Айлакер Идальго Ламанчалық Дон Кихот Орыс Тілінен Аударған Құрманғазы Қараманұлы - II - 02

— Осы араға өзі сұранып тұр деп қоймаған, айтпасаңыз ішіңіз ауыратындай көрінген хикаяңыз осы ма еді, сеньор шаштараз? — деп сұрады Дон Кихот. — Әй, сақал алғыш сеньор-ай, сақал алғыш сеньор-ай! Кейде адамдар қандай қолайсыз жағдайда қалады десеңізші! Апырай, тілеуіңіз болғыр-ай, бір ақыл-парасатты екіншісімен, бір жүректілікті басқасымен, бір әдемілікті өзге әсемділікпен және бір текті әулетті өңгесімен салыстыру қашан да жағымсыз әсер қалдырып, реніш тудыратынын осы күнге шейін білмейтін болғаныңыз-ау? Мен, шаштараз мырза, Нептун да емеспін, су құдайы да емеспін, оған қоса білімсіз болғандықтан өзімді білгір ретінде көрсетуге де тырыспаймын. Діттеп жүрген жалғыз ғана мақсатым: кезбе рыцарьлар ұрыс алаңында ат ойнатып жүрген сол бір ғаламат дәуренді қайтадан қалпына келтірмеуі салдарынан қандай үлкен қателікке ұрынып жүргенін жұртшылыққа ұғындыру боп табылады. Алайда кезбе рыцарьлар корольдікті қорғауды, пәк қыздарды қоруды, жетімдер мен жас балаларға қамқорлық жасауды, тәкаппарларды тәубасына келтіріп, момындарды марапаттауды өз міндетіне алып, парыз санаған замандағыдай жанға рақат таптырған зор бақытқа ие болуға және одан жан рақатын табуға әбден азғындап біткен біздің заманымыз әсте лайық емес. Бүгінде рыцарьлық жолға түспекке тырмысып жүргендердің көбі сауытты сыңғырлатудан гөрі жібекті, қамқаны, басқа да қымбат матаны сусылдатқанды хош көреді. Күн райының қандай болғанына қарамастан, бес қаруы сай күйінде ашық аспан астында түнеуге ықыласты бірде-бір рыцарь жоқ қазір, сондай-ақ кезбе рыцарьларға ұқсап ат үстінде отырып, найзаға сүйенген қалпы шала-шарпы көз шырымын алатындар да табылмайды. Орман арасынан шығып, одан соң тауға өрлеп, одан кейін қашан да буырқанып-бұрсанып жататын теңіздің құлазыған қу медиен жағалауына түсіп, ол жерден толқын жағаға шығарып тастаған, ескегі де, желкені де, діңгегі де, басқа жабдықтары да жоқ қиюы қашқан қайықты көріп, еш қаймықпастан соған отыра кетіп, түпсіз терең теңіздің тажалдай толқындарының ырқына берілген ең болмаса бір рыцарьды тауып бере алар ма екенсіздер? Ал, толқындар оны біресе аспанға әуелетеді, біресе құрдымға құлатады, рыцарь болса дүлей дауылға көкірегін қасқая тосып тұрады; одан соң, әне-міне дегенше болмай, өзі аттанған жерден үш мың мильден астам жырақтан бір-ақ шығады; міне, сөйтіп мүлдем бейтаныс, жат жерге қадам басады және тап осы арада ол пергаментте ғана емес, мыс тақтайшада да жазып қалдыруға лайықты жайларды бастан кешеді. Шынтуайтына келсек, бүгінгі күні жігерліліктен гөрі жалқаулық, еңбекқорлықтан гөрі қызық қуумен уақыт өткізушілік, жақсы әдеттен гөрі жаман әдет, ержүректіктен гөрі есерлік, сондай-ақ алтын ғасырда және кезбе рыцарьлар заманында басы бүтін үстемдік құрып, кеңінен өркен жайған әскери өнерден гөрі көбік сөзбен көсемсу құрметке көбірек ие боп тұр ғой. Ал, айта қойыңыздаршы, атақты Амадис Галльскийден асқан сертіне берік әрі өжет жан бар ма? Пальмерин Английскийден асқан ақылды кім? Ақ Тиранттан артық көнбіс те жайдары табыла ма? Лизуарт Греческийден өткен сыпайы бар ма? Дон Бельянистен басқа кім көп соққы жеп, соққы дарытып еді? Перион Галльскийден артық жаужүрек, Фелисмарт Гирканскийден артық көп теперіш көрген, Эспландианнан артық турашыл кім бар? Дон Сиронхил Фракийскийден асқан батыл кім? Родомонттан артық ержүрек қайда? Собрин патшадан өткен сақ та көреген біреу бар ма? Ринальдтан өткен тәуекелшіл кім? Роланд секілді жеңіліс білмейтін батыр кәне? Ақыр соңында, Турпин өзінің Космографиясында Феррарский герцогтарының арғы атасы боп табылатынын атап көрсеткен Руджерден асқан ізетті әрі әдепті кім? Осылардың бәрі, сондай-ақ өзім атын атап бере алатын басқа да көптеген рыцарь, сеньор священник, рыцарьлықтың көркі мен мақтанышына айналған кезбе рыцарьлар еді. Міне, менің меңзеп отырғаным да тап солар секілді және соларға ұқсас рыцарьлар болатын: олар ұлы мәртебелі ағзамға бар ықылас-пейілімен адал қызмет етер еді, оған қоса, қыруар қаражат шығынынан құтқарар еді, ал сұлтанның жүрегі тас төбесіне шығар еді. Ал маған, капеллан өзімен бірге ала кетпейтіндіктен, шамасы, үйде отыруға тура келетін шығар. Шаштараз бізге жеткізгендей, Юпитер жаңбыр жаудырмайтын болса, онда көңілім қалаған кезде өзім-ақ жаудыра берем. Тұспалын бек жақсы түсінгенімді Сақал-алатын-леген мырза біліп жүрсін деп мұны әдейі айтып отырмын.
