Perman-1989`Türkmenistan - 08

ýerinde telpek goýup, onsoň birnäçe ädim yza çekilip maý
alyp, ylgap gelşine gala el degirmän, onuň ýüzüne dyrmaşyp,
şol telpegi depip, ýene yzyna gaýdyp düşmegi hünär edip ýören
ýigitlerdi. Olar hatara goýlan eşegiň üstünden ýa-da jardan
towsup ýaryş geçirerdiler. Ýaşulular bolsa bir gapdalda
gyşaryşyp, ýigitleriň bu hünärlerine guwanmak bilen syn
ederdiler.
Bir wagt şular ýaly ýigitleriň biri garaňky gatlyşyberende
ýedi süri goýnuň ili göçen bir gala gabalyp goýlanyny
görüpdir. Galanyň diwaryndan aşyp, içine giripdir. Ýedi sany
çopan “goýunlarymyzy howpsuz ýere ýygnadyk” diýip,
galanyň agzynda goş basyp, arkaýyn ot ýakyp, çörek bişirmek
bilen meşgul ekenler. Şol wagt olardan biri galanyň içinde
goýunlaryň arasynda ýaragly bir adamyň gezip ýörenini
görüpdir. Çopanlar galanyň agzyny ýap-da, galanyň agzyny
ýap bolşup, derrew derwezäni ýapypdyrlar. Emma ol ýigit öňki
bolşy ýaly goýunlaryň arasynda arkaýyn aýlanjyrap ýörmüş. Ol
ýigidi ogrudyr öýdüp, derwezäni ýapyp arkaýynlaşan çopanlar:
—
Haw, ýigit! Indi sen şu galadan näme alyp çyksaň, seniň
halalyň bolsun - diýip gygyrypdyrlar.
Ol ýigit bu ýere hiç hili ýaman niýet bilen gelmändir. Ol
ýöne çopanlaryň ýanyna baryp, çaý-çörek iýip, az-kem dynç
alyp gitmekçi eken. Emma çopanlaryň özüni ogrudyr hasap
edip, derwezäni daşyndan ýapanyny gören ýigit bulara göz
görkezmek isläpdir. Ol süriniň bir çetinden baryp, semiz bir
öweji göz astyna alypdyr. Ony derrew tutupdyr-da, boýnuna
göteripdir. Maý alyp ylgapdyr-da, boýny öweçli gala
dyrmaşyp, galanyň üstüne atlaýyn oturypdyr. Indi çopanlar
galanyň daşyndan öwrülip barýança, onuň güw gitjekdigi
görnüp dur diýýä. Emma çopanlar öz sözlerinde durupdyrlar.
Aý, ýigit, seniň alanyň halalyň bolsun, ýöne sen aýt, sen
—
jynmy, gökden inen bir belamy ýa-da adammy? - diýipdirler.
—
Men näme-de bolsam, goýnuňyzy şeýdip alsam halal
gerek özi? - diýip, ol ýigit çopanlardan sorapdyr. Çopanlaram:
—
Şeýdip alsaň, saňa ene süýdünden halal bolsun -
diýipdirler.
—
Halal bolýan bolsa, şu sözüňizi ýadyňyzdan çykarmaň -
diýipdir-de, ol ýigit galanyň aňyrsyna düşüp gidipdir.
Çopanlar onuň adamzatdygyna-da müňkür bolşup oturan
ekenler. Emma aradan salym geçmänkä, sürileriň arasynda
sekiz sany pyýada peýda bolupdyr. Çopanlar eýlesinebeýlesine garamaga-da ýetişmändirler. Bir görseler sekiz sany
pyýada
boýunlary
öweçli
galanyň
üstünde
joňkaryşyp
otyrmyşlar. Çopanlaram bularyň bu işine haýran galyp,
agyzlaryny öweldişip, sakgallaryny sallaşyp durmuşlar. Şol
wagt ýigitleriň biri:
—
A-haw, çopanlar wadaňyzda wepaňyz barmydyr? - diýip
gygyrypdyr. Bu sesiň öňki gelen ýigidiň sesidigini çopanlar
açyk tanapdyrlar. Çopanlardan biri:
—
How, ýigitler, wadamyzda wepamyz-a bar welin, siz
kim, ynsmy siz, jynsmy siz? Özüňizi bir tanadyň. Onsoňam
goýunlar özümiziňki däl, keseki goýny - diýipdir.
Ýigitler hezil edinip gülşüpdirler. Gaýdyp galanyň içine
düşüp, çopanlaryň ýanyna gelipdirler. Özleriniň näme işläp
ýörendiklerini gürrüň beripdirler. “Dönükler hem garakçylar
biziň malymyzy örä çykaranoklar. Häli-şindi dökülip, talap
durlar. Şu günler şeýle ýagdaýlar hasam köpelipdir” diýip,
çarwalar gala aksakgallaryna ýüz tutan ekenler. Bu ýigitler hem
şol iş bilen çykyp, mal-garalaryň köpräk ýaýraýan ýerleriniň
töwereginde gizlin bukuda oturýan toparlaryň biri eken.
