Perman-1989`Türkmenistan - 39

Näme bary göçden aýrylyp galmakmy? Başga kynlyk
bolup bilmezmi?
—
Bolup biler. Emma seniň onyň kynlyk däl.
—
Mendäki
kynlygyň
ýeke
göçden
galmakdygyny
näbilýärsiň? - diýip, gyz gamly gülümsiredi. Perman göwnüne
hiç zat getirmän:
—
Açyk şol, başga näme bolup biljekdi?-diýdi.
—
Belki, men şu dagyn bir böleginiň ýüzünde şu dünýäniň
şekilini görýändirin. Belki, bu daglar meniň hemme dileglerimi
bitirerler. Belki, men bu daglara aşyk bolan bilbil dek perwaz
urýandyryn. Belki, meniň başyma düşen kynçylyklary bu
daglardan başga hiç kim meniň bilen paýlaşyp bilmez. Şonuň
üçinem men senden bu daglarda ýeke gezmek kynmy diýip
soraýaryn.
Perman gyz bu sözleri aýdyp otyrka hem göwnüne hiç zat
getirmedi. Gyz bu ýerden geçip barýarkalar, gözüne bir zat
görnüp,
göçden
bölünip
galandyr
ýa-da
bu akylyndan azaşandyr diýip oýlandy.
—
Onuň ýaly bolsa bilmedim - diýip, gysgajyk jogap berdi.
Olar bu gün agşamy şu ýerde geçirdiler. Ertesi ir bilen
Perman bilen gyz ýuwunmak üçin ýene çeşmäniň başyna
geldiler. Her haýsy çeşmäniň bir tarapynda ýuwunmaga oturdy.
Gyz birden:
—
Perman, men şu çeşmäniň başyndan asyl-ha gitmesem,
meni zor bilen kowarmyň? - diýdi.
—
Näme üçin? Kowjak gümanym barmy?
—
Onuň ýaly bolsa, men o tarapa-da gitjek däl, bu tarapa-
da. Ine, şu çeşmäniň gözbaşynda parlap çykan şu çynaryň
saýasynda seleňläp ömrümi ötürjek. - Gyz Permanyň özüni
görkezip sözüni nygtady. - Ine, şu çynaryň...
Perman gyzyň niýetine diňe şundan soň düşünip galdy.
—
Ah, şeýle diýsene, indi düşündim - diýdi. Bir azajyk
sagyndy. - Dogrusy, seniň hatyraň üçin, men iki gün bäri seniň
adyňy-da sorap bilmedim. Seniň adyň näme?
Şol wagt, näme üçindir, onuň kellesinde “bu gyz Jahan bilen
atdaş bolaýmasyn” diýen pikir geldi.
—
Adym Jemal. - Gyz ondan gaýtalap sorady. - Perman,
meniň aýdan sözlerime düşündiňmi?
—
Indi düşündim - diýip, Perman tukatlyk bilen jogap
berdi. Onsoň sesini çykarman goşlarynyň ýanyna gitdi. Jemal
ýanyna barandan soňam oňa nazar salman öz işi bilen
güýmendi.
Çaý-çörek iýdiler. Onsoň Jemal goýman duransoň, ýene
çeşmäniň gözbaşyna geldiler. Her haýsy bir daşyň üstünde
oturdy. Perman edil kapasa salnan guş ýaly, töweregine gözüni
aýlap, ümsüm otyrdy. Ep-esli dymyşlykdan soň, Jemal:
—
Näme, Perman, meniň sözlerim gulagyňa ýakmadymy? -
diýdi-de, Permanyň oturan daşyna gelip oturdy. Permanyň
dymyp oturmagyna çydamadyk borly, ýene gürläp başlady. Özüň “kowjak gümanym barmy” diýip aýtdyň. Indi meni
kowsaň-da gitjek gümanym ýok.
Bir az ümsümlikden soň Perman ýerinden turdy-da, edil
Jemalyň garşysyna geçip, bir daşa ýaplandy.
—
Bilýärmiň, Jemal? - diýip, söze başlady.
—
Bilemok, bir seni bilýän - diýip, gyz onuň sözüni böldi.
—
Bilmeýän bolsaň, onda bil - diýip, Perman Jahan bilen
bolan wakany başdan-aýak gürrüň edip berdi.
Jemal onuň gürrüňini pugta üns berip diňledi. Ol sözüni
gutarandan soň bolsa:
—
Eşitdim. Ýöne men beýle gyzlardan däl - diýdi.
—
Eşiden
bolsaň,
şundaň
soň
men
gyzlaryň bary
biwepadyr, iki dillidir diýen pikire geldim. Olary göresimem,
olar hakda pikir edesimem gelmedi. Senem tokaýyň içinde
azaşyp, horugyp ýöreňsoň, öz başymdan geçiren görgülerim
ýadyma düşdi-de, nebsim agyrdy. Şonuň üçinem saňa şu
hyzmatlary etdim.
—
Sen gyzlaryň baryny bir aýakdan asýarmyň?