— О не дегеніңіз, сеньор Дон Кихот, айтпағым мүлдем басқа нәрсе еді, — деп шаштараз қарсылық білдірді. — Құдай біледі, ешқандай арам ойым жоқ болатын, сондықтан бекерге ренжіп отырсыз.
— Бекер ме, емес пе — ол енді менің шаруам, — деп салды Дон Кихот.
Бірақ осы арада священник сөзге килікті:
— Әліге дейін жұмған аузымды ашқам жоқ, бірақ жанымды жай таптырмай, берекемді алып біткен бір күмәннің басын ашып алсам ба деп ем, бұл өзі сеньор Дон Кихот бізге жаңа ғана баяндап берген жәйттен туындап кетті.
— Ау, неменеге күмілжіп отырсыз? — деді Дон Кихот. — Айта беріңіз, сеньор священник, күмәніңіз болса жасырып қалмаңыз, — көңілде кір қалғаны жақсы емес.
— Ендеше, рұқсат етсеңіз, — деп сөйлеп кетті священник, — күмәнім мынада болып тұр: өзіңіз, сеньор Дон Кихот, есімін атап шыққан сансыз көп кезбе рыцарьдың бәрі түгел тірі жан санатында жарық дүниеде расында және шын мәнінде ғұмыр кешті деген нәрсе көңіліме тіптен қонбайды-ақ, — ол аз болса, керісінше, мұның бәрін ойдан шығарылған өтірік, әншейін бір аңыз-ертегі, көрген түстері жайында жұрттың ұйқыдан оянған бойда немесе, дәлірек айтқанда, шала ұйқы боп отырып айтатын әңгімесі деп білем.
— Ондай рыцарьлардың ғұмыр кешкеніне сенбейтіндер тап болатын алжасудың бір парасы міне осындай, — деді Дон Кихот келіспей. — Әр қилы адамдармен әр қилы жағдайда өткізген сұқбатымда осынау жаппай дерлік етек алған қателікті түсіндіруге сан мәрте талпыныс жасағанмын; расын айтқанда, кейде бұл ойым орындала қоймады, ал кейде, шырқыраған шындықты көзге тізген кезімде, мақсатыма жетіп те жүрдім. Солай бола тұрғанымен, бұл — даусыз ақиқат; ол ол ма, Амадис Галльскийді өз көзіммен көрдім деп те мәлім етуге дайынмын және оның түр-тұлғасы қандай екенін де айтып бере алам: ол — ұзын бойлы, аққұба, әдемі қара сақалы бар, көз тастасы жартылай жайдары, жартылай ызбарлы, сөзге сараң, аяқ асты ашу шақыра қоймайды әрі қайтымы да тез. Амадисті қазір қалай сипаттап берсем, романдарда сомдалған, жарық дүниені жалпағынан басқан кезбе рыцарь атаулының бәрін түгел тап солай бейнелеп және суреттеп бере алар едім деп ойлаймын, өйткені романдарда рыцарьлар жайында қалай жазылса, олардың өмірде де тап сондай болғанын ескерсек, мінез-құлқы мен ерлік істерін жақсы білетін болсақ, ойша жасалатын оңды пайымдаулар арқылы олардың кескін-келбетін, бет ажары мен бойының биіктігін бажайлаудың еш қиындығы жоқ.
— Сеньор Дон Кихот! Сіздің ойыңызша Моргант деген дәудің бойы қаншалықты биік болған? — деп сұрады шаштараз.