Olar çopanlara özlerini tanadanlaryndan soň, öz işleri bilen
gidipdirler. Çopanlar bolsa hoşal bolup, arkaýynlaşypdyrlar.
Bu ýigitleriň şunuň ýaly görkezýän hünärleri hakynda halk
arasynda hyýala meňzeş her hili hekaýalar sözlenýärdi.
Gandym aksakgal bolsa ol hekaýalary diňe eşitmek bilen
çäklenmändi,
öz
gözi
bilen
görübem
wagtlarynda
onuň
özi
şeýle
hunär
oňmandy.
görkezip
Ýaş
ýören
ýigitlerdendi. Şonuň üçinem ol ýigitlerine galanyň iň belent
ýerinden aşmagy buýranda, olaryň bu işi bitirjekdiklerine berk
ynam bilen buýrupdy.
Gandym aksakgalyň buýrugy agzyndan çykandan soň, söze
salym ýok, birnäçe ýigit garaguş ýaly loňkuldap, eýýäm
galanyň üstündedi. Rejäniň geň däldigini aňan derwezeban:
—
Haý, duruň, diýen adamyňyzy dessine çagyryp geleýin -
diýip gygyrdy. Emma gijä galypdy, ýigitler eýýäm onuň
ýanyndady.
—
Aýyby ýok, goý, çagyryp gelsin, gul indi bildi - diýip,
Gandym aksakgal seslendi.
Derwezeban ylgap gidip, diýen adamlaryny turzup alyp
geldi. Gelse-de, bary bir Öwezmyrat batyr bu ýerde hem ýok
eken. Ol pylan gala, pylanynyň ýanyna gitjek diýip, gün öýlä
sanandan soň bu galadan hem gidipdir. Gandym aksakgal dagy
salgy alyp, şol diýlen gala gitdiler. Bular sürüp ol galanyň
agzyna ýetenlerinde onuň derwezebany ardynjyrady-da:
—
Kimlersiňiz? - diýip sorady. Olaryň jogap bererine-de
garaşman, sözüniň üstüne goşdy.- Belki, Öwezmyrat batyryň
yzyndan çykansyňyz? - “Hawa” diýen jogaby eşidenden soň ol
hezil edinip güldi. - Öwezmyrat batyryň bar bola.
Derwezeban bir zatlary gürrüň bermäge hyýallandy. Emma
daşarda duranlaryň karary ýetmedi. Olar anyk habar eşitmäge
gyssandylar. Onuň, özi sag-aman barmy? - diýip gygyrdylar.
—
Ol gurgun-la - diýip, derwezeban şol öňki äheňinden
gülki arasy bilen şadyýan gürrüň bermäge başlady. - Ol
gurgun, gaýta ýany bilen iki sany gulam tutup geldi. Ol Hanly
batyryň ýanyna gelipdir. Gürrüňe kellelerini gyzdyryp, köp
oturypdyrlar. Il ýatar çenine golaýlanda, ol gaýtmakçy boldy.
“Gije ümürli hem howply, dönükler ýollary saklaýandyrlar,
batyr, bu gije gaýtma” diýip, Hanly batyr aýtsa-da, ol etmän
gaýtdy. Ine hälem iki sany gul tutup, yzyna öwrülip geldi.
Öwezmyrat batyryň her galada özi ýaly ýigitlerden dostlary
bardy. Ol öz dostlaryny gaty söýerdi, dostlary-da ony söýerdi.
Bu galada Hanly batyr diýen bir ýigit onuň iň ýakyn dostudy.
Ol beýleki galalardaky dostlarynyň ýanyna baryp, ahyry hem
aýlanyp Hanly batyryň ýanyna gelipdi. Hanly batyr oňa söwüş
etdi. Şonuň bilen giç öýlän gelen Öwezmyrat batyr özüniň
dostunyň ýanynda tä il ýatara ýakynlaýança oturypdy. Soň ol
gaýtmakçydygyny aýtdy. Bu gün güýzüň çigreklije-çyglyja
güni bolup, pasylyň başynda howa birinji sapar ümür gelipdi.
Aslynda ümürli howada gep ýokdy, zamana gorkulydy. “Ýurdy
belet çapar” diýen ýaly, öz ýurduna dönükçilik edip daga
çykanlar, ileri hanlarynyň buýrugy bilen yzyna özi ýaly elli
atly, ýüz atly garakçylary tirkäp gelýärdiler, buljum jarlarda,
böwserlerde, ýykyk harabalarda bukulyp, ýol saklaýardylar,
iki-ýeke gije ýolagçylaryny tutup, “olja” diýip alyp gidýärdiler.
Emma ýolagçy gaýtawul bermekçi bolsa, onuň kellesini kesip
alyp gidýärdiler, gowy görünmek üçin ileri hanyna sowgat
eltýärdiler.
Ileri diri äkidilen ýesirleriň hossarlary eger Kany batyryňky
ýaly bolsa, olaryň hossar bolmadygy, eger hakyky hossar
bolsalar hem olaryň gurplulary pul döküp, puluň güýji bilen öz
adamlaryny satyn alýardylar.
