Perman-1989`Türkmenistan - 16

aýaklylaryň
däl,
iki
aýaklylaryňam hötdesinden gelse boljak.
—
Mergen aga, ol aýdýanyň dogry. Iki aýaklylaryň içinde-
de itleriniň bardygyny ýadyňyzdaň çykarmaň - diýip,
Öwezmyrat batyr ýylgyrdy.
Skobelew bu jogaby dogry tapan bolsa gerek, sesini
çykarman tassyklan ýaly etdi. Soň ol başga-da birnäçe sowal
berdi. Öwezmyrat batyr hem şol bir sadalygy bilen jogap berdi.
Gürrüň gidip durka Skobelew birden:
—
Şol meni tutmaga synanan senmidiň? - diýip, morta
sorag berdi.
—
Hawa, mendim - diýip, Öwezmyrat batyr bu gezek
Skobelewiň göni ýüzüne dikanlap aýtdy. Skobelew özüni näme
maksat bilen tutmakçy bolandyklaryny, tutan bolsalar näme
etmekçi ekendiklerini soraşdyrdy. Ýerinden turup, Öwezmyrat
batyryň
golaýragyna
baryp,
onuň
jogabyna
garaşdy.
Öwezmyrat batyr bir durkuny saklap gürrüň berip başlady:
—
Hawa, maksatsyz iş ýok. Biz sen ak patyşanyň
doganoglanymyşyň hem iň bir gerekli adamlarynyň birimişiň
diýip eşitdik. Eger biz seni diri ele salan bolsak, onda ak patyşa
bilen ýagşyja söwda etjekdik. Biziň ýurdumyza hat-galam bilen
şert edişip, seni şol baha bermekçidik. Biziň maksadymyz, ine
şoldy. Arman, seni gola salyp bilmedik.
Skobelew bu maksada geň galdy-da, süýem barmagynyň
ujuny agzyna saldy. Öwrülip ýerine baryp oturdy.
Skobelew esli wagtlap sesini çykarman oturdy. Onsoň bir
zatlar diýip, knýaz Mergene ýüzlendi. Knýaz Mergen daş
çykyp gitdi. Ol ýene tiz öwrülip geldi. Onuň yzy bilen gelen bir
adam ýasy mejimäniň üstünde goýlan gaplarda bir zatlar
getirdi. Bu gelen Skobelewiň hut özüniň aşpezidi. Skobelew öz
iberen adamyny Öwezmyrat batyryň myhmanlaryna jogap
edip, özüniň ertirlik nahar-çaýyny myhmany bilen bile
edinmegi ýüregine düwüpdi.
Knýaz Mergen Skobelewiň tabşyrygy bilen bularyň atlaryny
teblede berkledip, atlary saklap duran ýetginjegi hem alyp
geldi. Ol öýe girende basyrganyp turan ýaly, bir hili kürtdürip
durdy. Öýüň içiniň bezegine göz aýlady. Skobelewiň ýüzüne
dikanlap seretdi. Skobelew elini hereketlendirip bir zatlar
diýdi. Emma ýetginjek henizem sömelip durdy. Knýaz
Mergen:
—
Geç, otur - diýenden soň, ol halynyň erňegine geçip
oturdy.
Her kimiň öňünde biri-birine menzeş gaplarda aýry-aýry
nahar goýuldy. Öwezmyrat batyr öz ýanyndan “her kime aýry-
aýry nahar goýmak düzgüni hiç kimiň biri-birine karam
etmezligi üçin edilýändir” diýip oýlandy. Öz ýanyndan
öňündäki gaby çaklap gördi. Içindäkini juda ujypsyz
hasaplady. “Naharyň bişmegine howlugýan çaga naharyň
duzlugy guýlup berilýän okara ýaly, bu gapdan-a adam
doýurmak bolmaz” diýip pikir etdi. Myhman bolan ýeri hanyň
öýümi, begiň öýümi ýa-da ýönekeý bir garybyň öýümi, kimiň
öýi bolsa bolsun, tapawudy ýok, öňünde goýlan nahary
utanmagy-çekinmegi
göwnüne-de
getirmän,
begsiremegi
ýadyna-da salman, tä doýýança iýmek Öwezmyrat batyryň asly
häsiýetidi. Ol iki-üç sapar garbansam gutararyn diýip çaklan
naharyny gutaryp bilmän doýanyny duýman galdy. Ol özüniň
çenini çykarjak bolup, soňa baka zor edip iýdi. Ol iň soňky et
bölegini göwünli-göwünsiz çeýnäp otyrka: “Elbetde, gije
ýöräp, ajyganymdan soň, gap meniň gözüme kiçi görnendir,
ýogsa jadyly gap däl ahyry” diýip, pikirlendi. Öňündäki gabyň
iç-daşyna ýaňadandan bir gezek göz aýlady.