— Дәулер жайында түрлі пікір бар, — деп жауап қатты Дон Кихот, — біреулер оларды өмірде болған дейді, біреулер болмаған дейді, алайда әр сөзі ақиқат шындық боп табылатын Қасиетті жазбада олардың өмірде болғандығы жөнінде ескертпе бар, өйткені Қасиетті жазба бізге әлгі бір еңгезердей филистимлян Голиафтың хикаясын айтып береді ғой, ол бойы жеті шынтақ4, яғни ересен алып адам болған. Одан соң Сицилияда адамның жілігі мен бұғанасы табылды, сүйектердің ірілігі сондай, иесінің бойы мұнарадай болғанын аңғартады — мұны геометрия бұлтартпай дәлелдеп беріп отыр. Сөйте тұрғанымен, Морганттың бойы қаншалықты биік болғаны жайында кесіп-пішіп ештеңе айта алмаймын, дегенмен ол өте бойшаң бола қоймаған шығар деп жобалаймын; мұндай қорытындыға оның ерлік істеріне арналған бір кітапты оқығаннан кейін ғана келдім; онда оның көп ретте қоналқада түнейтіні атап көрсетіледі, егер ол еркін орналасатындай үй табылған болса, онда оны анау айтқандай алып деу қиын ғой.
— Әңгіме қайда! — деп қалды священник.
Бұл секілді жосықсыз сандырақ оның айызын қандырып, көңілін көтеретін. Құмардан тағы бір шығуды көздеген ол Дон Кихоттан Ринальд Монтальванскийдің, Роландтың және Францияның басқа да пэрлерінің кескін-келбеті жайындағы долбарын айтып беруін сұрады.
— Кәміл сенімім бойынша, — деп жауап қатты Дон Кихот, — Ринальд дөңгелек жүзді, беті нарттай қызыл, көзі бадырақтау әрі ойнақшып тұратын адам болған, шамадан тыс шамшыл әрі мейлінше менмен, сондай-ақ қарақшылармен және бұзақылармен әмпей-жәмпейлік жасаған да жайы бар. Ал, Роландқа немесе Ротоландоға, немесе Орландоға келсек, — романдарда оны олай да, бұлай да атай береді, — өз ойымша және кәміл сенімімше, ол орта бойлы, жауырыны қақпақтай, сәл-пәл қамыт аяқтау, қараторы, жирен сақалды, денесін қалың түк басқан, көз тастасы сесті, сөзге сараң, алайда аса бір сыпайы да әдепті адам болған.
— Егер Роланд сіздің суреттегеніңіздей соншалықты кеспірсіз біреу болса, — деп құлаққағыс етті священник, — онда Сүйкімді Анжеликаның әне бір түбіт мұрт маврдың келбеттілігіне, сынықтығы мен сымбаттылығына бола одан басын алып қашуы да, соңынан әлгі маврды қойнына алуы да тегіннен тегін емес екен ғой. Роландтың ожарлығынан Медордың биязылығын артық көруі — оның тарапынан өте бір оңды шешім болған.
— Бұл Анжелика дегеннің өзі, сеньор священник, — деді Дон Кихот келісіңкіремей, — өте бір жеңілтек, ұшқалақ және еркетотайлау бикеш болған, оның алақұйын мінезі мен әумесерлігі жөнінде жер бетіне жайылған қауесет көрерге көз керек сұлулығы жайындағы аңыздан бір де кем емес. Бұл қыз талай-талай асыл текті мырзадан, сансыз көп жаужүрек және ақылға бай адамнан бас тартты, сөйтіп қайдағы бір қаңғып жүрген беті жылтыр боқмұрын-пажды таңдады; әлгінің “Жанқияр” дегеннен басқа лақап аты да жоқ еді, бұл есімге досына деген адалдығының өтемі үшін ие болған-ды. Анжеликаның сұлулығын дәріптеуші майталман, даңқты Ариосто бұл ханымның сол бір ұятты іске барғаннан кейін, — ал оның барған ісін, шамасы, шектен тыс әдепсіздік деп білу керек шығар, — қандай кепке душар болғанын жырға қосуға батылы жетпеді ме әлде жөн көрмеді ме, онымен қоштасарда былай деген еді:
Отырғанын қалай Қатай тағына,
Келешектің ақыны жырлап берсін тағы да.
Айтқандай-ақ, бұның өзі сәуегейлік секілді болды: ақындарға vates, яғни көріпкел деген қосалқы аттың берілуі тектен тек емес қой. Оның айтқаны айнымай келді: андалузиялық бір атақты ақынның кейіннен Анжеликаның мөлдіреген көз жасына жоқтау жазып, оны жер-көкке сыйғызбай мақтауы, ал екінші бір шашасына шаң жұқпайтын айтулы шебер кастильдік ақынның оның сұлулығын аузының суы құрып мадақтауы — соның айқын дәлеліндей.
— Айтыңызшы, сеньор Дон Кихот, — деген сауал тастады сол арада шаштараз, — апырай, осы Анжелика ханымды әспеттеуден басқаны білмеген соншама көп ақынның ішінен оған арнап сатира жазатын біреуі шықпағаны ма?
— Егер Сакрипант немесе Роланд ақын болса, — деп жауап қатты Дон Кихот, — олар бұл бикешті маңдайынан сипай қоймас еді, өйткені қиялдағы болсын жә өмірдегі болсын, қысқасы, өз арман-ойының әміршісі етіп таңдап алған ханымдары менсінбей тастап кеткен ақындар сатирамен және пасквильмен5 кек қайтаруды ұнатады, — мұндай кек, әрине, мейірбан жүрекке жарасымсыздау, әйтсе де осы күнге шейін Анжелика ханымның масқарасын шығарған бір де бір өлең қолыма түскен жоқ, ал шынтуайтына келгенде, Анжелика дүние жүзін дүрліктірген болатын.