Öz gujuryna ynanýan ýigitler bolsa ileriniň öz adamyny alyp
giden galalaryna gün-mydar bermezdi. Bir gije baryp, galanyň
mal-garasyny sürüp alyp gaýdardy. Ýene bir gije başga bir
zadyny alyp gaýdardy. Soň bir gije hut galanyň hanynyň
kowumlaryndan birini ýesir edip alyp gaýdardy. Garaz, galany
bir kädä gabardy. Ahyry, galanyň hany alaç tapman, ýesiri
yzyna gaýtaryp berýärdi. Käte hanyň içi ýanyp, gaharyna şol
ýesiri alyp gelen dönügiň özüni öldürýän mahallary-da
bolýardy.
Kellesi alnyp gidilenleriň hossarlary bolsa, “ar-namys, ganhun” diýip, şol kelle alnyp barlan ileri galalarynyň töwereginde
her gije aýlanar ýörerdi. Ol hanyň özüniň ýa-da onuň ýakyn
adamlarynyň biriniň kellesini almaga jan ederdi. Ýene tä şol
maksadyna ýetäýýänçä, şol galanyň adamlaryndan her kim
öňünden çyksa-da gaýgyrmazdy.
Şu resimden çekinen Hanly batyr:
—
Şu gün howa ümürem geläýipdir. Gel, şu gün gaýtma,
batyr, ýatyp git - diýip, kän ýalbardy. Öwezmyrat bolsa onuň
sözüne:
—
Sen nähili? Meniň häsiýetime näbelet ýaly-la bolşuň.
Ýa-da gün-günden meniň gorkaklygym çykýandyr öýdýäňmi?
- diýip güldi. Öz eňegine tutup, Hanly batyryň aýdanyna gulak
asman ýola düşdi. Hanly batyrlaryň galasy dagyň düýbünde bir
böwsededi. Öwezmyrat batyrlaryň galasy bilen arasy on-on iki
çakyrym ýoldy. Bu ýol baýyrlyklaryň, köne harabaçylyklaryň
arasyndan hem siliň akan jarlarynyň üsti bilen geçip gidýärdi.
Öwezmyrat batyr galadan çykyp ugramakçy bolanda hatda
derwezeban hem:
—
Batyr, bu gije göze dürtme garaňky, gitme - diýip,
maslahat berdi. Emma bolmady.
Öwezmyrat batyr tüm garaňkyny böwsüp barýardy, emma
onuň gylyjynyň baljagy ýazdyrylgydy, guşagyna gysdyrylgy
sapançasy häzirlengidi. Ol töweregine pugta eserdeňlik edip
atyny sürýärdi.
Öwezmyrat batyr iki-üç çakyrym ýol geçip, galadan mazaly
arasyny açdy. Ol indi birnäçe gabyl jarlaryň üstünden
geçmelidi. Onuň öňünde bir zat çiş gara bolup salgym atdy.
Öwezmyrat batyr atynyň başyny çekdi-de, göýä nazar alýan
ýaly, aşak eglip, atyň iki gulagynyň arasyndan seretdi.
“Bukuda ýatan dönükleriň garawuly” diýip, öz ýanyndan
hümürdedi. Köp oýlanyp durmady-da:
—
Haý, ýagy bärde haw! Ýaryň dagyň agzyny al haw! -
diýip, bogazyna sygdygyndan gygyrdy. Atynyň başyny çeke
tutup, gamçyny yzly-yzyna şarpa-şarpa urmaga başlady. At
gamçynyň awysyna çydaman, öňe bökýär, onda-da başy
çekilýär. Ol bir duran ýerinde böküp durşuna, uly güpürdi
turuzýar. Gamçy şarpyldysy hem onuň üstüne goşulýar. Göýä
bir topar atly eňip gelýän ýaly duýulýar.
Bu bukuda ýatan kyrk atly dönük-garakçylar eken. Olar bizi
aňlap üstümize çozdular, dagyň agzyny almazlaryndan öňürti
baryp geçeliň diýip howsala düşdüler hem atly-atyna atlanyp,
“kime beren bir alla” diýdiler-de, akyp ýatan suwuň boýuny
syryp, ýokarlygyna baka at goýdular.
Ala-goh turzup duran Öwezmyrat batyr hem ýagynyň basgy
tapanyny aňyp, atynyň başyny gowşatdy. Öwezmyrat batyryň
maksady diňe olary gaçyryp, öz ýoluny açyp geçip gitmekdi.
Eger ol atynyň başyny goýberse, derrew olaryň yzyndan
ýetjekdi hem özüniň ýekedigi bilinjekdi. Şonuň üçinem ol
atynyň başyny çeke tutýardy.
Garakçylar atlanyp, basga düşüp ugranlarynda olardan biri:
—
Waý, galdym! - diýip gygyrdy hem bir tarapyna baka
eýeri bilen zyňlyp düşdi. Onuň münüp oturan aty bolsa köp
atlynyň şowurgyny bilen gaçan atlylaryň yzyna düşdi.
Öwezmyrat batyr “hudaý berse guluna, getirip goýar ýoluna,
ine bi biri maňa olja galdy” diýip, dessine atyndan düşdi.