—
Hawa. Asyl şeýledirem.
—
Eger şeýle pikir edýän bolsaň, ýalňyşýarsyň, Perman.
Men hut şu gün yzymdan atam, enem, doganlarym - ähli
hossarlarym gelse-de, şu sözümiň yzyny haklamak üçin, men
olary razy edip yzlaryna gaýtararyn. Wadasyna wepaly gyzlar
kändir, Perman.
Perman esli oýlanjyrap oturandan soň, parahat gürläp
başlady:
—
Jemal, bilýärmiň, meniň diňe babam bilen mamam bar.
Meniň şu daglary, tokaýlary söküp ýörmegimiňem sebäbi
babamyň ile belli şu aty. Uruş başlaly bäri öý, düýe, at
salgytlary salnyp başlandy. Biziň atymyz hem alynjakmyş
diýip habar ýaýrandan soň, babam meni şu at bilen özüniň
kyýamatlyk doganlarynyň ýanyna gaçyryp goýberdi. Indi
meniň öýden çykyp gaýdalym bäri üç-dört aý boldy. Eger sen,
hakykatdanam, meni söýýän bolsaň, babam bilen mamamyň
ýanyna gideli.
—
Örän gowy, seniň razy ýeriňde, menem razydyryn -
diýip, Jemal bir az pikirlenenden soň aýtdy.
Olar uzak ýol ýöräp, ahyry babasynyň howlusynyň
agzyndan geldiler. Mamagül hemişeki endigine görä ýorgandüşekleri salyşdyryp, ýatmak şaýyny tutýardy. Öwezmyrat
batyr birden:
—
Aý, Mamagül, at bilen Permanyň ýagdaýy nähilikä?
Gideli bäri eýýäm üç-dört aý bolupdyr - diýdi.
—
Näbileýin, batyr - diýip, Mamagül gamly seslendi. - Öz
eden işiň-dä. Gözümizi dikip oturan ýumruk ýaly çagamyzy
nirädir bir ýerlere iberip goýberdiň. Indi alla abraý bersin-dä.
Mamagülüň bu sözlerinden soň, Öwezmyrat batyr hasam
howsala düşdi. Gözüne uky gelmedi. Daş çykdy, içeri girdi.
Daňa golaý uka gitdi. Mamagül ertir namazyna turanda,
gapynyň assaja kakylýanyny eşitdi. Baryp gapyny açdy. Görse,
onuň öňünde Perman, onuň aňry gapdalynda hem bir ýaş gyz
dur. Ol Permany gujaklap:
—
Batyr! - diýip gygyrdy.
Öwezmyrat batyr syçrap ýerinden turdy, daşaryk ylgady.
Mamagül ejäniň:
—
Batyr! Perman... at... ýene bir gyzam alyp gelipdir -
diýen begençli sesini eşitdi.
—
Näme boldy-a!- diýip, Öwezmyrat batyr gapa ylgap
bardy.
Şol günüň özünde dumly-duşa habar berildi. Öwezmyrat
batyr ilki bilen demirçiniň ýanyna bardy. Onsoň ur-tut
Stepanyň üstüne adam iberdi.
Öwezmyrat batyryň öýünde uly toý tutuljakdygy hakdaky
habar uly ile ýaýrady. Öwezmyrat batyr bilen Mamagül eje öz
maksatlaryna ýetdiler. Hut şol günüň ertesi Perman bilen
Jemalyň toýy boldy. Toýuň hormatly myhmanlary Stepan aga,
demirçi, Täşli şorta hem oba-goňşulary ýygnanyşyp, üç günläp
toý etdiler. Birnäçe günden soň Perman Stepan aganyň
tabşyrygy boýunça, Kany awçy bilen duşuşmaly ýerine
ugramaly boldy.
HAKYKATY GÖZLEÝÄNLER
Günüň gyzar ikindi ýerine baran çagynda Köpetdagyň iň
belent gaýalarynyň buljum ýerinde, bir beýik gaýanyň
depesinde bäş sany adam otyrdy. Ölaryň birinjisi otuz ýaşyna
ýakynlan, saryýagyz bir adamdy. Ol adam türkmençe
sakynman
gepleýärdi.
Ýöne
onuň
diliniň
çalgyrtlygy
bildirýärdi. Bu adamyň gülüp duran mylaýym ýüzünde, mawy
gözlerinde berk bir umyda berk ynanç bilen bil baglamakdan
gelip çykýan gaýduwsyzlygyň alamatlary syzylýardy. Şonuň
bilen
bir wagtda hem onuň şu ýaşyna çenli tükenmez agyr
horluklary, jebri-jepalary başyndan geçirendiginden habar
berýärdi.
Bu ýigit bir aý mundan ozal Germaniýa frontundan gaçyp
gelipdi. Dogduk mekanyna aşmak üçin horluk ýamanyny
görüpdi. Ýöne onuň frontdan gaçyp gaýdandygy hakdaky
habar bu ýere özünden öň gelipdi. Patyşa hökümeti onuň
üstüne atyp bilen töhmetini atyp, adam öldürip ýören garakçy
diýlip yglan edilipdi. Patyşa žandarmlary hem polisiýa işgärleri
ençeme wagt bäri ony gola saljak bolup sümsünişip ýördüler.