— Ғажап, ғажап! — деді священник саңқ етіп.
Бірақ сол арада ауладан әлгі әзірде ғана бөлмеден кеткен күтуші әйел мен жиен қыздың айқай-ұйқайы естіліп, бәрі жүгіріп далаға шықты.
ІІ тарау
Мұнда Дон Кихоттың жиен қарындасымен және күтуші әйелімен Санчо Пансаның назар аударуға тұрарлық ұрыс-керісі жайында, сондай-ақ басқа да қызықты жәйттер жөнінде баян етіледі
Хикаяда Дон Кихот, священник пен шаштараз күтуші әйел мен жиен қыздың Санчо Пансаға айқайды салып жатқан дауысын естігені айтылады; Санчо Дон Кихотқа жолыққысы кеп, ал ана екеуі оны ішке кіргізбей жатыр еді.
— Бұл қаңғыбас мына жерде не жейін деп жүр екен? Жаның барда қараңды батыра ғой, бауырым: қожайынымды түзу жолдан тайдырып, алдап-арбап, ит тұмсығы өтпейтін қайдағы бір қорыс пен жықпылға сүйрелеп жүрген тап мына сен, сенен басқа ешкім де емес.
Санчо бұған былай деп жауап қатты:
— Әй, антұрған күтуші қатын! Түзу жолдан тайдырып, алдап-арбап, ит тұмсығы өтпейтін қайдағы бір қорыс пен жықпылға қожайыныңызды мен емес, мені қожайыныңыз апарған болатын: тектен-тек дүние кезіп тентіреуге мені ертіп әкеткен де сол, — осы себепті екеуіңнің де сөзің бос сандырақ болып тұр, — қарамағыңа бір аралды берем деп алдап-сулап үйден алып шыққан да сол, бірақ онысын әлі беретін түрі жоқ.
— Сол жексұрын аралыңмен қоса біржола құрып кетпейді екенсің сен, қарғыс атқыр Санчо! — деп жиен қыз да килікті. — Арал дейді ғой маған, о несі-ай! Сен не, оны жейсің бе неғыласың, жалмауыз, обыр неме?
— Жемеймін, басқарам оны, билік жүргізем, — деп реніш білдірді Санчо, — және басқарғанда — он қалалық кеңес пен астаналық он алькальдтан артық басқаратын болам.
— Не десең о де, жеркенішті қылықтар қоймасы және мекерлік ордасы боп табылатын сен залым мұнда бәрібір кірмейсің, — деп салды күтуші әйел. — Бар, өз үйіңді басқар, ұлтарақтай телімің бар, соны жырт, арал-марал дегенді қой.
Бұлардың салғыласуы священник пен шаштаразды күлкіге қарық қылды, алайда Санчо аузына келгенді оттап, өзінің, Дон Кихоттың, жақсы атына кір келтіретін, кесірін тигізетін әлдебірдеңе жайында шатып жүре ме деп қорыққан Дон Кихот оны ішке шақырды да, әйелдерге айқай-шуды тоқтатып, оны өткізіп жіберуге әмір етті. Санчо ішке кірді, ал священник пен шаштараз Дон Кихотпен қоштасты; оның осынау қырсығы қалың кезбе рыцарьлық жайындағы ақылға қонымсыз пікірінде табандап тұрып алғанын, бұл турасындағы ой-толғамдарға бар ынты-шынтысымен берілгенін көрген олардың бұл сауығып кетеді-ау деген үміті енді біржола үзілген еді, осы себепті священник шаштаразға:
— Көріңіз де тұрыңыз, қадірменді достым, күндердің бір күнінде бауырымыз тағы да тайып тұрады, — деді.
— Оған еш күмәнім жоқ, — деп үн қатты шаштараз, — алайда мені рыцарьдың ауыштығынан гөрі атқосшының аңқаулығы таңғалдырып тұр: аралға қожалық ететініне сеніп қалғаны сонша, оған мұны ұмыттыруға қандай өкініштің де өксігі дәрменсіз.
— Құдай алдарынан жарылқасын, — деді священник, — ал біз екеуіміз сырттай бақылап тұратын болайық: рыцарь мен атқосшының бірінен бірі өткен делқұлы әрекеттерінің ақыры неге апарып соқтырарын көрейік, — анығы біреу: екеуі де құдды бір қалыптан шыққандай, сондықтан мырзасының есалаңдығы малайының есуастығынсыз түкке татымас еді.
— Рас айтасыз, — деп қоштады оны шаштараз. — Ана екеуінің қазір не жайында әңгіме көйітіп жатқанын білер ме еді, шіркін.
— Жиен қарындасы не күтуші әйелі кейін бәрін бізге баяндап беретінінде күмәнім жоқ: өйткені тың тыңдау олардың дағдылы әдеті ғой, — деді священник.