Eýeriň gaşyndaky ýan tanapyny eline alyp, şol ýykylyp galany
daňmak üçin bardy. Bu ýykylan ýigrimi, ýigrimi bir
ýaşlaryndaky geýnüwli daýaw ýigit eken. Ol ýykylanda gaty
ýykylmandyr, özem dogumly eken, ýüzüni daňdyrmajak bolup,
Öwezmyrat batyr bilen ýakalaşdy. Ahyry Öwezmyrat batyr
berkräk darap, onuň ellerini arkasyna gaňyrdy. Indi tanapy atyp
daňmakçy bolan pursatynda, birden munuň sag omzundan biri
ýapyşdy.
Öwezmyrat batyr gaňrylyp seretse, özünden hem daýaw bir
adam üstüne abanyp, omzuny döwup barýar. “Bu adam şu
ýykylyp galanyň iň ýakyn janköýer hossarydyr. Munuň galdym
diýen sesini eşidip, olam galandyr” diýip, Öwezmyrat batyr
göz ýumup-açasy salym pikirlendi-de:
—
Näme saňalyp dursuňyz! Tüpeňiň gundagy bilen beriň
ýeňsesine! - diýip, çepine gygyrdy hem tutan ýigidiniň
ýeňsesine depip haýyny aldy.
Şol wagt soň gelip Öwezmyrat batyryň sag omzuna ýapyşan
gelip ýeňsesine urjaklara gaýtawul bermek, gaçyp sypar ýaly
bolsa olardan gaçyp gutulmak üçin arkanjaklap çekildi. Ol
arkanjaklap çekilende ýeňse ýanyndaky çuň jara güwläp gitdi.
Onýança Öwezmyrat batyr ol ýigidiň iki elini arkasyna sarady,
iki aýagynam jübütligine sarady. Onsoň jara ýykylana baka
ylgady. Ol indi ýüzüni ýaňy raslap başlapdyr-da, jaryň bir
tarapyna dyrmaşyp çykjak bolýar. Şol wagt ol sag gulagynyň
aşak düýbüne gaty zadyň degenini bildi. Şobada-da gözi
garaňkyrap, huşuny ýitirdi. Birazdan soň ol özüne gelip gözüni
açanda, eýýäm goly arkasyna daňlypdyr. Öwezmyrat batyryň
ýumrugy edil daş ýaly gatydy, munuň gulagynyň aşak ýanyna
degip, özünden giderenem şonuň ýumrugydy.
Öwezmyrat batyr goly daňylgy bu iki adamy bir ýere
ýygnady. Töweregine gözüni aýlady. Emma töwerekde aty
ýokdy.
—
Bu näme boldugy boldy? Meleguşuň kellesine näme
hyýal geldikä? Hemişe beýle häsiýeti ýokdy-la - diýip, öz
başyna hümürdedi.
Hemişe aty muny hiç wagt taşlap gitmeýärdi. Hatda ol
üstünden düşüp, atynyň başyny öz ygtyýaryna goýanda-da, aty
nirä gitse yzyna düşüp, yzyndan galmaýardy. Bu sapar weli
zym uçan ýaly bolup bir ýere göterilipdir. Öwezmyrat öz
atynyň ýagynyň atlarynyň yzyndan gitmejekdigine berk
ynanýardy. “Meniň bu iki dönük bilen ýakalaşyp ugranymy
görendir. Biz çuň jara düşenimizden soň Meleguş menden
tamasyny üzüp oba baka ökje göterendir” diýip, Öwezmyrat
batyr öz ýanyndan oýlandy.
Bu, hakykatdanam, şeýledi. Meleguş eýesiniň daşyna iki
sany adamyň geçenini görüp, howsala düşdi. Hokranyp
aýaklaryny
peşedi.
Eýesiniň
edip
ýören
mekirliklerine
düşünmedik at eýesi jara girip gözden gaýyp bolap wagty has
hem howsala düşüp, bir gapdala zyňdy, hoň ýaly ýere baryp,
yzyna bir dönüp seretdi. Ýene eýesi gözüne ilmedi. Şundan soň
ol aýagynda baryny edip oba tarap eňdi.
Öwezmyrat batyr gaçan ýagylaryň yzyndan seretdi, diň
saldy. Dönükleriň atlarynyň toýnaklarynyň sesi henizem çalaja
eşidilýärdi. Ol atlylar özleriniň atlarynyň şowurgynyna
yzlaryna düşüp barýan üsti adamsyz iki aty ýetip gelýän
kowgudyr güman edip, dagyň agzynyň beklenmeginden
gorkup, has-da beter gaçýardylar.
Öwezmyrat batyr pyýada galandan soň özüne ýakyn tarapy
saýlamaly boldy. Oba gideninden yzy ýakynda. Şonuň üçinem
ol yzyna Hanly batyrlaryň obasyna öwrüldi. Iki sany eli
daňylgy guly öňüne salyp ugrady.
Bu iki ýesir diňe goly daňylgy ýola düşüp ugranlaryndan
soň özleriniň kyrk atlysyny gorkuzyp gaçyranyň hem ikisini
daňanyň ýekeje adam ekenligini bilip galdy. Öwezmyrat batyr
bu ikisini alyp Hanly batyryňka dolanyp bardy.