Bu ýigit Stepan aganyň ogly Pýotrdy. Ol Aşgabat
töweregindäki demir ýol duralgalarynyň birinde önüp-ösüpdi.
Ýaşlygyny duralganyň golaýyndaky türkmen obalarynyň
çagalary bilen oýnap geçiripdi. Stepan aga ony öz dostlarynyň
ýanyna myhmançylyga gidende hemişe öz ýany bilen alyp
giderdi. Aýratynam Öwezmyrat batyryň ýanyna gelende ol
ogluny hiç ýanyndan goýmazdy. Ony bu ýerde ençeme günläp
goýup gidýän wagtlary hem bolupdy. Soňra Pýotryň ýeke özihem Öwezmyrat batyrlara geler-gider durardy.
Ol Öwezmyrat batyryň öýünde myhmandygyny hem
duýmazdy. Edil öz öýüne gelen ýalydy. Başga ýerlerde hem
ony gowy görýärdiler. Ol golaýdaky obalara dostlarynyň
ýanyna
oýnamaga
giderdi.
Käte
oýna
kellesi
gyzyp,
dostlarynyň biriniň öýünde uklap galardy. Munuň üçin hiç kim
gysynyp durmazdy. Nirä barsa hem “kiçijik myhman gelipdir,
Stepan aganyň ogly gelipdir” diýip, ony mähir bilen
garşylardylar.
Bu-da tötänden däldi. Stepan aga oba daýhanlaryna özüni
aldyran adamdy. Hemişe olar bilen ýakyn aragatnaşyk
saklaýardy. Pýotryň özi hem alçak, mähirli oglandy.
Şeýdip, Pýotr çagalygyndan türkmenleriň arasynda bolup,
türkmen dilini gowy öwrenipdi. Oba çagalarynyň biri ýaly
bolup galypdy. Onuň käte obadaky dostlarynyň öýünde birnäçe
günläp galýan wagtlary-da bolýardy. Şeýle halatlarda Stepan
aganyň özi onuň yzyndan gedip alyp giderdi.
—
A-how, oglanjyk, sen ýitirim bolaýdyň-la. Bu nähili
gürrüň? Ýa-da öýüňizi ýadyňdan çykardyňmy? Bir gün ýagşy,
iki gün ýagşy, heý, pylança günläbem bir öýüňe barman
ýörmek bolarmy? Hany, ýör, öýe gaýdaly. Ynha uly ýigit
bolarsyň. Öýlenersiň. Şonda men seni gelniň bilen oba göçürip
getiräýerin-diýip, ogluna süýjülik bilen käýinerdi.
Pýotr işe ýarap başlandan soň, öý işlerine kömek etdi.
Başlangyç mekdebi gutarandan soň bolsa, çaphana şägirt bolup
işe girdi. Birneme hünärini artdyrandan soň, çaphana işçisi
boldy. Rewolýusioner işçiniň maşgalasynda önüp-ösen Pýotr
çaphana işçileriniň gizlin bolşewistik kružoklaryna işeňňirlik
bilen gatnaşdy. Kružogyň ýolbaşçylarynyň biri boldy.
Jahan
urşy
başlananda,
Pýotr
Stepanowiç
Iwanowy
soldatlyga aldylar. Emma ol patyşa wepaly hyzmat etmedi.
Patyşa ýaragynyň ýeňmegi üçin çalyşmady. Goşun hataryndaky
bolşewikler bilen aragatnaşyk açyp, soldatlaryň arasynda
patyşa samoderžawiýesine hem gan döküşikli urşuň garşysyna
iş alyp bardy. Soldatlara bu gan döküşikli urşuň halk üçin
gyrgynçylykdan
başga
zat
däldigini,
ýaragy
patyşa
samoderžawiýesine garşy gönükdirmek gerekdigini düşündirdi.
Onuň rewolýusion işiniň ahyry harby tribunal bilen gutardy.
Ýoldaşlary ony iň soňky pursatda diýen ýaly ölümiň
penjesinden sypdyrdylar. Şondan soň ol kynçylyk baryny
çekip, zordan Zakaspi oblastyna aşdy. Bu işde hem
bolşewikleriň gizlin guramalary oňa ýakyndan kömek berdiler.
Ýöne žandarmlar hem poliseýler çarp urup gözläp ýörkäler
ol Aşgabatda ýaşabam, işe ýerleşibem biljek däldi. Şonuň üçin
ol gizlenip ýördi.