Ал, бұл кезде Дон Кихот Санчоны бөлмесіне кіргізіп іштен кілттеніп алған еді, сөйтіп онымен оңаша қалған соң былай деп сөйлеп кетті:
— Мені жылы ұяңды тастап шығуға мәжбүр еткен адам санайтыныңа және санап та жүргеніңе қатты өкпелімін, Санчо, алайда өзімнің де үйде отырып қалмағаным саған белгілі ғой: екеуіміз сапарға бірге шықтық, бірге аттандық, бірге жиһан кездік, екеуіміз тап болған тағдыр мен теперіш те айна-қатесіз ұқсас: егер сені бір мәрте көрпеге салып қақпақылдаса, мені жүз мәрте таяққа жықты; міне, сенің алдыңдағы бар артықшылығым осы ғана.
— Жә, бұл бізге әбден үйреншікті болған нәрсе ғой, — деді Санчо онша келісіңкіремей, — өзіңіз, тақсыр, айтпаушы ма едіңіз: қырсыққа атқосшылар емес, кезбе рыцарьлар кезігуге тиіс, деп.
— Қателеспе, — деп ескертті Дон Кихот, — caput dolet... деп басталатын сөз тегін айтылмаған шығар.
— Мен тек ана тілімді ғана білем, — деп мәлім етті Санчо.
— Айтайын дегенім, — деп түсіндірді Дон Кихот, — басың ауырса бүкіл денең ауыратыны мәлім, ал мына мен сенің қожайының әрі сеньорыңмын, ендеше мен — баспын, ал сен менің қызметшімсің, яғни — денемнің бір мүшесісің, міне осы себепті мен бір пәлеге душар болсам, оның саған да зардабы тимей қалмайды, сол сияқты сенің қасіретің де маған салмақ түсіреді.
— Солайы солай ғой оның, — деді Санчо, — алайда мені, денеңіздің бір мүшесін, көрпеге салып қақпақылдап жатқанда, басым дуалдың арғы жағында болды емес пе, менің қалай әлсін-әлі әуелеп жатқаныма қарап тұрды емес пе және бұл кезде оның дәнеңесі де кеткен жоқ, егер бас ауырғанда дене де ауыруға тиіс болса, онда дене ауырғанда бас та онымен бірге ауыруға міндетті ғой.
— Сонда сен, Санчо, өзіңді көрпемен қақпақылға салғаны менің жаныма батқан жоқ дегенді айтқың келе ме? — деп сұрады Дон Кихот. — Ендеше, егер осыны айтқың келсе, ендігі әрі бұлай айтушы да, ойлаушы да болма, өйткені сол кезде менің жаным сенің тәніңнен де гөрі қаттырақ қиналған болатын. Дегенмен, бұл әңгімені кейінге қалдыра тұрайық, сосын бәрін тағы бір талқылап, ақылға салып көрерміз. Ал енді қазір, достым Санчо, селомызда жұрттың мен жайлы не деп жүргенін айтшы. Мен жайында қара халық, идальголар мен кавальеролар қандай пікірде екен? Жүректілігім, ерлік істерім мен әдептілігім турасында не дейді жұрт? Баяғыда ұмыт болған рыцарьлық орденді қалпына келтіру және күллі әлем бойынша қайта жасақтау жөніндегі бастамам жайында қандай қауесет бар? Тоқ етері, Санчо, осы жайларға қатысты құлағың шалған әңгіменің бәрін түгел айтып бергеніңді қалаймын. Және ештеңе бүкпей, боямаламай баян етуге тиіссің, өйткені шын берілген вассалы өз сеньорына шындықты жарамсақтықпен әрлемей, жалған кішіпейілдікпен жаба тоқымай сол қалпында жеткізуі керек. Сен біліп қойғын, Санчо, шындық атаулы патшалар құлағына жағымпаздық шапанын жамылмай шырылдаған қалпында жеткенде қазір мүлдем басқа заман орнаған болар ма еді, қайтер еді; сонда өткен ғасырлар біздікімен салыстырғанда темір ғасыр тәрізді боп елестер еді, ал біздікі, әлбетте, алтын ғасыр секілді боп көрінер еді. Өзімді мазалап жүрген өзіңе мәлім жәйттер жайындағы барлық шындықты түгін қалдырмай айқын да түсінікті етіп баяндауың үшін, Санчо, осы сөзімді жадыңда ұста.
— Бұл айтқаныңызды бұлжытпай орындаймын, қайырымды мырзам, — деді Санчо, — бірақ мынадай бір шартым бар: бар шындықты тыр жалаңаш қалпында, басқа ештеңе кигізбей, өзіме қандай киіммен жетсе сол күйінде көз алдыңызға көлденең тартуды хош көрсеңіз, артынан ашу шақырмауыңыз керек.
— Түк те ашуланбаймын, — деді Дон Кихот. — Қысылып-қымтырылмай-ақ, тұспалдамай-ақ айта беруіңе болады, Санчо.