Derwezeban bu gyzykly wakany gürrüň berenden soň:
—
Girseňiz derwezäni açaýyn - diýdi. Emma Gandym
aksakgal:
—
Munça atly bilen girip, ili örüzip durmaly, ýöne sen
gaýrat et-de, oňa biziň gelenimizi duýdur - diýdi.
—
Ony gaty duýduraryn - diýip, derwezeban ylgap gidip,
duýduryp geldi. Onuň yz ýanyndan:
—
Gandym kaka! - diýip, Öwezmyrat batyr hem Hanly
batyr bilen gelip ýetdi.
—
Hä. Barmysyň, batyr?
—
Bardyryn welin, Gandym kaka, sizem uly heläkçilige
goýaýdym öýdýän - diýip, Öwezmyrat batyr utanç bildirdi.
—
Özüň sag-aman bar bolsaň bolýa. Ýöne obada
maşgalalar howsala düşdüler - diýip, Gandym aksakgal parahat
seslendi.
Öwezmyrat batyr derwezebana bir penje gyran berdi. Hanly
batyr bilen hoşlaşdy. Onsoň olar Öwezmyrat batyryň iki
ýesirini hem alyp, öz galalaryna baka gaýtdylar.
Soň mälim bolşuna görä, bu iki ýesiriň birinji atdan
ýykylany bir galanyň hanynyň ogly eken. Olaryň galalarynda
tekelerden gaçyp baran bir dönük bar eken. Ol galanyň
hanynyň buýrugy bilen galanyň jalaýlaryny yzyna tirkäp,
serdar bolup gelip, il çapar eken. Ol bu sapar hem hemişekileri
ýaly: “Meniň tekelere alamanym bar. Kim gitse, şaýyny
tutsun” diýip, gala bildiriş edipdir. Özüne göwni ýetýän
jalaýlar: “Gideris, çaparys, olja alarys” diýip, özlerini batyr
görkezipdirler, dönügiň daşyna üýşüpdirler.
Hanyň oglunyň hem batyr bolmak hyýaly ýüregine düşüp,
gidermen bolupdyr. Atasy “gitme” diýip köp aýtsa-da, lälik
ýigit bir eňegine tutupdyr. Atasy, bir tarapdan gorksa, ikinji
tarapdan, oglunyň batyr bolanyna-da guwanman durmandyr.
Ýöne han oglunyň aladasyny mazaly edipdir. Atlylaryň
serdarlaryna pugta tabşyrany bilenem kanagatlanman, özüniň
hyzmatçylaryndan iň daýawyny saýlap, ogluna gözegçilik
etmek üçin bularyň ýanyna goşupdyr. Bu hyzmatçynyň bolsa
uruş diýen zady şu birinji sapar görşi eken. Öwezmyrat batyryň
sesinden dowula düşen alamançylar basga düşüp gaçyp
başlanlarynda, ol hanyň oglunyň sesini eşidip tanapdyr. Ölsem
öleýine salyp, atyndan düşüp ylgapdyr. Ýogsa-da ogluny taşlap
barsa, hanyň öldürjegine onuň gözi ýetip duran eken. Şonuň
üçinem ol uly howsala bilen baryp, Öwezmyrat pälwanyň
omzundan
ýapyşypdyr.
Şol
wagt
Öwezmyradyň
“ur
ýeňsesinden” diýen gykylygy ömründe uruş görmedik adamyň
zähresini
ýarypdy.
Ol
birden
arkanjaklap
gaçyp,
jara
ýykylypdy.
Öwezmyrat batyryň agşamky oljasyny synlan ýigitleri:
—
Batyr, oljaň oňupdyr. Bu pylany hanyň ogludyr. Muny
bäş ýüz tümenden bir dinarynam kem bahalamagyn. Hanyň
gözi çykan ýaly almaly bolar. Olja gelen hanyň ogluna seret!
Gaýta özi kem olja bolmandyr, ýerine düşüpdir. Batyr, bäş ýüz
tümenden
ýekeje
jinneginem
kemmegin
diýişýärdiler.
Öwezmyrat batyr bolsa:
—
Aý, ýigitler, ynsap diňe ýarpy diýipdirler. Şu günler
ýesir alyş-çalşyň iň ýokary bahasy iki ýüz elli tümen. Aýby
ýok, men handan şony talap edäýerin - diýýärdi.
—
Ogludyr, müň tümenem diýseň alar - diýşip, ýigitlerem
ýan berenokdylar. - Şonuň üçinem kem bahalama, batyr.
—
Ilden üýtgeşik ala-bäle nyrh çykaryp, ynsapdan çykmak
gerek däl - diýip, Öwezmyrat batyram öz eňegine tutýardy.