Bu oturanlaryň ikinjisi torba ýaly tegelek sakgalyndan çal
sepen, peşeneli bir adamdy. Onuň egnindäki nepis dokalan agar
çäkmeniniň ýakasyndan keşdeli keteni köýneginiň, onuň
içinden geýen ilikli ak köýneginiň ýakalary görnüp durdy. Bu
adamyň egnindäki geýimlerinden, özüni tutuşyndan ýaşy
altmyşdan mazaly aganam bolsa, entek ýaş ýigitligi goldan
bermejek bolup çytraşýandygy görnüp durdy. Bu adama öňler
Aman batyr diýerdiler. Indi bolsa il içinde ol Aman arçyn diýen
täze lakam bilen tanalýardy.
Oturanlaryň üçünjisi gunduz ýaly uzyn ak sakgally gojady.
Onuň göwre-müçesi kiçiräk görünse-de, gaba kellesi, tegelek
ýüzi onuň keşbine agraslyk, sagdynlyk berýärdi. Diňe sakgaly
däl, giň maňlaýyndaky ösgün gaşlaryna çenli bir gyly galman
çuw-ak bolan bu gojada entekler gujur-gaýratyň bardygy
görnüp durdy. Onuň egnine geýen lybaslarynyň nähili
biçüwdediginiň, nähili reňkdediginiň salgyny berer ýaly däldi.
Ol kellesine telpek ornuna haýsydyr bir çöl möjeginiň derisini
atypdyr. Ol derini ile meňzeş, kesip biçip, telpek ýaly edip
geýmändir-de, özüniň göwnüne gelşine görä, deriniň kelle
tarapyny, aýaklaryny kesişdirip gözeşdirip-gysyp, kellesinden
gaçmaz ýaly edipdir. Ol boz reňkli deriniň syrtlanyň ýalyna
meňzeş buýrasyz ösgün tüýleri gojanyň uzyn sakgaly bilen
gatyşyp, ony hiç wagt görlüp-eşidilmedik bir gorkunç
wagşynyň sypatyna salypdyr. Onuň egnindäki geýimleri hem
şonuň ýaly çöl möjekleriniň derisindendi. Olaryň tüý ýüzüni
daşyna, saryny içine edip geýipdir. Onuň egnine lybas ornuna
geýen derileriniň reňki symgyltdy. Bu deriler gojany şeýle bir
sypata salypdyr, häzir bu oturanlary üç-dört ýüz ädimden
synlan adam: “Be, ol dört sany awçynyň ýanynda bir ýolbars
otyr-ow” diýip, geň galjakdy.
Emma ol ýolbars däldi. Ýolbarsdanam, şirdenem güýçli, ol
ýyrtyjy haýwanlary bu tokaýlara gelmez ýaly edeýin diýse edip
bilýän erkli adamdy. Ol diňe adamlar tarapyndan ýaradylan
güýçli-gudratly gorkunç gurallardan halys asgynlap-ejizläp
gaçyp, ençeme ýyl bäri şu daglarda buljum gaýalaryň gizlin
ýerlerini özüne mesgen edinip ýördi. Ol Gökdepe urşuny hem
görüpdi.
Gökdepede
basylanlaryndan
soň,
bir topar atly bolup daglaryň içine siňipdiler. Ol häzirki oturan
ýerlerindäki berk gaýany özüne gala edindi. Soň Öwezmyrat
batyr başlyklaýyn onuň birnäçe ýoldaşlary patyşa hökümeti
tarapyndan tutulyp, sürgün edildi. Kimisiniň özi gitdi. Bu ýerde
onuň ýekeje özi galdy.
Bu gürrüňi edilýän göjanyň Kany batyr bolandygyny okyjy
eýýäm aňandyr. Kany batyr özüniň bu tebigy galasyna
Gaçybatar diýip at berýärdi. Bu Gaçybataryň gizlin girelgesini
diňe Kany batyr bilen onuň jan ynanyşýan dostlary bilýärdi.
Özem ol köp gezek Kany batyry, onuň dostlaryny göni gelen
ölümden halas edipdi.
Kany batyr öz Gaçybataryndan käte dostlaryny küýsän
wagty, un, duz ýaly azyk-suwluk gerek wagty gidýärdi. Ýöne
bu-da juda seýrek bolardy. Köplenç onuň dostlarynyň özleri
gelip durardylar. Un, duz, gurşun, däri, mis ýaly zerur zatlary
getirip bererdiler. Kany batyryň uran haýwanlarynyň derisini
alyp giderdiler, olary pula çalşyp, Kany batyra zerur zatlary
alardylar. Käte ol zatlaryň daşyndan pulam getirip bererdiler.
Şonda Kany batyr:
—
Şu pul diýen zady meniň gözüme görkezmäweriň -
diýerdi. - Näme men ölenimden soň, ol pullar bu gowakda
eýesiz çagşap galsynmy? Soň ony sizden gowy adam alar
öýdýäňizmi? Aslynda men pul diýen zady halamok. Pul bilen
özüňiz oňşuň.
Bu ýerde oturan beýleki ikisi işçi geýimindäki adamlardy.
Olaryň biri Pýotr bilen deň-duş daýaw pyýadady. Onuň daş
keşbinden kawkazlydygyny çak etmek mümkindi. Beýlekisi
bolsa
çokga
sakgallyja
çepiksije
adamdy.