Nahardan soň çaý getirdiler. Skobelew nahar bilen arasy
üzülen gürrüňi çaý başynda täzeden başlady. Ol adata hem
durmuşa degişli birnäçe soraglar berdi. Öwezmyrat batyr
degişli jogap gaýtardy. Skobelew bir salym pikir edip durdyda:
—
Sende batyrlyk-da, mertlik-de bar. Şoňa laýyk akyldyr
parasat-da bar. Emma sen ine şu suwsuz meýdanda düme
bitipsiň - diýdi.
Knýaz Mergen bu sözleri terjime edenden soň, Öwezmyrat
batyr “zaňňar meniň ugumy ýekelejek bolýar-ow” diýip
oýlandy-da ýylgyrdy. Emma Skobelew knýaz Mergene
ýüzlenip, çynlakaý äheňde gürrüňini dowam etdi:
—
Öwezmyrat batyr belki, meniň aýtjak bolýan zadyma
düşünen däldir. Ol şu bolşy bilen ylymly-medeniýetli bir
ýurtda önüp-ösen bolsady diýýärin.
Knýaz Mergen düşündirenden soň, Öwezmyrat batyr özüniň
oýnaljak bolunmaýandygyna düşündi.
—
Düşnükli. Düşnükli - diýip, bu barada özüniň nähili
pikir edýändigini aýtdy. - Belki, meni şu suwsuz meýdan şeýle
öndürip-ösdürendir. Belki, şu suwsuz meýdan meni şeýle
derejä ýetirendir. Şeýle bir deňli-derejeli, suwly ýaýlaklarda
gögerip çykan bolsam, belki, meni bekişmedik çybyk
wagtymda keserdiler. Ömründe düýbünden suwy aýrylman
ýören agaçlaryň hem hiç bir derde ýaramaýan paklaw-boşlary
tükener ýaly däl. Belki, menem şol agaçlaryň biri ýaly, boşpaklaw bolup öserdim. Kim bilýär bu zatlary...
Skobelew sesini çykarmady. Soňra Öwezmyrat batyryň näçe
ýaşyndan urşa girip başlanyny, näçe uruşlarda bolanyny
soraşdyrdy. Öwezmyrat batyr on alty ýaşyndan ata çykyp
başlanyny, kiçi uruşlary hasap etmäniňde hem Çopan batyryň
serdarlygy astynda ýurt üstünde bolan iki saparky uly
çaknyşykda bolandygyny gürrüň berdi. Soňra ol Çopan batyryň
gaýduwsyzlygyny, onuň uruş hünärine ökde serkerdedigini
taryp etdi. Soňky çaknyşykda ok degip ölendigini aýtdy. Iň
ahyrda hem:
—
Ol öleli bäri indi on ýyl geçdi. Eger ol diri bolan
bolsady, sen biziň şäherimiziň ýakynyna-da gelip bilmezdiň.
Näçe goşun dökseň-de bary biderek bolardy - diýip, berk ynam
bilen aýtdy. Skobelew ýylgyrdy-da:
—
Seniň özüň diri ahyry - diýdi. Öwezmyrat batyr hyrçyny
dişläp, başyny ahmyrly ýaýkady:
—
Başsyz göwre gury läş. Arman, serdarym bolmady.
Ýogsa menem diridim, ilem diridi.
—
Baştutanlaryňyz bar ahyry. Hanha Dykma serdar,
Seýitmyrat beg, ýene-ýeneler, näme olar serdar dälmi?-diýip,
Skobelew Öwezmyrat batyryň ýüzüne seretdi, Öwezmyrat ona
sagynman jogap berdi:
—
Ýala öwrenen köpeklerden ýolbaşçy, serdar bolmaz.
Açgöz köpekleri bir dogramça et bilen ýa bir döwum çörek
bilen aldap yzyňa düşürmek, islän ugruňa äkitmek bolar.
Skobelew bir salym dymyp oturandan soň, Dykma serdaryň
ýolbaşçylygy astynda tekelerden atly nöker düzjegini aýtdy,
Öwezmyrat batyryň şoňa gelip gulluk etmegini teklip etdi.
Emma Öwezmyrat batyr:
—
Dykmanyň golunyň astynda gulluk etmeg-ä däl, onuň
bilen öli gömmäge-de bile gitmen-diýip, kesgin jogap berdi.
Skobelew
batyrlaryna
türkmenleriň
patyşa
hanlaryna,
tarapyndan
serdarlaryna
sylag
hem
hem
çin
bagyşlajakdygyny, şolaryň arasynda Öwezmyrat batyryň hem
boljakdygyny düşündirip, ýene oňa gulluk etmegi teklip etdi.
—
Beýle çini götermäge men namys ederin. Il-ulusymdan
utanaryn.
Men
gylyç
götermäge-de
utanýan,
“oýunçy
utulanyny bilse ýagşy” diýipdirler. Maňa azar bermäň,
daýhançylygyma goýuň. Eger-de basylan adamyny zynjyrlap
zor bilen alyp gitmek düzgüniňiz bar bolsa, onda meni alyp
gidiň. Ýogsa-da meni öz ygtyýaryma goýuň - diýip,
Öwezmyrat batyr bu edilen teklipleriň hemmesine şol bir
jogabyny gaýtalady.