— Ендеше, сізге алдымен айтарым, — деп сөйлеп кетті Санчо, — халық сізді, тақсыр, нағыз нақұрыс деп біледі, мені де кеңкелес санайды. Идальголар айтады, сізге, тақсыр, идальго атағы аз көрінгендей, есіміне дон атауын тіркеп алды, бар-жоғы екі-үш жүзім сабағы мен тулақтай ғана жерге ие боп отырғанына қарамай, киімінен әр жері жылтырап көрініп тұрғанын да ескермей, өзін-өзі кавальеро атандырып жүр, дейді. Кавальеролар айтады, идальголардың, соның ішінде әсіресе атшы болуға ғана жарайтындардың, аяқ киімін қара күйемен тазалап, қара шұлығын жасыл жібекпен жамайтындардың, өзімізбен бақталас болғанын жақтырмаймыз, дейді.
— Бұл әңгіменің маған қатысы жоқ, — деді Дон Кихот, — қашан да жақсы киініп жүрем, жамалғанды кимеймін. Ал жыртықтың жөні бөлек — онда да, ол, негізінен, тозығы жеткендіктен емес, сауыт-сайман кигендіктен пайда болатын нәрсе.
— Ал енді жүректілігіңіз, әдептілігіңіз, ерліктеріңіз бен бастамаңыз жайына келсек, тақсыр, — деп Санчо сөзін әрмен жалғады, — бұл мәселе төңірегінде қилы-қилы пікір бар. Біреулер: “Кеңкелес болғанымен, күлкілі”, екінші біреулер: “Өжет болғанымен, жолы ауыр”, өңгелері: “Әдепті болғанымен әумесерлеу” деседі, ал енді өсек-аяңды өрбітсе болды, сізді де, тақсыр, сізге қоса мені де ғайбаттап, басымызға су құяды.
— Мына бір нәрсені қаперіңде ұста, Санчо, — деп сөйлей жөнелді Дон Кихот. — Ізгілік ірге бекітсе болды-ақ, оны құлатуға құштарлар да табыла кетеді. Бағзыда өткен айтулы ерлердің қай-қайсысы да немесе бәрі дерлік жаладан жалтара алмаған. Юлий Цезарьға, еш нәрседен жүрегі қайтпайтын, еш нәрсені көзден қалт жібермейтін және көзсіз батыр боп табылатын қолбасшыға, даңғой, киім киісінде де, мінез-құлқында да адам сүйер қылық жоқ деген кінә тағылды. Ерен ерлігімен “ұлы” деген атаққа ие болған Александрды “ішімдікке әуес” қып шығарып жүр. Іргелі істерімен ауызға ілінген Геркулесті нәуетек және нәпсіқұмар болған, деседі. Амадис Галльскийдің ағасы дон Галаор шамадан тыс қазымыр, ал інісі — жылауық болған дегенді айтады. Міне, сондықтан да, Санчо, айтулы адамдар турасындағы осыншама көп өсек-аяң нөпірінде өзіме қатысты өсек-аяңның, егер әлденені жасырып қалып жүрмесең, мүлдем елеусіз қалары хақ.
— Міне, кілтипан да сол әкетайымның пейіш төрінен орын таппайтынында болып тұр ғой! — деп дауыстап жіберді Санчо.
— Яғни, тағы да айтпағың бар ма? — деп сұрады Дон Кихот.
— Әриайдайым алда, — деп жауап қатты Санчо, — әлгім тек әләуләйім ғана. Егер сіз, тақсыр, өзіңіз жайында айтылып жүрген өсек-аяңға әбден қаныққыңыз келсе, қазір тез барып бір адамды шақырып келейін, ол сізге бәрін түгел баяндап береді, еш нәрсені ұмыт қалдырмайды: олай дейтінім, кеше кешкісін Бартоломе Каррасконың, әлгі Саламанкада оқыған, бакалавр атағын алған баласы келді ғой, содан оны келуімен құттықтағалы барған едім ғой, сол жерде ол маған сіздің, тақсыр, бастан кешкен хикаяларыңыз Айлакер идальго Ламанчалық Дон Кихот деген атпен жарық көргенін айтты, оған қоса, әлгі кітапта менің де Санчо Панса деген өз атыммен, сеньора Дульсинея Тобосскаяның да өз атымен бейнеленгенін және онда екеуіміздің арамызда болған жайлардың бәрі тәптіштеп жазылғанын хабарлады, соны естігенде үрейімнің ұшқаны сонша, қолма-қол шоқына бастадым, — оны жазған адам мұның бәрін қайдан ғана біліп алған деп дегбірім қалмады.
— Олла-біллә, Санчо, — деді Дон Кихот, — жылнамашымыздың әлдебір данагөй сиқыршы екенінде күмән жоқ: егер бірдеңе жайында жазбақ болса, ондайлардан ештеңе жасырын қала алмайды.
— Қайдағы данагөйді, ол аздай сиқыршыны айтып отырсыз! — деп саңқ етті Санчо. — Бакалавр Самсон Каррасконың (әлгі айтқан адамымның аты-жөні осындай) айтуынша, ол кітаптың авторы Сид Ахмет Бен-ыңқыли ныспылы біреу ғой!