Elli
ýaş
töwereklerindäki bu adamyň mawy gözleri üýtgeşik bir gujur
bilen uçganaklaýardy.
Pýotr uruşdan gaçyp gelenden soň, ýene Kany batyryň
Gaçybataryna döwran aýlandy. Bolşewikleriň gizlin guramasy
Pýotry gizlemek hakda Stepan aga bilen maslahatlaşyp, ony
Stepan aganyň obadaky dostlarynyň biriniňkä ibermegi makul
bildiler. Stepan aganyň ilki ýüz tutan adamy hem Öwezmyrat
batyr ony Perman bilen Kany batyryň Gaçybataryna iberdi.
Indi Pýotr ençeme wagt bäri Kany batyryň Gaçybatarynda
ýaşaýardy. Ýanyndaky dostlarynyň üsti bilen öz guramalary
bilen aragatnaşyk saklaýardy. Olar bilen duşuşyk geçirýärdi.
Gizlin gurama Pýotr birhowa Kany batyryň Gaçybatarynda
ýaşamaly, žandarmlardyr poliseýler arkaýynlaşandan soň, onuň
adyna täze dokument düzedip, başga at bilen Gyzylarbatda ýada Krasnowodskide işe ýerleşdirmeli diýen karara gelipdi.
Bu gün ýoldaşlary oňa täze pasport getirip beripdiler. Indi ol
Pýotr Stepanowiç Iwanow däldi-de, Sergeý Pawlowiç Lewindi.
Ony demir ýoldan sowa ýol bilen barjak ýerine äkitmegi bolsa
Aman batyrdan haýyş edipdiler.
Bu adamlaryň arasynda esli wagtlap dowam eden gürrüň
olary halys lejikdiren borly, ara ümsümlik aralaşdy. Ahyry bu
ümsümligi Pýotr bozdy.
—
Aman batyr, men siziň şu işe baş goşmaga het edip
bilşiňize haýran - diýip, ol ýylgyrjyrap, Aman batyra ýüzlendi.
—
O näme üçin? - diýip, Aman batyr Pýotryň ýüzüne
çiňerildi.
—
Sebäbi siz arçyn adam. Hökümediň ynamdar bir adamy.
—
Kany batyr, munuň aýdýanyna seret-le - diýip, Aman
batyr mys-mys güldi.
—
Büý-ä meni hökümetadamy edip goýaýandyr.
Kany batyrdan öň ýene Pýotr gürledi:
—
Arçyn bolsaňyz, hökümet adamy bolarsyňyz-da. Patyşa,
hökümete hyzmat edip ýörsüňiz ahyry.
Aman batyr birneme böwrüni diňledi. Ol içinden näme
diýjegi hakda oýlanýana meňzeýärdi.
—
Aman batyr bir hudaýyna hyzmat eder - diýip, onuň
deregine Kany batyr jogap berdi. - Aman batyr arçyn bolsa-da,
adamdyr, arçyn bolmasa-da.
—
Ýok, awçy aga, men bu pikiriňize hä diýip biljek däl -
diýip, Pýotr oňa garşy çykdy. - “Bir elde iki garpyz tutdurmaz”
diýip, türkmenlerde gaty jaý aýdýarlar. Hem arçyn bolup, hem
adam bolup bolmaz. Sen arçyn bolsaň, sen patyşaň, hökümetiň
hyzmatkäri bolarsyň. Olaryň diýenini etmeli bolarsyň. Ine, siz
häzir patyşa hökümetiniň ulusynyň uly ogrudygyna, kiçisiniň
kiçi ogrudygyna ýok diýip bilmersiňiz. Ýa-da men nädogry
aýdýanmy?
—
Dogry - diýip, ýerli-ýerden onuň sözüni tassykladylar.
—
Eger şeýle bolsa, Aman batyram islese-islemese,
şolaryň hataryna goşulaýmaly bolar. Olar bilen ümmülleşmän,
olaryň diýenini etmän, Aman batyr arçyn bolup gezip bilmez.
Stepan orsuň ogly adam öldüripdir, ýol urupdyr, şony tutup
getirmeli diýseler, Aman batyr etmeli bolar.
—
Aman batyr ony etmez - diýip, Kany batyr kesgin
gürledi. - Aman batyr Stepanyň ogluny patyşa emeldarlaryna
tutup bermez. Aman batyr dostuny-duşmanyny tanaýan
adamdyr.
—
Awçy aga, men özümi mysal edip aýtdym. Men Aman
batyryň özümi patyşa tutup bermejegini bilýän. Men asylkyny
aýdýan - diýip, Kany batyryň sözündäki ykaraty duýan Pýotr
gyssanmaç gürledi.
—
Kany batyr, Stepanyň ogly dogry aýdýar - diýip, Aman
batyr pikirli görnüşde gürledi. - Ol hakyt şeýle bolaýmaly. Bu
meniň arçyn bolaýmakam öz ogluma aýdan sözlerimi
gaýtalaýar. Bu aslynda görnüp duran zat ahyry. - Ol böwrüni
diňläp esli oturdy. Onsoň Pýotryň ýüzüne bakyp dowam etdi. -
Men
arçyn
bolaryn
diýip,
ýatsam-tursam
kelläme-de
getirmändim, ogul. Mende bir dogman geçen ogul bar.