Skobelew
ahyry
Öwezmyrat
batyryň
bir
eňeginden
ýazmajagyny bildi-de, öz ýüreginden joşup ýadygärlik sylag
berýänini aýdyp, özüniň tylla sagadyny çykaryp, onuň öňünde
goýdy. Emma Öwezmyrat batyr ol sagady almakdan ýüz
dönderdi.
—
Men seniň bilen uruşdym. Ýene men nähili sylaga laýyk
bolýan? Men sylaga laýyk adam däl. Asyl men sylag
hantamaçylygy
bilenem
gelmedim.
Men
ýöne
seniň
çakylygyňa geldim - diýdi. Skobelew bolsa:
—
Çakylygyma geleniň üçin ýadygärlik berýän - diýdi.
Şonda-da Öwezmyrat batyr sagady almajakdygyny aýtdy.
Onsoň knýaz Mergen ara düşüp:
—
Batyr, bir adam öz ýüreginden joşup şeýle ýadygärlik
berende almasaň, şol gaty erbet görülýändir. Onda sen içi
kitüwli, şol ýadygärlik beren adama garşy öçli adam bolup
çykarsyň. Özüň pikir et, ýagşy düşmez, bu sylagy al - diýip
düşündirdi.
Öwezmyrat batyr: “Almasam, soňy gowy bolmaz-ow” diýip
oýlandy-da, Skobelewe dikarynlap garady.
—
Beren sylagyňyza sag boluň - diýip, göýä gatyrak
geplese, hemme il-ulus eşidäýjek ýaly, ýuwaşja gepledi.
Öwezmyrat batyr Skobelew bilen hoşlaşdy. Knýaz Mergen
ony ataryp, ýola salyp gaýdyp gelende, Skobelew oňa:
—
Nähili ýol bilenem bolsa şu adamyny özümize çekmeli.
Bu biziň üçin gaty gerekli adam. Akylly hem gaýduwsyz adam.
Sen şu işi öz üstüňe al. Onuň bilen gatnaw aç-da, ugruny tapyp,
ýuwaş-ýuwaşdan öwrenişdir - diýip tabşyrdy.
Öwezmyrat batyr oba gelenden soň, oba adamlary daşyna
üýşdi. Ol bolan işleri bolşy ýaly gürrüň berdi. Aksakgallaryň
hem serdarlaryň bolşuny aýdyp, olara sögündi. Skobelewiň
beren sowallary, özüniň beren jogaplary hakda gürrüň berdi.
—
Aýrysakgal akylly hem gaty mert adam eken - diýdi.
Gürrüňiniň iň ahyrynda bolsa:
—
Soňundan gorkyma etmejek işimi etmeli boldum - diýip,
göýä günäkär ýaly görnüşde sylag alanyny aýdyp, sagady
görkezdi.
Ömürlerinde sagat diýilýän zady birinji gezek gören tekeler
ony şeýle bir geň-taň görüp, elden-ele alyp seretmäge
başladylar. Hatda çetdäki oturanlar sagadyň öz üstlerine
aýlanyp bararyna alňasap, sagady görüp, gulagyna tutup diňläp
duran adamynyň töwereginde itinişýärdiler. Sagady synlap
duran ýaşululardan biri:
—
Batyr, ýüreginden joşup gürrüň bereniňdeň soň,
munsuny almasaň, gaty aýyp bolardy. Ýagşy edipsiň, alypsyň diýdi.
Gandym aksakgal bolsa:
—
“Berenden al, urandan gaç” diýipdirler. Muny almagyň
hiç aýby ýok - diýdi.
Adamlar agşam ýatar wagtyna çenli gürrüň edişip we sagat
diýilýän zady ömürlerinde birinji gezek görüp, öýli-öýlerine
dagadylar.
Şundan birnäçe gün geçenden soň il arasyna: “Aşgabatda
şäher tutuljakmyş. Kerpiç bişirilýän kürelere meýdan çöplerini
daşasaň, ýüküni pylança gyrana alýarmyşlar. Ine, saňa gerek
bolsa pul, ýüküňi eltip alyp durmalymyş...” diýen habar
ýaýrady. Her kim gazanç etmek üçin gidip ugrady. Öwezmyrat
batyr bilen Gutlymyrat hem Aman batyryň getiren inerini alyp
gitdi. Bular inerlerini mas ýükläp, her gün üç-dört sapar
eltýärdiler hem bir giden pul alýardylar. Öwezmyrat batyr: “Bu
ýeri puluň çeşmesi eken” diýip, oba-da barman, bular şol ýerde
iş üstünde elkinçek ýatyp işläp başladylar.
Şol günleriň birinde knýaz Mergen Öwezmyrat batyry
gözläp,
oba
bardy.