Öwezmyrat batyr gul tutup gelenden soň üç-dört gün
geçipdi. Onuň ýanyna orallaşan bir aýal geldi. Saglyk-amanlyk
soralyşyp, nahar-şor berildi. Myhmançylyk hezzet-hormaty
berjaý edilenden soň, Öwezmyrat batyr:
—
Ýeňňe, belli bir habar bilen geldiňizmi ýa-da myhman
bolup geçip gitmekçimi? Soramagyň aýby ýok - diýip, bu
nätanyş myhmandan habar sorady. Nätanyş aýal:
—
Men habarly geldim, jigi - diýdi. - Men bir agyr söwda,
gutulmaz derde duşdum. Meniň derdimiň dermanam seniň
eliňe düşüpdir. Men senden şol dermany diläp geldim. Şol
dilegimi bitirseň, jigi.
—
Menden bitjek zat bolsa, ol hökman biter, ýeňňe.
Aýdyber - diýip, Öwezmyrat batyr ony arkaýyn etdi.
—
Sen bizi tanamasaňam, biz seni tanaýarys, jigi. At-
owazaňy eşidýäris. “Onuň kakasy Däli batyrdyr. Ol ejizleriň
hossarydyr” diýip, agzyny açan gürrüň edýär. Şonuň üçinem
senden tamamam şeýledi, jigi - diýip, Öwezmyrat batyrdan hoş
söz eşiden myhman aýal ilki onuň birneme öwgüsini ýetirdi.
Soňra ol özüniň başyna düşen agyr wakany gürrüň bermezden
öňürti, türkmen aýallaryna has bolan bir häsiýetde ilki özüniň
kimiň gyzy bolandygyndan başlap, ata-enesiniň bolşundan,
goňşularynyň
bolşundan,
obalarynyň
rehimli,
rehimsiz
adamlaryndan,
watan dönüklerinden gürrüň berip başlady. Soň özüniň äre
berlişi hakdaky gürrüňe geçip, özi üçin salnan galyňa, edinen
şaý-seplerine çenli jikme-jik gürrüň berdi.
Ýaş gelin Mamagül onuň berýän gürrüňlerini yşk edip,
höwes bilen diňleýärdi.
—
Edinen şaý-sepimiň ýekeje halysy-da maňa berlen
galyňdan artykdy - diýip, ol aýal gürrüňini dowam edýärdi.
Öwezmyrat batyr üçin bolsa bu gürrüňleriň bary boş
gürrüňlerdi. “Seniň äre baranyň, sep edineniň maňa nämä
geregi bar. Aýtjak sözüňi iki agyzda aýt-da gutar-da” diýip,
Öwezmyrat batyr öz ýanyndan ol aýala käýinýärdi. Onuň diňe
myhman hatyrasyna sesini çykarman zordan saklanýardy.
Nätanyş aýal bolsa Öwezmyrat batyryň kalbynda gopýan
harasatdan bihabardy. Gürrüňini şol bir äheňde dowam
edýärdi. Soňra ol äre berlen ýeri, äri bilen ýaşaýşy, goňşygolamlary bilen gatnaşyklary hakdaky gürrüňe geçip, ýene bir
topar zady ownuk-uşak jikme-jikligi bilen gürrüň berdi. Äriniň
oglanlygyndan başlap, uzyn hekaýa sözledi.
Myhman aýalyň gürrüňiniň soňky bölegi gyzyklyrak
boldumy-nämemi, ony Öwezmyrat hem höwes bilen diňledi.
Gepiň gysgasy, bu aýal agyr şaý-sep edinip, äriniň öýüne
gelin bolup gelipdir. Onuň bilen ýaşaşyp başlapdyr. Munuň äri
hem garyndaşy-hossary köp ýerden eken. Bular gurply
ýaşapdyrlar. Kyrk ýaşyna ýakynlanda äri ölüpdir. Ömürleriniň
boýuna bu är-aýalyň kemala getireni bir ogul bilen bir gyz
bolupdyr. Bu aýal heniz ogluny öýlendirmänkä, gyzyny
çykarmanka, hatda heniz gyzyny kime çykarjagy hem belli
dälkä, gyzyna şaý-sep edip, sepindirip başlapdyr.
Şol wagt birden bir gije onuň ogly öldürilipdir. Ol oglany
öldüren hem bu aýalyň äriniň ýakyn garyndaşlaryndan biri
bolup, ol “men bu oglany öldürsem, onuň aýal doganyny
alaryn, maly-dünýäsine eýe bolaryn” diýen niýet bilen öldüren
eken. Ol “menden hiç kim güman etmez” diýip pikir edipdir
hem ol oglany namartlyk bilen gapyllykda öldüripdir.