Pajymanlyk edip, baýarlaryň öňünde ýaýaplap ýörmegi uly
dereje bilýär. Ana, şol baýarlara tutunyp, olary meni arçyn
bellemäge razy edipdir. Bolköýnege, dilmajyna beribilen
zadyny beripdir. Bir gün geldi-de: “Kaka, bolköýnegiň seni
arçyn etmek hyýalynda bar. Sen däl diýmegin. Arçyn bolsaň, ilhalk seniň eliňde bolar, halkam azyk çeşmesidir”diýip, maňa
hem geňeş berýär, hem töwella edýär. Men oglumy şu
ýaranjaň, harsydünýäligi üçin ýigrenýärdim. Il mendenem beter
ýigrenýärdi. Men munam bilýärdim. Ýöne, her niçikdir, men
oňa ajymy pürkmedim-de: “Oglum, men ýol urup garakçylyk
etmegi, alamana gitmegi bir wagtlar taşladym. Indi maňa
talaňçylyk et diýme” diýdim. “Kaka, bu talaňçylyk däl ahyry”
diýip, ol maňa öwüt bermäge başlady. “Aý, oglum,
talaňçylaram zor bilen alýar, seniň baýarlaryňam zor bilen
alýar, men bu ikisiniň tapawudyny bilemok, şu gürrüňi
goýbolsun edeli” diýdim. Onda-da, ine, birhili-birhili boldy-da,
şu arçynlyk belasy boýnumdan ildi duruberdi. Arçyn
saýlananda, bolköýnek meniň adymy tutdy welin, adamlar
“bolýa-da bolýa” bolşup ýapyşyp ýatyrlar. Ynha indem äden
ädimiňde seniň edýän zadyň baýarlaryňky bilen çapraz gelip
dur.
—
Men siziň hakykaty gözleýän mert adamdygyňyzy
kakamdan ir wagtlardan bäri eşidip ýörün - diýip, Pýotr aýtdy. Onsoň siziň äden ädimiňiz patyşa baýarlaryňka çapraz geler
durar...
Şol wagt Pýotryň ýoldaşlarynyň biri deräniň düýbündäki
tokaýa ýiti-ýiti seretdi-de:
—
Pesräkde oturalyň - diýdi.
—
Näme bar? - diýip, Kany batyr oňa seretdi.
—
Bir atly tokaýyň içi bilen gelýär.
Kany batyr onuň ümlän tarapyna sereden badyna Gyrguşy
tanady.
—
Ol gelýän öz adamymyz. Öwezmyrat batyryň agtygy
Perman - diýdi. - Ýagdaýlary bilip gel diýip, Öwezmyrat batyr
iberendir.
PARTIZANLAR
Türkmenistanda
graždanlyk
urşunyň
lowlap
tutaşan
döwrüdi. Tämiz howaly bir gündi. Partizan otrýady uly bir
belentligi eýeläp, şol ýerde hem düşläpdi. Partizanlar çaý-nahar
edinip, dem-dynç alýardylar. Kim ýaragyny tämizleýärdi, kim
ikibir-üçbir özara gürrüň edýärdi. Bir çeträkde ýaragyny
süpürip oturan ýigit arkasyndan:
—
Perman! - diýip, kimdir biri öz adyny tutup gygyranda,
ýalta bärsine bakdy. Komissar eşikli adamyň ýüzüne çiňerilip
bir azajyk durdy-da, birdenem gujagyny gerip oňa tarap
topuldy:
—
Pýotr! Bu senmi? Sen nireden çykaýdyň?
Pýotr bilen Permanyň duşuşmaly bäri köp wagt geçipdi.
Kany batyryň Gaçybataryndan Gyzylarbat wagon-remont
zawodyna
işçi
bolup
işe
ýerleşen
Pýotr
patyşa
samoderžawiýesi ýykylan badyna Aşgabada gelipdi. Bu ýerde
sowet häkimiýetiniň berkarar edilmegine işeňňir gatnaşypdy.
Täze düzülen Gyzyl gwardiýanyň hataryna Permany hem
çekipdi. Emma Aşgabatda ak gwardiýaçylaryň pitnesi üstün
çykyp, häkimiýet aklaryň eline geçenden soň, ol ikisi
duşuşmandy.
—
Men seni näçe wagt bäri görmedim. Diri bolsaň bolýa? -
diýip, Perman henizem Pýotryň elini sypdyrman begençli
gürleýärdi.- Ýeri, sen nirelerde bolup, nireden çykdyň?
Pýotr bolsa sesini çykarman Permanyň bolşuny mylaýym
ýylgyryş bilen synlap durdy. Perman sözüniň arasyna dyngy
berende, ol:
—
Menem bardyryn, Perman - diýip, parahat gürledi. -
Frontuň gyzgalaňly ýerlerine gitmeli boldy. - Onsoň ol sesini
birneme peseltdi. - Hany ikimiz bir çeträge çykaly. Çolarak
ýerde gürleşmegimiz gerek.
Olar
tirkeşip
ugradylar.
Bir
depäniň
aňyrsyna
aýlananlaryndan soň, meýdanyň çöp-çalamlarynyň derdinden
burny sürülip tozgalap duran ädigine seredip barýaň komissar
aýak çekdi.
—
Perman, bilýärmiň men seni näme üçin gözläp tapdym?
- diýip, Permana ýüzlendi-de, onuň geplärine garaşman dowam
etdi. - Ştabyň buýrugy boýunça sen meniň bilen gitmeli. Ýöne
ýanymyz bilen ýene biri gerek. - Ol bir zady ýadyna saljak
bolýan ýaly sähel sagyndy. - Bilýärmiň, Perman, şol başda
seniň bilen bile gelen bir ýigit bardy, şonuň ady nämedi?
—
Çary.
—
Hä, Çary. Şol häzirem şu ýerdemi?
—
Hawa. Şu ýerde.
—
Gaty gowy. Şol bolsa, bize başga adam gerek däl. Ony
hem bile alyp gitmeli bolarys. Bu hakda men komandiriňiz
bilen gürleşdim. Siz pugta şaýyňyzy tutuň-da, gidýäniňizi diňe
komandiriňize duýduryň. Başga bir adamam bilmesin. Onsoň
ikindinler ştaba baryň.
—
Her ýerik gitsegem, Çary bilen bile gitmelimi?- diýip,
Perman begençli seslendi.
—
Hawa, hawa - diýip, Permanyň şatlygyna öz ýanyndan
goşulan komissar gelen ugruna baka gyssagly gitdi.
Aşgabat, onuň töwerekleri Funtikowyň, Oraz serdaryň, iňlis
interwentleriniň elindedi. Olar indi ençeme wagt bäri halky
talap, weýrançylyk baryny edip ýördüler. Ýöne olaryň sanalgy
günleri galypdy. Gyzyl Goşun gündogardan olary barha gysyp
gelýärdi. Talançy ak gwardiýaçylar iňlis interwentleri zora
çydaman birsyhly yza çekilýärdiler.
Gyzyl Goşunyn esasy güýçleri olary maňlaýyndan ursa,
partizan
duýdansyz
otrýadlary
olaryň
ýeňselerinden
tylynda
gelip
hereket
urýardylar.
edýärdiler,
Olar
ak
gwardiýaçylar tarapyndan talaňa salnan oba daýhanlary
bilenem gatnaşyk saklaýardylar. Şolaryň üsti bilen duşmanyň
tylyna uzak aralyklara razwedka edýärdiler.
Pýotr, Permaň, Çary üçüsi ştabdan atlanyp ugranlaryndan üç
gün soň„ garaňky gatlyşyberende frontuň otuz kilometr
günbatar ýeňsesinde ýerleşýän bir obanyň çetinden girdiler.
Olar göýä böwürlerini diňşirgeýän ýaly atlarynyň başyny
çekdiler, oba içgin nazar saldylar.
Oba ümsümlikdi. Ses-üýn eşidilmeýärdi. Göýä obadaky
tamam jandarlar irgözinden rahat uka batan ýalydy. Ýöne
ýolagçylar
hiç
zady
geňlemediler.
Olar
munuň
ýaly
harabaçylyga meňzeýän obany birinji gezek görmeli däldiler.
Bu oba hem ilki jahan urşunyň, soňra graždanlyk urşunyň
labyrynyň astyna düşüp, tozgunçylyk ýagdaýyna ýeten köpköp türkmen obalarynyň biridi.
Uruş turandan soň, telpek diýdi, öý diýdi, düýe hem ýat
diýdi, patyşanyň salgydynyň yzy tükenmedi. Soňra päle diýip
adamlaryň özüni sürüp äkitdi. Soňra ak gwardiýaçylar, iňlis
interwentleri ilata talaň saldylar. Maslygy görende, garganyň
keýpiniň gelşi ýaly, halkyň bu bibat gününe heşelle kakyp,
şoňdan bähbit agtaranlaram kändi. Olar basyp goýan
gallalaryny on esse artyk bahasyna satyp, halky öňküsindenem
beter talaýardylar, kişi zähmetiniň hasabyna zowky-sapa
sürýärdiler. Sütem astynda galan, açlyk-ýalaňaçlyk belasyna
sezewar edilen adamlar bir döwüm çöregiň gözleginde
ýurtlaryny taşlap, dumly-duşa pytrapdylar. Köp-köp öýleriň
ýeri tegelenip garalyp galypdy.
Pýotr dagy bir azajyk sagynyp, töwerege seresaply nazar
aýladylar, çilim çekişdiler. Onsoň obanyň ortasyndan geçýän
köçä düşüp, günbatara baka ýüzlendiler.