Gandym
aksakgal
ony
hormatlap
myhmanlady. Soň:
—
Batyr siziň ýanyňyzdadyr, Aşgabatdadyr - diýip, onuň
nirededigini salgy berip goýberdi. Knýaz Mergen Öwezmyrat
batyry iş üstünden tapdy-da:
—
Bu gün agşam meniň ýanymda myhman bol - diýip,
onuň özi bilen gitmegini haýyş etdi. Öwezmyrat razylyk berip,
Gutlymyrady goşda galdyryp, knýaz Mergeniň öýüne gitdi.
Öwezmyrat batyr onuň bilen baranda, öýleriň işiginde gara
baýdaklaryň asylgy duranyny gördi.
Mergen aga, bu nämäniň alamaty boldugy? - diýip
—
sorady.
—
Patyşamyz Aleksandr Ikinjini öldürdiler diýip, knýaz
Mergen jogap berdi. Öwezmyrat batyr “başga bir ýurduň
adamlary çozup öldürendir” diýip göwnüne getirdi-de:
—
Ony öldüren nä halk? - diýip sorady,
—
Ony öldürenlerem rus halkynyň öz adamlaryndan -
diýip, knýaz Mergeniň beren jogabyna Öwezmyrat batyr
haýran galdy. Ol:
—
Mergen aga, hiç zat düşünmedim. O nähili ors halkynyň
özi öz patyşasyny öldürýär? - diýdi.
—
Hawa, bar şeýle azgyn adamlar. Olar patyşanyň
duşmanlarydyr. Öňem olar şu işe bäş-alty sapar synanyşdylar.
Emma patyşany öldürip bilmediler. Adalatly patyşa olaryň
günäsini bagyşlady. Emma ol haramzadalar bu sapar wagt
tapyp, patyşany öldürdi - diýip, knýaz Mergen gürrüň berdi.
Öwezmyrat batyryň ýüzündäki geň galmak alamatlary
birden göterildi-de, ýüz keşbi üýtgeşik bir görnüşe aýlandy. Ol
howlukmaçlyk bilen bir zat diýmekçi boldy, emma “birden
ýalňyşaýmaýyn” diýip pikir etdi-de, saklandy. Aýtmakçy bolan
zadynyň deregine diňe:
—
Şeýle diýsene?.. - diýip goýdy. Azajyk salym dymandan
soň ýene sözüniň üstüne goşdy. - Asyl men ony öldüren aýry
ýurduň jansyzlarymyka diýip güman etdim.
—
Elbetde, şeýle adalatly patyşany öldürýänler hem
jansyzlyk eder, hem satylyp dönüklik eder - diýip, knýaz
Mergen düşündiriş berdi.
Öwezmyrat
batyrda
nähilidir
bir
küýi
galplyk,
howlukmaçlyk duýgusy peýda boldy. Onuň näme üçindir,
ýüregi howlap, daş çykyp gidiberesi geldi. Ikinji tarapdan bolsa
ol öz ýüreginde birdenkä oýanan şu ýürek howlama keselni
gizlemek üçin onuň garşysyna jan edip göreşdi. Bu iki
tolkunyň göreşinden bir hili bulançak dumanly görnüş emele
geldi. Ol ýüzüni sortduryp dymyp otyrka yzly-yzyna uludan
demini aldy. Knýaz Mergen öz ýanyndan Öwezmyrat batyrda
emele gelen bu tukat gamly görnüş patyşanyň ölümine onuň
çyn ýürekden gynanmagyndan peýda bolandyr diýip ynandy.
—
Hawa, şeýle adalatly patyşany dönükler öldürdiler -
diýip tekrarlady. - Elbetde, ol dönükleriň özleri-de diri
goýulmaz. Ýöne patyşany öldürdiler-dä - diýip, sözüniň üstüne
goşdy.
Öwezmyrat batyr özüniň gör nirelerdedir perwazlap ýören
pikir-hyýalynyň içinde:
—
Indi onuň tagtyna gör kim çykarka? - diýip, ýuwaşja,
göýä gamly ýaly bir ses bilen sorady.
Knýaz Mergen patyşanyň, kowumy, onuň doganlary hakda
gürrüň bermäge başlady. Bu gije olaryň gürrüňi patyşanyň
ölümi hakda boldy. Öwezmyradyň bolşundan hem onuň käbir
soraglaryndan netije çykaran knýaz Mergen ertir Skobelewe
Öwezmyrat batyr patyşanyň ölümine çyn ýürekden gynandy
diýip habar bermegi ýüregine düwüp ýatdy. Ol daňa golaý
oýananda hem Öwezmyrat batyryň oýadygyny onuň dem
alşyndan bildi.
—
Öwezmyrat batyr, näme üşediňmi? - diýip sorag berdi.
Öwezmyrat batyr bu gijäni uklaman, diňe ýarym ukuly
alasarmyk ýagdaýda tamamlap barýardy, Şonda-da ol:
—
Ýok, Mergen aga, men gaty gowy hem ýyly ýatdym -
diýip, sypaýyçylyk etdi. - Ýöne ýaňyrak düýşürgäp oýandym.