— Бұл мавр есімі, — деді Дон Кихот.
— Солай екенінде шүбә жоқ, — деп іліп әкетті Санчо, — маврлардың барып тұрған бетсіз екендігі жайында көп адамнан құлағдар болғам.
— Меніңше, Санчо, — деп құлаққағыс етті Дон Кихот, — сен әлгі Сид дегеннің ныспысын шамалы бұрмалап жібергендейсің; оған қоса, айта кеткен артық етпес, бұл арабша “мырза” дегенді білдіреді.
— Әбден мүмкін, — деді Санчо. — Сөйтіп, енді, тақсыр, бакалаврды осында алып келгенімді хош көрсеңіз, жылдам барып ертіп келе қояйын оны.
— Бұл үшін саған алғыстан басқа айтарым жоқ, достым, — деді Дон Кихот. — Сен маған бір құпияның басын қылтиттың, — енді соны бүге-шігесіне дейін анықтағанша ештеңе ішпеймін де, жемеймін де.
— Ендеше, оны ертіп келейін, — деді Санчо қайталап.
Соны айтып, мырзасының үйінен шыққан ол бакалаврға бет алды, арада аз уақыт өткенде оны ертіп қайтып оралды да, сол жерде үшеуінің арасында аса бір қызықты әңгіме-сұқбат басталды.
ІІІ тарау
Дон Кихоттың, Санчо Пансаның және бакалавр Самсон Каррасконың арасында болған қызғылықты әңгіме жайында
Санчо хабарын жеткізген кітапта өзі жайында нақтылы не айтылғанын бакалавр Карраскодан естіп-білмекке үміттеніп, оны күтіп қалған Дон Кихот терең ойға шомды; ондай кітаптың шынымен-ақ пайда болғанына қайтсе де сене алмаған: өйткені, жер жастандырған жауларының қаны найзасының ұшынан әлі сорғалап тұр емес пе, соған қарамай рыцарьлық ерен ерліктерінің егжей-тегжейі кітап боп жарыққа шығып та үлгерді дейді. Сөйте тұрғанымен, ақыр соңында дос па әлде дұшпан ба, әйтеуір бір данагөй оны сиқыршылық пәрмені арқылы басып шығарған болды ғой деген тұжырымға келді: егер дос болса, онда мұның ерлік істерін кезбе рыцарь атаулының аса бір айтулы қарекеттерінен де асыра дәріптеп, көкке көтеруді көздеген шығар, ал дұшпан болса, бұл істерінің қадірін азайтып, атқосшы атаулының ішіндегі ең бір ардан безгендерінің бұрын-соңды кітап бетінде баяндалған барып тұрған жеркенішті әрекетінен де жағымсыз етіп көрсетуді мұрат тұтқан болар; дей тұрғанмен, деп өзіне өзі қарсылық білдірді ол, атқосшылар тірлігін ешкім ешқашан суреттеп жазған емес, ал егер ақи-тақи ондай кітаптың бары рас болса, онда бұл өзі кезбе рыцарь жайындағы кітап боп табылатындықтан, дәстүрлі дәрежеде тілі шешен, мақсаты биік, тартымды және шыншыл болуға тиіс. Бұл долбары жанын шамалы жай таптырғандай болды, алайда кітаптың авторы мавр екені, оны Сид деген сөздің өзі-ақ көрсетіп тұрғаны есіне оралғанда қайтадан дегбірсізденіп кетті: маврлардан шындыққа адалдықты дәмету қиын еді, өйткені олардың бәрі алдамшы, өтірікші, суайт келеді. Ол үрейлене ой кешті: егер мавр оның сүйіспеншілік сезіміне қатысты жайларды инабаттылықпен суреттемесе, сөйтіп сеньора Дульсинея Тобосскаяның ар-намысына кір келтіріп, оны жаман атқа қалдырып жүрсе қайтпек? Аяшына адалдығы, оны әрқашан ардақ тұтқаны, король айымдар мен патша айымдардан, басқа да алуан-алуан атағы зор бикештерден бас тартып, көңілдің табиғи талпыныс-тілегін тежеумен болғаны кітапта ашып көрсетілгенін қалаған еді ол. Санчо мен Карраско келіп кірген кезде ол әлі де сол бұрынғыша ой тербеп, болжам жасап, жорамал құрып отырған; Дон Кихот бакалаврды үлкен ілтипатпен қарсы алды.
Самсон атанғанына қарамастан бакалавр аласа бойлы ғана еді, есесіне мейлінше мәттақам болатын; бет-әлпеті оңған шүберектей боп-боз еді, есесіне ақыл-парасаты ерен қағылез болатын; жиырма төрт жастағы дөңгелек жүзді, таңқы танау, жайын ауыз бұл жігіттің кеспіріне қарап оның қуақылығын, әзіл-қалжыңға бейімдігін аңғару қиын емес-ті және бұл қасиетін Дон Кихотты көзі шалған сәтте-ақ паш етті, өйткені сол бойда-ақ оның алдына барып тізерлей кетіп, былай деп тіл қатты:
— Құдіретіңізге құлдық, сеньор Ламанчалық Дон Кихот! Қолыңызды бере қойыңызшы маған, өйткені үстіме киген (бар-жоғы алғашқы төрт сатыдан өткеніме қарамай) шадияр Петрдің киімімен ант етейін, сіз, мархабатты мырзам, жер бетінде бұрын-соңды бой көрсеткен немесе енді-енді бой көрсететін аса айбынды кезбе рыцарьлардың біреуісіз. Осынау ұлы істеріңіздің тарихын хатқа түсіргені үшін Сид Ахмет Бен-инхалиға құдайдың шапағаты тисін, ал барша жұрттың көңілін көтеру мақсатында оны араб тілінен өзіміздің дағдылы кастиль тіліне тәржімалау міндетін мойнына артқан сол бір әуестігі айрықша адам құдайдың шапағатына одан да мол кенелсін.
Дон Кихот оның түрегелуін өтініп, былай деді:
— Сөйтіп, басымнан өткен жайлардың хатқа түскені және оны әлде бір данагөй маврдың құрастырғаны рас болғаны ма?
— Айна-қатесіз шындық, сеньор, — деп жауап қатты Самсон, — және ол кітаптың күні бүгінге дейін он екі мың данамен басылып шыққанына да кепілдік ете алам. Әгәрәки сенбесеңіз, кітапты басып шығарған Португалияға, Барселонаға және Валенсияға сұрау салыңыз, оған қоса қазір оны Антверпенде де басып жатыр деген әңгіме тарап жүр, — меніңше, ұзамай оны өз ана тілінде оқымайтын халық қалмайды-ау, сірә.
— Ізгі қасиеттер иесі боп табылатын және ізгі мұрат жолында жүрген адам үшін, — деді Дон Кихот бұған жауап ретінде, — өзі жайындағы жақсы лепестің баспа бетінде жарияланған сөздің арқасында көзі тірісінде-ақ неше алуан халықтың тілінде тарап жүргенін білуден асқан қанат бітірер қуаныш бола қоймас. Мен жақсы лепес деп отырмын, керісінше болған жағдайда онымен тіпті өлім де теңдесе алмайды.
— Ал енді жақсы атағыңыз бен жақсы атыңызға келсек, — деп іліп әкетті бакалавр, — сіз, тақсыр, кезбе рыцарь біткеннің бәрін түгел артта қалдырасыз, өйткені батылдығыңызды, қатер төнген шақтағы көзсіз батырлығыңызды, ауыртпалық түскен кездегі шыдамдылығыңызды, қысталаңға тап болған, сондай-ақ жарақат алған сәттердегі төзімділігіңізді, ақыр аяғында, сіздің, мархабатты мырзам, сеньора донья Дульсинея Тобосскаяға деген сырттай ынтызарлық сезіміңіздің тазалығы мен сыпайылығын мавр өз тілінде, христиан өз тілінде небір шырайлы да шұрайлы сөзбен сипаттап берген.
— Сеньора Дульсинеяны донья деп атағанын өмірі естіген емен, — деп сол жерде Санчо сөзге араласты, — оны жай әншейін сеньора Дульсинея Тобосская деп қана атайды, сондықтан бұл арада жазушың жаза басып отыр.
— Бұл қарсылығыңның бәлендей құны жоқ, — деп құлаққағыс етті Карраско.
— Әлбетте, әлбетте, — деп мақұлдай кетті Дон Кихот, — алайда, айтыңызшы маған, сеньор бакалавр: бұл кітапта әсіресе қай ерлігім айрықша дәріптеліпті?
— Бұл тұрғыда әр алуан пікір бар, — деп жауап қатты бакалавр, — өйткені әркімнің талғамы әрқалай: біреулер өзіңіз, тақсыр, Бриарейлер мен алыптар деп ойлаған жел диірмендерімен болған оқиғаны, өңгелер шұға шығаратын шеберханаға қатысты жәйтті, басқалар кейін екі отар қой екені мәлім болған екі қосынның сипаттамасын ұнатады, тағы біреулер Сеговияға жерлеуге алып бара жатқан мәйітке қатысты оқиғаға сүйсініс білдіреді, әлдекімдер — каторгаға кесілгендерді босатуға байланысты хикаядан артығы жоқ десе, тағы біреулер — бенедиктілік екі алыппен және жаужүрек бискайлықпен арада болған шытырман оқиға бәрін жолда қалдырады дегенді айтады.
— Айтыңызшы, сеньор бакалавр, — деп Санчо тағы қыстырылды, — ақ көңіл Росинантымыз мүйіз сұраймын деп құлақтан айырыла жаздаған, анау әлгі янгуастықтармен арада болған шатақ кітапқа еніп пе?
— Данагөй сауыт түбінде сия қалдырмаған, — деп жауап қатты Самсон, — ол барлық жайды қозғаған, барлығын түгел әңгімелеп берген, тіпті Санчоның көрпеде қалай аунағаны жөнінде де айтқан.