Ýaňy dogan aý ýokary galyp, tylladan ýasalan jam ýaly
lowurdap şöhle salýardy. Üç atly gaty eserdeň ýöräp, obanyň
orta gürpünde bolan bir howlynyň agzynda atlarynyň başyny
çekdiler. Bir azajyk wagt özara hümürdeşip durdular.
Bu howlynyň içinde bir öý bardy. Bu öýde bir goja garry
aýaly hem on alty-on ýedi ýaşlaryndaky ogly bilen ýaşaýardy.
Ýöne bu öýüň dul degşir gapdalynda göçürilen bir öýüň ýurdy
tegelenip ýatyrdy. Megerem, ol öý bu maşgalanyň gelin-gyz,
oglan-uşagyny urşuň debsigine galdyrmazlyk üçin gumuň
jümmüşine göçürilendir. Her näme-de bolsa, häzir bu howluda
galan ýekeje öýde diňe üç adam bardy.
—
Howluda adam barmy haw! - diýen sese goşulyp,
derwezäniň kakylan sesi hem eşidildi. Ýaşuly tarsa ýerinden
turup,
derwezä
baka
ugranda,
ogly
hem
onuň
yzyna düşdi. Ýaşuly derwezäniň agzyna ýetip:
—
Kim bolarsyňyz? - diýip seslendi. Howlynyň daşyndan:
—
Taňry myhmany! - diýen jogaby eşiden badyna, ýaşuly
derwezäni açdy.
—
Geleweriň! - diýip, myhmanlary göwünjeňlik bilen
garşy aldy. - Geliň-de düşüberiň.
Däp boýunça, myhmanyň aty tutulanda bökdergidäki
horjundyr beýleki zatlaram öý eýeleri tarapyndan ýygnalýardy.
Ýöne Pýotr dagy ýaraglaryny öz ýanlaryndan goýmadylar.
Hatda Çarynyň bolşy ol bökdergidäki ýuklerini hem öý
eýelerine ynanmaýan ýalydy. Şonuň üçinem Perman onuň
böwrüne symsyklap, ony ýalňyşyny düzetmäge mejbur etdi.
Öýüň ortasynda bir kürüşgäniň agzyna demir epenek edilip,
pagtadan edilen peltäni hem şol epenekden ötürip ýasalan çyra
ölügsi ýanyp durdy.
Saglyk-amanlyk soraşylandan soň, ýaşuly köreçel yşygyň
aşagynda
alasarmyk
garaňkynyň
arasynda
görünýän
myhmanalara üns bilen syn edýärdi hem nämedir bir zatlar
aňjak bolup çalyşýardy. Ol öz ýanyndan: “Bular atly, ýaragly,
on ikisi düzüw adamlar. Bular hökümet adamy bolman, kim
bolsun?” diýip oýlanýardy hem: “Bularyň ýanynda diliňe bek
bolmaly. Ýalňyşyp-ýazyp zeýrenjek kişi bolaýmaly däl.
Agzyňdan bir artyk söz çykaýsa, ertir öýüňi syryp, özüňi hem
tussag edip äkiderler” diýip, öz-özüni pentleýärdi. Mundan öň
howlusynyň içini zeýrenç bilen dolduryp oturan ýaşuly häzir
agzyna dygy berjek bolup uly azara galýardy.
Emma, ýeri gelende, şuny aýtmak gerek. Edil şol wagtlar
obada ýarag götermeýän adam, onbiratary ýa-da bäşatary
bolmadyk öý ýok diýen ýalydy.
Bir az dymyşlykdan soň, ahyry ýaşuly söze başlamaga
töwekgellik etdi.
—
Oglanlar, Marynam elden gideräýdiňizmi? - diýip,
sypaýyçylyk bilen söze başlady.
Çary birden gepläýsem, ýalňyşaryn, diýmesiz zady diýerin
diýen gorky bilen sokulyk kesilen agaç ýaly bolup butnaman
otyrdy. Komissar türkmen dilini gowy bilýänem bolsa, käwagt
diliniň çalgyrtlaýandygyny aňlatmazlyk üçin, zerur geplemeli
bolaýmasa, dymyp oturýardy. Onuň üçinem bu ýaşuly bilen
ýaňraşmak
Permanyň boýnuna galypdy. Perman çalarak ardynjyrady-da:
—
Onçasyny bilmedim, agam - dnýip, bir az sagyndy.
Emma gyzyllar hüjüm edip Maryny alanlarynda ol söweşe
Permanyň özi hem gatnaşypdy. Ol Çarynyň hem “näme
bilmeýärmişiň, Maryny alan özümiz dälmi?” diýen manyda
seredýänini görüp, gürrüňini başgarak äheňde dowam etdi. Aý, agam, boluşlary şu bolsa, Marysam gider, Tejenem. Biziň-ä
bu zatlar bilen işimizem ýok welin, bolsa-da bular ilaty gaty
ýaman horlaýarlar. Ine ýaňy-ýakynda biziň öz goňşymyzy
“seniň öýüňden iki barmak kagyz çykdy” diýip, gözümiziň