Ertirden soň ol işine ýetişmegi bahanalap, tizräk gitmäge
howlukdy. Knýaz Mergen:
—
Batyr, şu edip ýören işiň saňa ýaraşýan iş däl - diýip,
onuň bolup ýörşüni oňlamaýandygyny aýtdy. - Bir ýurduň atly
batyrynyň düýe bilen ýandak, çöp-çalam daşap ýörmegi
gelşikli zat däl. Sen biziň beýigimiziň aýdanlaryny tut.
—
Mergen aga, bu aýdýanlaryň dogry - diýip, Öwezmyrat
batyr onuň bilen ylalaşdy. - Emma dünýäde öz daban
azabymdan önen çörek ýaly lezzetli çörek göremok. Dünýäde
iň lezzetli hem ýokumly tagam şol. Azapsyz, derlemän,
aňsatlyk bilen tapylan çöregiň gadyry hem, tagamy hem
bolmaýar. Kişi minneti bilen tapylan çörek bolsa adamyň
janyna zäher bolar.
Öwezmyrat batyr çaý-nahar edinip, knýaz Mergen bilen
hoşlaşdy-da, howlukmaç gitdi.
Gutlymyrat: “Bu günem dört ýük getirsek, her ýüki pylança
gyran, hemmesi pylança gyran bolýar. Toplan gyranlarymyzyň
üstüne ýene şunça gyran artýar. Nowruza çenli ýene on ýedi
gün bar. Her gün dört ýük hasap etsek, her ýüki pylança, on
ýedi günde hem şunça pul gazanýarys. Nowruzdan soňam bir
on gün dagy işläýsek bolar. Ýer işimize soň başlarys. Ine
şeýtsek, şunça pul gazanýarys. Soň iň ilki bilen biziň her
birimiziň ak öý dikinmegimiz gerek. Galanynam soň
görübereris” diýip, öz ýanyndan göwün ýüwürdýärdi. “Batyr
basymrak gelse, işimize tizräk ugrasak” diýip, onuň ýoluna
seredýärdi.
Öwezmyrat batyr goşa geldi. Häzir onuň öňki Öwezmyrat
batyr däldigi ýuzünden aç-açan görnüp durdy. Gutlymyrat oňa
mukyt hem bolup durmady-da:
—
Batyr, il eýýäm gitdi. Bizem ugraly - diýdi.
Öwezmyrat batyr çalaja ardynjyrady-da:
—
Gutlymyrat, gel indi şu işi bes edeli - diýdi. - Bir çenem
boldy. Häzirem ep-eslije gyran topladyk-la. Şolam bolýar-la.
Bu dünýäniň işine gutarmak ýokdur, Gutlymyrat. Onsoňam
ynha nowruz ýetip gelýär. Ýer-suw işimizem bardyr.
Gutlymyrat özüni lampa aşak goýberdi-de:
—
Beýle däl, batyr. Ol nähili beýle bolýar? Entek nowruza
on ýedi gün bar. Hasap et, her gün dört ýük, gör, näçe gyran
bolýar. Onsoň nowruzdan soňam on gün çöp ýygyp bileris.
Sered-ä biz näçe pul gazanyp biljek! Batyr, bu pullary iller alar
- diýip garşylyk görkezdi.
Öwezmyrat batyr sagynmady-da:
—
Aý, Gutlymyrat pul biwepadyr - diýip, gürläp başlady. -
Puldan saňa ýaran bolmaz. Ol bu gün seniň eliňde bolsa, ertir
başga biriniň elindedir. Adamlary azdyrýanam, başyna
ýetýänem şu puldur - Soňra ol bahana agtaryp ugrady. Gutlymyrat, meniň-ä walla, endam-janymam agyry bolup dur.
Edil soka salnan ýaly soý-sünk.
“Batyr ilki işe başlan wagty ‘biz ýa ölmeli, ýa almaly diýip,
gylyç syryp gan döküp ýörüpdiris. Şondan başga zat
bilmändiris. Şony biljek bolmaga bize wagtam bermediler. Işiň
aňsady hem talaplysy zähmet işi eken. Bu ne aňsat talap’
diýýärdi. Indi näme üçin ol öz aýdanyna garşy gidýärkä” diýip
oýlandy-da, Gutlymyrat:
—
Batyr, belki, sen işden ýadansyň ýa-da irensiň? Şonuň
üçinem işler saňa agyr gelýändir? - diýip sorady.
Öwezmyrat batyr hiç wagt etmeýän zadyny edip - sözüniň
arasy bilen ellerini hem hereketlendirip gürledi:
—
Walla, sen Gutlymyrat, bir zada düşünmeýän ýaly
gürrüň edýärsiň. Men bu işi hiç agyr geremok ahyry. Ýöne
asylkysyny aýdýan... Onsoňam meni gyzdyrmam tutjak bolup
durýar. Men gorkýaryn. Köne gyzdyrmam gozgar-da, onsoň şu
ýyl ýazy hem arly tomsy bilen ýazdyrmaz. Ine meniň
aýdýanym şol. Düşdüňmi?