Emma aradan birnäçe gün geçenden soň, ol oglany kimiň
öldürendigi aýan bolupdyr. Onsoň ol ganhor gaçyp, daga
çykypdyr. Ol aýalyň hossarlary tarapyndan hiç hili kömek
bolmandyr. Şonuň üçinem ol pul güýji bilen şol dönügiň
kellesini getirtmekçi bolup, köp batyrlara pul berip, zat harçlap,
iýdirip-içirip garyp düşüpdir. Emma hiç bir zat hasyl
bolmandyr. Soň bu aýalyň özi erkek lybasyna girip, ýarag
dakynyp, at münüp, gan almagyň ugruna çykypdyr. Bu işde
özüniň köp hossarlarynyň arasyndan diňe iki sany ýaşajyk
oglan bu aýala ýoldaş tapylypdyr. Ol şol ganhor dönügiň
bolýan galasynyň töweregini köp gijeler saklapdyr. Işi-derdi
bolup galadan biwagt çykan bigünälerden bir-iki sanysynyň
kellesini hem alyp bilipdir. Emma ol kelleler onuň ýüregindäki
ýangyna suw sepip öçürmändir. Ol aýal şol dönükden başga
ähli ilerini gyryp, kellesini üýşürse-de, ýüregindäki oduň
öçmejekdigini bilip, bu bihuda işdenem el çekipdir. Gürrüňiniň
ahyrynda ol şeýle diýdi:
—
Bu seniň eliňe düşen şol dönügi öz galasynda saklap,
biziň ýurdumyza baka çapawulçylyga iberýän hanyň ogludyr.
Dertli dermanyny yzlar diýen ýaly, men onuň atasyna-enesine
çenli belet. Bu oglanyň ady pylandyr, onuň ejesiniň ady
pylandyr,
kakasynyň
-
hanyň
ady
pylandyr,
bularyň
galasyndaky atlyrak adamlara çenli men belet. Meniň gijegündiz şondan başga işim ýok. Küýüm-köçäm şol gala. - Ol
sözüne bir azajyk dyngy berdi-de, haýyşyny aýtdy. - Sen, jigi,
şol hanyň ogluny maňa sat. Men onuň agramyna agram pul
bereýin. Emma şonuň atasy tä şol dönügi tutup, goluny daňyp,
diri getirip tabşyrynça, şol oglany saklamagy boýnuňa al.
Sebäbi men alyp gitsem, men bir ejiz. Ony bir gije ogurlap
giderler. Töweregimden bolsa, maňa kömek ýok.
Bu söwda Öwezmyrat batyr üçin görlüp-eşidilmedik, ilde
ýok gyzykly bir söwda bolup göründi. Hakykatdan hem, belki,
başga ondan ýüz esse beter adatlar-da il içinde resimdi, emma
bir adamyny ikinji bir adamyň kastyna menduzak etmek adaty
il içinde resim däldi, ol diňe hanlar tarapyndan edilerdi, il ol
adaty pislärdi. Öwezmyrat batyr az salym dymandan soň:
—
Men bu işi etsem, il maňa näme diýer? - diýip, ol
aýalyň ýüzüne dikanlady. - “Öwezmyrat namartçylyk etdi”
diýerler. Iliň-ulusyň içinde ýüzüm gara bolar. Men ile çykyp
bilmen. Ýöne bir zat - bu oglany atasy hyrydar çyksa atasyna,
ýogsa-da, Hywa gidýänlere satyp, şol dönügi öldürip seniň
ogluň ganyny almagy öz boýnuma alsam neneň bolýar?
Emma ol aýal:
—
Meniň ýaly ejiz üçin edeniňi il ýaman görmez. Il, gaýta,
gowy görer, jigi. Sen meniň şu işimi bitir - diýip, bir eňegine
tutdy. Öwezmyrat batyr:
—
Hökman şol dönügiň diri özüni ýa-da kellesini getirip
bereýin - diýse-de etmedi. Ol aýal bir gije-gündizläp ýalbaryp
oturdy. Öwezmyrat batyr bu gullary tutanyna puşmana geldi.
Ahyry oba-il “şu ejize kömek et” diýip töwella etdi. Diňe
şondan soň Öwezmyrat batyr:
—
Bolýar, ýeňňe, sen bir ejiz bolanyň üçin şu ilde ýok işi
edeýin, ýöne sen pul diýip aýtma. Men dünýäni puldan
doldursaňam, pul üçin ol işi etmen - diýdi.
—
Ömrüň uzak bolsun!.. Başaryp bilseň, şol dönügi diri
getirtgin - diýip, ol aýal alkyş baryny aýdyp, sargap gaýtdy.
Çelgi edilip ýa-da lüň basylyp, ýörite bellik bilen
bellenilmän, diňe uzalyp gidýän tebigy belgi-dag bilen
çäklenýän serhet tygasydan bärik ýüreginde ýaman niýeti
bolman, söwda-satyg işi bilen ýa-da başga iş-derdi bileň geçen
adama ölüm hem zulum ýoklugy-da bir adat. Ol haýsy dinden,
haýsy milletdenem bolsa bolsun, diňe dönük bolmasyn, ondan
başga her kim bolsa-da, “pylan gala, pylan iş bilen barýan”
diýip, açyk aýdyp gidene hiç zowal ýokdy, bardy-geldi ýolda
jalaý, azgyn gyňyrraklara duşup, ol ýolagçynyň zady talanaýsa
ýa-da
başga
hili
horluk
çekäýse, onuň yzy idegsiz gitmeýärdi. Ol ýolagçynyň niýetläp
barýan galasynyň adamlary özlerine gelýän myhmanyň aryny
özleriniň ary-namysy hasaplap, onuň kasasyny kyýamata
galdyrmaýardylar. Ahalyň bu resimine belet han oglunyň
Öwezmyrat batyryň eline düşüşini eşidip, iki atlyny ugradypdy.
