеуден асып кеткен боп шығамыз.
— Бұған не десеңіз де сенбеймін, — деп мәлім етті Санчо. — Әрине, бұйрығыңызды бұлжытпай орындаймын ғой, бірақ мұндай тәжірибенің неге қажет бола қалғанына басым жетпейді, себебі жағалаудан бес шынтақтан алысқа ұзамағанымызды, жануарларымыз тұрған нүктеден екі шынтақтай да ауытқымағанымызды өз көзіммен көріп отырмын ғой, өйткені, әне тұр, әне, Росинант пен сұр жорғам, сол баяғы орындарында тұр, ал егер, дәл қазір өзім өлшеп отырғандай, көзбен мөлшерлеп көрсек, онда, олла-біллә, алға қарай құмырсқа секілді қыбырлап келе жатқанымызда еш күмән қалмайды.
— Сен, Санчо, абзалы, жаңа өзім айтқан тәжірибені іске асыр, ал қалған нәрседе шаруаң болмасын: өйткені сенің үлкен шеңберлер, белдеулер, параллельдер, зодиактар, эклиптикалар, полюстер, күн тоқырауы, күн мен түннің теңесуі, планеталар, белгілер, ғаламшарлардың аспан мен жер сфераларында орналасу және қиылысу нүктелері дегеннен хабарың жоқ қой. Егер мұның бәрін немесе, құрығанда, бір бөлігін білген болсаң, онда қанша параллельді кесіп өткенімізден, қанша белгіні көргенімізден, қанша шоқжұлдызды артта қалдырғанымыздан, алда әлі қаншасы бар екенінен толық хабардар болар едің. Саған тағы да қайталап айтам: іздестір бойыңнан және ұстап ал — қазір сенің әрі әппақ, әрі тегіс парақтан да таза екеніңе сенімім кәміл.
Санчо іздестіруге кірісті; сол аяғын қолымен жәймен сипалап, тізесінің астыңғы жағын ұстап көрді де, басын көтеріп, мырзасына қарап:
— Не мына тәжірибенің түк пайдасы жоқ, не біз өзіңіз айтқан орыннан әлі тым-тым жырақта жүрміз, — деді.
— Неғылдейді? — деп сұрады Дон Кихот. — Ең болмаса біреуін таптың ба?
— Біреуін емес, барлығын ! — деп айқайлап жіберді Санчо.
Соны айтып, әлденені саусағынан сілкіп қалған ол, сумен қолын шайды; бұл екі аралықта қайық өзен бойымен баяу сырғып келе жатты, оны әкетіп бара жатқан әлденендей бір құпия күш немесе көзге көрінбейтін сиқыршы емес, сол мерзімдегі әншейін тыныш та тымық ағым болатын.
Дәл осы мезетте олар өзеннің қақ ортасында тұрған дырау диірмендердің сұлбасын байқап қалды, соны көрген бойда Дон Кихот қатты дауыстап Санчоға былай деді:
— Анаң қара, анаң қара! Әне жерден, достым, қала ма, қамал-сарай ма, бекініс пе, бірдеңе көрініп тұр, сонда тұтқын рыцарь жатқанына еш күмән жоқ, мұның тіпті әлдебір жапа шеккен королева, инфанта немесе принцесса боп шығуы да ғажап емес, міне, мен де соларға көмектесу үшін осында жеткізіліп отырмын.
— Ау, құрып кеткір, қайдағы қала, қайдағы бекініс, қайдағы қамал-сарай турасында айтып отырсыз, мархабатты мырзам-ау? — деп бақырып жіберді Санчо. — Бұлардың ұн тартатын су диірмені екенін көріп тұрған жоқпысыз?
— Өшір үніңді, Санчо, — деді Дон Кихот, — олар тек сырт көзге ғана диірмен сияқты көрінеді, бірақ бұлар диірмен емес. Арбаушылық айла-амалдар кез-келген заттың шынайы болмысын басқамен ауыстырып және бұрмалап жібере алады деп мен саған айтпап па едім. Әрине, мен бір зат шын мәнінде екінші затқа айналып кетеді деп отырғам жоқ, әсте олай емес, мұндай ауысу тек біздің ой-қиялымызда ғана болады: Дульсинеямды, —асыл арман, үкілі үмітім ғой ол, — алмастырып жіберген жағдай соған мысал.
Сол екі аралықта қайық өзеннің ағысы қатты жеріне тап болды да, алға қарай бұрынғыдан әлдеқайда жылдам жүйтки жөнелді. Диірменде жұмыс істеп жатқан ұн тартушылар өзенде қайық келе жатқанын және ағыстың оны тұп-тура диірмен доңғалақтары тұрғызған үйірімге қарай апара жатқанын көріп, ұзын-ұзын сырықтарын алып, қайықты тоқтату үшін бөгетке жүгіріп шықты: бет-әлпеті мен киімі ұнға былғануы себепті түрлері тым қорқынышты болатын. Олар бар дауыспен былай деп айқай сап жатты:
— Әй, антұрғандар! Қайда ентелеп барасыңдар? Немене, өмір сүруден жалықтыңдар ма? Не керек сендерге? Суға батып өлгілерің келе ме әлде доңғалақтың астына түсіп, ұнға айналмақпысыңдар?
— Айбынды білегімнің қайраты қандай екенін көрсетуге тура келетін жерге жеттік деп айтпап па ем саған, Санчо? — деді сол арада Дон Кихот. —Көрдің бе, маған қарсы қаншама азғын мен арсыздың жүгіріп шыққанын; көрдің бе, қаншама сұрықсыз сұмпайының жолыма көлденең тұрып алғанын; көрдің бе, мына жарымжандардың бізге бет-ауызын қалай қисаңдатып жатқанын. Тұра тұрыңдар, жексұрындар, көрсетермін сендерге!
Сол арада ол орнынан көтеріліп, бойын тіктеді де, дауысын қатайтып, ұн тартушыларға қоқан-лоқы көрсете бастады:
— Қатыбас та қаскүнем тобыр! Мына бекіністеріңде ме әлде абақтыларыңда ма қамауда жатқан ханымды — тегі мен лауазымына, тағдырының татымды әлде татымсыздығына қарамай — бостандыққа шығарыңдар және толық еркіндік беріңдер. Мен — Ламанчалық Дон Кихотпын, лақап есімім — Арыстан Рыцары және маған жаратқанның өзі осынау шытырман оқиғаны жеңісті нәтижеге жеткізуді жазған.
Осыны айтып, семсерін суырып алды да, ұн тартушылардың тұмсығы алдынан оңды-солды сермей бастады, аналар оның шатты-бұтты сандырақ сөзін естігенімен, не деп тұрғанын түсіне алмаған және диірмендер доңғалағы астындағы шұңғыма мен үйірімге қарай бой бермей тартылып бара жатқан қайықты бәрі жабылып сырықпен тіреп тоқтатуға жан салып жатқан.
Санчо тізерлей кетіп, осынау анық қатерден өзін құтқаруын сұрап, құдайға құлдық ұрып жалбарына бастады, ұн тартушылардың ептілігі мен ыждағаттылығы арқасында солай болып та шықты: олар қайыққа сырықтарын бар күшпен тіреп, ақыр соңында оны тоқтатты; әйткенмен қайық аударылып қалды да, Дон Кихот Санчомен бірге суға құлады; Дон Кихоттың бір артықшылығы — балықтай жүзетін, бірақ сауыт-сайманының салмағынан, бәрібір, екі мәрте су түбіне шөгіп үлгерді, егер ұн тартушылар сол бойда суға қойып кетіп, екеуін қолдарына көтеріп дерлік алып шықпағанда, бұл орын олар үшін Трояға айналған болар еді. Суға кеңірдектеп тойғандары сонша, ендігі жерде су ішуге ешқашан тәбеті шаппастай көрінген екеуді құрғаққа шығарғаннан кейін, Санчо жерге тізерлей кетті де, қолын кеудесіне айқастырып, көзін көкке қадап тұрып, құдайдан алдағы уақытта мырзасының батыл да өжет ой-ниеттері мен бастамаларынан құтқаруды сұрап, құлдық ұрып ұзақ мінәжат етті.
Осы кезде қайықтың иесі боп табылатын балықшылар да келіп жетті, — айта кететін жай: диірмен доңғалақтары қайықты быт-шыт қып жаңқаға айналдырып жіберген-ді. Қайықтың талқаны шыққанын көрген олар Санчоға тап беріп, оны шешіндіруге кірісті, ал Дон Кихоттан шығынның орнын толтыруды талап етті. Дон Кихот, түк ештеңе болмағандай, мейлінше сабырлы да салиқалы кейіпте ұн тартушылар мен балықшыларға қайықтың құнын төлейтінін, бірақ бір ғана шарты барын — қамал-сарайларында тұтқында жатқан ханымды немесе басқа құрметті адамдарды түлкі бұлаңға салмай, бірден азат етулері керегін мәлім етті.
— Оу, қайдағы құрметті адамдар мен қамал-сарайлар жайында шатып тұрсың, дәлдүріш-ау? — деп айқайлап жіберді ұн тартушылардың бірі. — Әлде осында ұн тарттыруға келгендерді алып кеткің кеп тұр ма?
“Жетер! — деді Дон Кихот өзіне-өзі. — Бұл иттің балаларын ізгі ниетті іске иліктірмек боп жалынып-жалпаю да бір — елсіз-сусыз ен далада жәрдем сұрап жылау да бір. Шамасы, бұл шытырман оқиғада аса әлеуетті екі сиқыршы бетпе-бет келген болса керек, сөйтіп, бірінің ойға алғанын екіншісі күйретумен шұғылданып жатса керек: өйткені, бірі маған қайық жіберсе, екіншісі мені суға лақтырды. Бұл арада тек жаратқан ғана жәрдемдесе алады, өйткені аспан асты, жер үсті толы шие боп шырматылған қаскөйлік пен қарама-қайшы іс-әрекеттер. Мынандай жағдайда қолымнан ештеңе келмейді”.
Сосын ол дауысын қатайтып, диірмендерге қарай жүзін бұрып, былай деп сөйлеп кетті:
— Сендер кім болсаңдар да, беу, қапаста жатқан достарым, мені кешіре көріңдер: өз бақытсыздығым мен өздеріңнің бақытсыздығыңа қарай, сендерді бәледен құтқара алмайын деп тұрмын. Бұл ерліктің әлденендей басқа бір рыцарьға алдын-ала әзірленгені және күні бұрын белгіленіп қойғаны көрініп тұр.
Осыны айтқаннан кейін ол балықшылармен бәтуаға келіп, қайық үшін оларға елу реал төледі; оны Санчо қинала-қинала беріп тұрып:
— Қайықпен тағы бір осылай қыдырыстасақ, барлық ақшамыз су түбіне кетеді, — деп құлаққағыс етіп қойды.
Ал, балықшылар мен ұн тартушылар әдеттегі адамдарға ұқсастығы аз осынау екі пендеге таңырқана қарап, таңдай қағумен болды, оған қоса Дон Кихоттың айтқан сөзі мен өтінішінде қандай мән-мағына барын түсіне алмай бастары қатты; ақыры, мұны нақұрыстық деп тауып, оларды жайына қалдырды да, диірмендері мен балықшы лашықтарына тарасты. Жетесіз Дон Кихот пен жетесіз Санчо өздерінің жетесіз жануарларына қайтып оралды, осымен жадыланған қайыққа қатысты шытырман оқиға да тәмам болды.
ХХХ тарау
Дон Кихот пен бір әдемі аңшы әйел арасында орын алған жайлар жөнінде.
Қатты жабырқап, еңселері түскен олар төрт аяқты жануарларына қарай бет алды, әсіресе Санчоның жүрегі қан жылап келе жатқан, себебі мырзасының ақшасынан шығын шыққан сайын оның да жаны шығып кете жаздап шақ қалатын; мұндай сәтте ол ақшадан емес, денесінің бір мүшесінен айрылғандай күй кешетін. Ақыр соңында олар көліктеріне отырды да, айтулы өзеннің жағалауын тастап шықты, сол бойда Дон Кихот сүйіспеншілігі жайындағы ойларға берілді, ал Санчо болса — жоғары дәрежелі мансабы турасында тебіренді: қазір бұл арманы бұрынғыдан да алыстап кеткендей көрініп тұрған, себебі ол өзі аңқаулау болғанымен мырзасының істеп жүрген ісінің бәрі немесе бәрі дерлік ақылға сыйымсыз екенін өте жақсы түсінетін, сондықтан сәті түскен бір күні жалақысын да алмай-ақ, тіпті мырзасымен де қоштаспай-ақ тайып тұрудың, сөйтіп үйіне қайтып оралудың орайын тосумен жүрген, алайда тағдыр мүлдем басқаша ұйғарым жасады да, қорқынышы негізсіз боп қалды.
Келесі күні кешке таман орманнан шығып, кең көсілген шалғынды көзбен шолып тұрған Дон Кихот оның ең арғы шетінде әлденендей қара-құра тобыр барын байқады; жақындай бере бұлардың құс салып жүргендер екенін білді. Одан соң бұл тағы да жақындай түсіп, қардай аппақ жорға мінген сымбатты ханымды көрді; әбзелінің түсі жасыл, ал ері күмістелген боп шықты. Ханымның өзі де жасыл түстен киініпті және киім-кешегінің бағалылығы мен сәнділігі сонша, әсемдік ұғымының айқын бейнесі тап осы ма деп қалуға болатындай еді. Сол жақ білегіне сұңқар қондырылыпты, осы белгіге қарап-ақ Дон Кихот оның әлдебір текті әулеттен шыққан ханым екенін, қалған аңшылар нөкері екенін аңғара қойды — бұл шын мәнінде де солай болатын; осы жағдаятқа байланысты ол Санчоға былай деді:
— Жөнел, достым Санчо, анау ақ сәйгүлік мінген және қолына сұңқар қондырған сеньораға барып айт: мен, Арыстан Рыцары, оның сұлулығы мен сән-салтанаты алдында басымды ием, егер мәртебелі ханым рұқсат етсе, оны қолынан өбу үшін және қандай әмір бермесін хал-қадарымша бұлжытпай орындау үшін оның қасына жақындаймын. Бірақ, сен байқа, Санчо, артық-ауыс бірдеңені шатып қойып жүрме және елшілікте айтар сөзіңе үйреншікті мәтелдеріңді бытыстырушы болма.
— Тапқан екенсіз бытыстырғышты! — деп қарсылық білдірді Санчо. — Құр босқа абыржымаңыз! Құдайға шүкір, жоғары лауазымды кербез сеньораларға елшілікпен бара жатқаным бір бұл емес.
— Өзіңді сеньора Дульсинеяға жібергенім болмаса, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — бұрын-соңды елшілік міндет атқарғаның есімде жоқ, әйтеуір өзімде қызметте жүргенде ондаймен айналысқан емессің.
— Оныңыз рас, — деді Санчо, — бірақ, солай бола тұрғанымен, тиянақты төлемшіге кепілден қорқатын дәнеңе жоқ және дәулетті үйдің дастарқаны да дайын. Айтайын дегенім, маған анау олай, мынау бұлай деп түсіндірудің, үйт-бүйт деп алдын-ала ескертудің қажеті аз: өзім де тәп-тәуір епсектілік таныта алам, бұл істердің ыңғайын өзім де әжептәуір білем.
— Бұл сөзіңе сенем, Санчо, — деді Дон Кихот. — Жарайды, ендеше, аттана бер, бір ретін табарсың!
Санчо сұр жорғасын көсілте тапырақтатып тартып берді; әдемі аңшы әйелге таяп келіп есегінен түсті де, тізерлей кетіп, былай деді:
— Сүйкімді сеньора! Арыстан Рыцары есімді анау тұрған рыцарь — менің қожайыным, ал мен оның атқосшысымын, үй-ішім мені Санчо Панса деп атайды. Сөйтіп, осы таяу уақытқа дейін Қайғылы Бейне Рыцары дейтін лақап есімді иеленіп келген тап сол Арыстан Рыцары мені сізге, мәртебелі ханым, өз рұқсатыңыз, пұрсатыңыз һәм келісіміңіз бойынша осы араға келуге және тілегін орындауға мейірімді мүмкіншілік жасауыңызды өтініп сұрауым үшін жіберіп тұр, ал оның тілегі, өзінің айтуынша, және өзім де солай ойлаймын, тек біреу ғана: сіздің биікке самғар сұңқарлығыңызға, сұлулығыңыз бен сән-салтанатыңызға қызмет ету ғана, ал енді осындай мейірімді мүмкіндік жасала қалса, онда сіз, мәртебелі ханым, бұдан тек ұтпасаңыз ұтыла қоймайсыз, ал ол мұны өзіне көрсетілген ерен де ерекше мейірім-қайырым һәм айтып жеткізгісіз жан рақаты деп білмек.
— Шын мәнінде де жақсы атқосшы екенсің, — деп жауап қатты сеньора, — мұндай тапсырмаларды орындау кезінде қажет болатынның ештеңесін де қалыс қалдырған жоқсың. Тұра ғой орныңнан, — есімі мұндағы бәрімізге жақсы мәлім Қайғылы Бейне Рыцары секілді атақты рыцарьдың атқосшысына тізерлеп отырған жараспайды. Тұра ғой, достым, қожайыныңа барып айта ғой: ол мұнда өте бір оңтайлы уақытта келіп тұр, күйеуім герцог екеуіміз оны жазғы сарайымызға шақырамыз.
Санчо бойын тіктеді; мейірбан сеньораның сұлулығы да, ізеттілігі мен кішіпейілдігі де оны қатты таңдандырды, бірақ бәрінен бұрын оның Қайғылы Бейне Рыцары жайында бұрыннан хабардар екендігі қайран қалдырды; рас, оны Арыстан Рыцары деп атаған жоқ, бірақ, бұл, шамасы, әлгі атауды Дон Кихоттың таяуда ғана алғандығынан шығар. Сол арада герцогиня (есімі кім екені әзірге белгісіз боп тұр) Санчоға мынадай сұрақ қойды:
— Сен мынаны айтшы, құрметті атқосшы: Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихот деп аталатын кітап сенің қожайының жайында жазылған ба және оның жүрегінің әміршісі әлдебір Дульсинея Тобосская деген бе?