Häzir Öwezmyrat batyryň maksatsyz bir bolgusyz işiň
yşgyna düşüp hem şol işe ýürekden berlip, sözüni bulaşdyryp
çaşmallaga urýanyndan bihabar Gutlymyrat:
—
Bolýar, batyr, sen onda git - diýdi. - Emma bir işe hem
gymyldama. Hiç ýere çykma. Hudaý saklasyn, seniň ol köne
gyzdyrmaň gozgaýsa, şonda ýaman bolar. Biziň hemmämizi
başagaý edersiň. Sen şu güne çenli gazanan gyranlarymyzy
hem alyp git.
—
Pa-haý munuň aýdýanyna seret-le - diýip, Öwezmyrat
onuň bu teklibine garşy çykdy. - Men puly näme edeýin? Maňa
onuň hiç geregi ýok. Puly götermegi-de men başarmaýaryn
diýip, men saňa näçe aýtdym ahyry...
Başda Öwezmyrat batyr gazanylan puly saklamagy-da
boýun almandy. Şonuň üçinem gazanylan puly Gutlymyrat
saklaýardy. Gutlymyrat boýnundan asylgy kiçiräk bir haltany
köýneginiň ýakasyndan çykardy-da:
—
Batyr, men saňa ýanyňda göter-de sakla diýemok.
Mamagül bibä eltip ber diýýän. Soň Mamagül bilen Täzegül
aljak zatlaryny özleri biler. Olar birneme ýüň alyp, öýüň eşikesbaplaryny taýýarlamaly bolarlar. Onsoňam öýüň süňňüni
ussa buýurmaly bolarlar. Bu zatlary olaryn özi senden gowy
biler - diýdi.
—
Aý, entek öý buýurmak nämä gerek - diýip, Öwezmyrat
batyr ýene tersine tutdy. - Sümelge şol tamymyzam bolýar
ahyry. Ýöne içine düşek-süşek edilse ýeterlik-le Gutlymyrat.
—
Ýok, ýok, bir il deňinde öý edinmek gerek, bolmasa,
aýallar kemsinýärler - diýip, Gutlymtrat öz diýeninde durdy.Onsoňam nä wagt, nä zamana, men ýeke galyp bu puly
ýanymda saklamaýyn. Aýallar bu puly ýöne ýatyrmaz. Ojukbujuk alar. Egirer, dokar, çalşyrar. Meniň ýanymda bolsa ol öli
pul ýatar.
Gutlymyrat
pully
haltany
Öwezmyrat
batyra
berdi.
Öwezmyrat batyr:
—
Eltip gowşurmak işini men başararyn - diýip, pully
haltany goltugyna saldy.
Gutlymyrat onuň hereketlerini synlady-da:
—
Batyr, birden goltugyňdan gaçyraýmagyn - diýip
sargady.
—
Ýok, ýok, sen arkaýyn bol - diýip, Öwezmyrat batyr
oba ugrady.
—
Obadan çykmagyn! Oňa-muňa gymyldap, gyzdyrma
tutduraýmagyn-diýip, Gutlymyrat onuň yzyndan gygyrdy.
Soňra inerini alyp ýeke özi işe ugrady.
Öwezmyrat batyr öýüne gelip, puly Mamagüle tabşyrdy.
—
Täzegul bilen maslahatlaşyp, näme etseňiz, şony
edersiňiz - diýdi.
Ol oba gelen güni öýünde ýatdy-da, ertesi irden atyna
münüp, bir tarapa çykyp gitdi. Indi öýde onuň aty-da ýokdy,
özi-de. Üç günden soň giçläp, ol bir ýerden geldi.
Ondan hiç kim hiç wagt “nirä gitdiň, nirede bolduň?” diýip
soramaýardy. Ýene-de şeýle. Hiç kim ondan hiç zat soranok.
Ýene onuň öýde boljak wagtyny bilen ýaly, ol öýüne gelen
guni uç sany atly myhman geldi. Bu gelen adamlar il arasynda
şeýle bir tanymal bolan adamlar däldiler. Emma gujurgaýratlylykda hiç bir adamdan pes hem däldiler. Bular
Öwezmyrat batyryň atlysyndaky edermen ýigitlerdendi.
Gutlymyrat myhman gelende ýerimiz daryşganlyk edýär
diýip, ondan-mundan agaç tapyp, tamyň gapdalyndan bir çatma
dikipdi. Öwezmyrat batyr düşek ýazdyryp, myhmanlary şol
çatmada ýerleşdirdi, olara söwüş etdi.
Mamagül edil dil düwşen ýaly bolup, bu myhmanlaryň hut
şu gün gelşine, şeýle gyzyklanma bilen ogrynrak gürrüň
edişlerine bir hili geň galdy. Emma hiç aňlap bilen zady
bolmady. Sebäbi Mamagül gap-gaç ýygnamak işi bilen ýa-da
başga şoňa meňzeş bir iş bilen içeri girende bular özara edip
oturan gürrüňlerini kesýärdiler, Mamagüliň çykyp gitmegi
bilenem ýene gürrüňlerini gyzygyp dowam etdirýärdiler.
Bular ýary gijeden agýança gürleşip oturdylar. Ekeje gezek
Mamagül gap-çanak ýygnamaga baranda Öwezmyrat batyryň:
—
Gör, olar nähili edermenlik edip, uly iş bitiripdirler.
Döwüň Patyşasy dek, daşy kyrk gat saklawly ak patyşany
öldürip bilipdirler. Bu işi Stepan aga ýaly batyrlar oňarýandyr.
Indi bilersiňiz Stepan aganyň hakykat aýdýanyny... Bu biziň
açgözlerimizi ýok etmek itiň aňsady. Şeýle patyşalar ýok
edilensoň, bular nämejik?-diýen sözleri gulagyna ildi. Soň ýene
bir iş bilen barmaly bolanda, Mamagül çatmanyň işiginde
biygtyýar aýak çekip, içerik diň saldy. Bu gezek haýsydyr bir
ýigidiň:
—
Şu işden ýüz döndereniň, şu işe dönüklik edeniň aýaly
talak - diýenini eşitdi. Soňra içerdäkiler birin-birin şol sözleri
gaýtalap ant içdiler. Soňra ýigitlerden-biri:
Kimde-kim şu anty içip bize goşulsa, biziň adamymyz,
—
alanymyz ýanymyza - diýdi.
Mamagül bu sözleri eşidip bir hili boldy. Gorkan ýaly etdide, çatma-da girmän, yzyna dolandy. Soň bir gezek çatmanyň
agzyndan baranda ol çatmanyň içindäkileriň “Seýitmyrat beg,
Dykma serdar, Sopy han...” diýip, bir topar adamyň atlaryny
sanaşyp oturanlaryny eşitdi. “Pylanam şolaryň biri” diýip, olar
ady agzalan adamlaryň atlarynyň üstüne goşýardy. Mamagül
olaryň gürrüňlerinden belli bir zat aňlap bilmän gitdi. Emma
bularyň gaty howply işiň gürrüňini edýändiklerini aňdy.
Ertesi myhmanlar atlananda, Öwezmyrat batyr hem
myhmanlary bilen bile gitdi. Mamagül şu gezek Öwezmyrat
batyra bir zat diýmekçi boldy-da, ony hem aýdyp bilmedi.
Öwezmyrat batyr myhmanlary bilen atlanyp ugranda gaýgyly
görnüşde olaryň yzyndan seredip galdy. Olar mazaly arany
açanlaryndan soň, yzyna öwrüldi-de:
Täzegül, batyr dagy bir päle münüpdir welin, özi
—
gowulyk däl, başymyza bir iş getiräýmese ýagşy, gaty gorkýan
- diýdi.
—
Oňa hiç zat aýdyp bolmaz. Hudaý bardyr-da, Mamagül,
hudaýy çagyryp oturmakdan başga näme çärämiz bar-diýip,
Täzegül oňa göwünlik berdi.
Öwezmyrat batyr bu giden ugrundan iki günden soň gaýdyp
geldi. Indi Öwezmyrat batyr was-was keselini tapynan ýaly, bir
gün öýünde tapylsa, ikinji gün tapylmaýardy. Onuň näme
maksadynyň bardygy belli däldi, ýöne häli-şindi nireleredir
ýitirim bolýardy. Ýanyna gylyç hem götermeýärdi. Diňe
bilinde pyçagy bardy. Daşyndan göräýmäge ol ýaragsyz ýaly
görünýärdi. Emma öýden çykanda ol hemişe sapy uzyn
sapançany donunyň iç ýüzünden biline guşanyp gidýärdi.
Şol günleriň birinde Hal molla gelip, onuň öýünde myhman
boldy. Hal molla gaty köp zeýrendi. Çynmy-ýalanmy, onuň
özüniň
gürrüň
berişine
görä,
ony
Skobelew
ýanyna
çagyranmyş, “sen mollajyk, uly ili azdyryp meniň garşyma
sürenem sensiň, niçikmi seni şu dünýäden ýitirim edäýsem”
diýip hemle uranmyş. Soňra Dykma serdar bilen Mary
tekeleriniň üstüne gidip, olary ýaraşyk etmäge razy etmegi
buýranmyş. Emma Hal molla: “Beýle binamysçylygy edip
bilmen” diýip, boýun almanmyş.
Öwezmyrat
batyr
Hal
mollanyň
göwni
üçin
onuň
gürrüňlerine hä berenem bolsa, öz içinden: “Aýrysakgal gaty
mert adam. Hal molla-ha beýlede dursun, ondan zorraklara-da
şeýle gürrüň aýtmaz. Hal mollany näme etsin ol, asyl muny
çagyranam däldir” diýip pikirlendi. Ol Hal mollanyň gürrüňine
düýbünden ynanman otyrdy. Hal molla bolsa gürrüňini dowam
edýärdi:
—
Men Mara gitmerin diýenimden soň, ak patyşanyň
beýigi maňa hasam hemle urup başlady. “Öwezmyrat batyram
hiç bir diýenimizi etmedi welin, şonam sen azdyransyň” diýip,
tussag etjek boldy. Emma dilmajy gowy adam eken. Şol
janyma ýetişäýdi. Soň Seýitmyrat beg, Dykma serdar hem
beýlekiler binamysçylyk edip, Mara-da gidipdirler. Ynan,
batyr,
Aýrysakgalyň
elinden
zordan
sypdym.
Muny
ýetirýänlerem Seýitmyrat beg bilen Dykma serdardan başga
adam däldir.
Hal mollanyň “Öwezmyrat batyram diýenimizi etmedi
diýdi... Dilmajy gowy adam eken” diýen sözleri Öwezmyrat
batyry birneme oýlandyrdy. Ol Hal mollanyň gürrüňine ynanyp
başlady.
Emma
Skobelew
Hal
mollany
düýbünden
tanamaýardy, ony ýanyna-da çagyrmandy. Asyl çagyrmak
hyýalynda-da däldi. Hal mollany öz ýanyna çagyranlar
Seýitmyrat beg bilen Dykma serdardy.
Hal molla özüniň zeýrenjini halys hetden aşyryp, ahyry
ugramakçy boldy. Öwezmyrat batyr hem ony atyna mündürip
ugratmakçy boldy. Bu ikisi at ýatagyna baranlarynda Hal
molla:
—
Seýitmyrat beg bilen Dykma serdar ýaly binamys adam
dünýä inmez-diýdi-de, Öwezmyrat batyryň alkymyna gelip,
ogrynlyk bilen pyşyrdap diýen ýaly gürrüňini dowam etdi.Hawa, men eşitdim, batyr, siz bu binamyslaryň ýoguna
ýanmaga ant-kasam içenmişiňiz. Men aýtdym, beýle zat bolup
bilmez diýip. Öwezmyrat batyr şeýle bir işe hyýal etse, menden
bihabar etmez diýdim. Emma, batyr, bu binamyslary ýok
etmek gerek. Eger şol işe kasam edişmeli bolsa, menem bir
gapdalyndan goýma, batyr.
Şundaň soň Öwezmyrat batyr onuň gürrüňnne ýüregi bilen
ynandy.
—
Kasam etseň, edibermeli. Ine biziň kasamymyz-a şu. -
Soňra ol Seýitmyrat beg, Dykma serdar başlyklaýyn ýedi
adamyň adyny sanady-da: - Çemi gelende şu dönükleri
öldürmekden ýüz döndereniň ýa şol işi paş edeniň hatyny talak
diýip ant içmeli-diýdi.
—
Çemi gelende şu dönükleri öldürmekden ýüz döndersem
ýa-da şu syry paş etsem, hatynym talak - diýip, Hal molla
Öwezmyrat batyryň aýdan sözlerini üç mertebe gaýtalady.
Şundan soň Hal molla bolan ynamsyzlyk Öwezmyrat batyryň
ýüreginden bütinleý çykdy. Hal molla Öwezmyrat batyry
ynandyryp gitdi. Öwezmyrat batyr Hal molla bolan müňkürligi
ýüreginden düýbünden çykarandan soň, ony Skobelewiň
çagyranlygy-çagyrmandygy hakynda şol günler häli-şindi
diýen ýaly öz ýanyna gelip duran knýaz Mergenden hem sorap
durmady. Eger soraýan bolsa ony Skobelewiň çagyrmandygy
mälim boljakdy.
Öwezmyrat batyr Hal mollanyň hem özlerini goşulanyny
habar berende, onuň ýoldaşlary:
—
Biziň aramyza Hal molla gerek däl eken - diýişdiler.
Emma Öwezmyrat batyr:
—
Ol hut öz gözümiň öňünde gygyryp ant içdi - diýip,
olary köşeşdirdi.
Gutlymyrat çöp çekmek işinden eden talabyndan göwni hoş
bolup, ýer bejermek işime ýetişeýin diýip, oba geldi. Görse
Öwezmyrat batyr obada ýok.
—
Gyzdyrmasy gozgaýmasyn diýip oba ugratdym. Hiç
ýana çykmagyn diýip tabşyrdym. Ýene muňa alaç bolanok.
Muny saklap boljak däl asyl - diýip käýindi. Iki-üç günden soň
Öwezmyrat batyr öwrülip gelenden soňam ol:
—
Batyr, sen öýden çykma, gyzdyrmaň tutup başlasa, soň
kyn bolar. Beýtme ahyry, aýdylanna gulak salaý-a senem diýip igendi. Öwezmyrat batyr bolsa:
—
Gaýta şu at üstünde oňa-muňa çykmagam maňa kem
ýaranok, Gutlymyrat - diýip, öz işini ýolly tapdy. Gutlymyrat
onuň ýüzüne seredip, içgin synlady. Göwnüne bolmasa,
dogrudanam, onuň ýüzi täzelenen ýaly bolup göründi. Şonuň
üçinem ol:
—
Bolýar-da, öz tabyňy özüň gowy bilýärsiň - diýip
goýdy. Şeýdip Öwezmyrat batyr şol öňki gezendeligini dowam