Ol atlylar gelip:
—
Batyr, bizi han aga iberdi. Näme baha kesseň kes-de,
han aganyň ogluny yzyna sat - diýdiler.
—
Hoş gelipsiňiz - diýip, Öwezmyrat batyr olara öz şertini
aýtdy. - Han aganyň oglunyň bahasy hem il deňi bolar. Şu
günler ýokary baş nyrh iki ýüz elli tümendir. Emma men onuň
elli tümeninem aýyrýan. Ýöne onuň ýerine han aga başga bir
salgyt saljak. Eger han aga şony bitirse, ogluny alyp gidibersin.
—
Özi han agadan bitjek zat bolsa bitirer - diýip, gelen
wekiller ynamly aýtdylar.
—
Han aga bitirse, oňa şeýle diýip aýdyň. Onuň galasynda
namartlyk bilen bir ýigidi öldürip giden gandar bar. Iki ýüz
tümen bilen şol ganhoryň hem iki elini arkasyna daňyp ibersin
ýa-da kellesini ibersin. Han aga üçin ýene bir dönük tapylar.
Eger şol edilmese, hanyň ogly şol gandaryň deregine
öldüriljek... Onsoň bu ýerde han aganyň hyzmatçsy-da bar.
Han aga aýdyň, onuň bahasy hem on tümen ýa-da bäş tümen.
Onam alyp gitsinler - diýip, Öwezmyrat batyr gullaryň
bahasyny kesdi.
—
Bu şertiňi han aga aýdarys - diýip, gelen wekiller yzyna
gaýtdylar.
Han şol ganhor dönügi gaty gowy görýär ekeň. Ony ýallap
bakyp ýören eken. Emma şol gezek ogluny galdyryp geleli
bäri, ony ýigrenip başlapdy. Onuň üstesine-de gürrüň öz
oglunyň jany hakda gidensoň, han nalaç Öwezmyrat batyryň
şerti bilen razylaşmaly bolupdy. Ol şol dönügiň kellesini alyp,
iki ýüz tümen bilen birlikde iberip, ogluny satyn almaga
mejbur boldy.
Öwezmyrat batyr ol dönügiň kellesini şol aýala eltip berdi.
Şol kelläni görende ol aýalyň eden hereketleri Öwezmyrat
batyry gaty geň galdyrdy.Ol aýal bir hili keşp bilen heniz gany
kokamadyk kellä seretdi. Ýerinden turdy hem Öwezmyrat
batyryň donunyň syýyny öpdi. Onsoň dulda asylgy duran
gylyjy alyp syrdy-da, arka ýüzi bilen kelläniň syrtaryp duran
dişlerine kakdy.
—
Sen meniň ýekeje guzymyň başyna ýetdiň. Sen jiger-
bagrymy kesdiň - diýip, göýä ol kelle diri-de, öldürilmeziniň
öň ýanynda oňa eden günäsini aýdýan ýaly samyrdady. Kelläň meniň elime düşdi, ganhor. - Ol kellä has güýçli azm
urdy, dişini gyjap, gylyjyň arkasy bilen onuň dişlerine has
gatyrak kakdy. - Indi senden içimi sowadaryn, ganhor.
Öwezmyrat batyr özüniň bu eden işinden müýnli ýaly, sesini
çykarman durdy hem bu ýerden basymrak gitmäge howlukdy.
Ol öý eýesi aýal:
—
Entek, bu gün bu ýerde bol! - diýip, hernäçe ýalbarsa-
da, onuň diýenini etmän öýüne gaýtdy.
Ol aýal bolsa dönügiň kellesinden bar ahmyryny çykardy.
Gyrkylygyň bir taýyny agajyň başyna sarap, dönügiň kellesini
hem onuň başyna sançdy. Üç günläp, galanyň içinde gözgülban edip, “ganhor, dönük” diýip gezdirdi. Soň naýza sanjyp,
daş gapysynda dikip goýdy. Her gün ertir ir bilen daş çykanda,
ol dönügiň kellesi bilen gürleşip, oňa nälet okaýardy. On
günden soň ol kokan kelläni eltip, galanyň derwezesinden asdy.
Ol kelle tä çakyr süňk bolýança, şol derwezede asylgy galdy.
Öwezmyrat öz ýanyndan “men namartçylyk etdim” diýip,
birneme iňkise gitdi. Emma il arasynda “Öwezmyrat batyr bir
ejize ýagşylyk edipdir” diýen gürrüňiň ýaýramagy ony
köşeşdirdi.
Aradan birnäçe gün geçenden soň aýal ýene Öwezmyrat
batyryň ýanyna geldi. Ol Öwezmyrat batyry bir çola çekdi-de:
—
Öwezmyrat, meniň oglumam, hossarymam sen bolduň.
Indi senden başga hossarym ýok. Men şol ýekeje galan gyzymy
saňa berýän. Sen meniň gyzymy al. Bar zadym bilen meni öz
galaňyza göçurip getir - diýdi. Öwezmyrat batyr ýylgyrdy-da: