Perman-1989`Türkmenistan - 28

Gurban buýrulan ýumşy bitirmäge taýýardygyny duýdurdy.
—
Gurban, sen şu gün iti howlynyň agzynda daňmagy
ýadyňdan çykaran bol. - Täşli şorta ýuwaşja pyşyrdap, oňa
düşündirmäge durdy. - Goý, ol gündizki daňylgy ýerinde
galsyn. Merdiwanam getir-de, iň çetki tamyň arka ýüzünde
söýe, düşündiňmi?
—
Düşündim, mollam, men muny oňararyn welin, seniň şu
tamyň üstünde näme işlejegiňi bilemok.
Täşli şorta gönüläp jogap berdi:
—
Aý, Gurban, ikimiziň derdimiz şol bir dertdir-dä.
Jandan artyk dostumyzyň gany gidip barýar. Meniň Begli bilen
tirkeşip ýörmegimem şonuň üçin. Ine şu gün şol tamda şu
syryň üsti açyljaga meňzeýär.
—
Indi bary düşnükli, mollam, aýdyşyň ýaly ederin -
diýip, Gurban haýatdan böküp, howla girip gitdi.
Täşli hiç ýere gitmän, töweregi mazaly garaňky basýança,
şapak gyzyly mazaly öçýänçä garaşdy. Soňra pişik basyşyny
edip, Seýitmyrat begleriň howlusyna girdi, çetki tamyň arka
ýüzüne aýlandy.
Tamyň daşyndaky diwar adam boýundanam belent bolany
üçin penalanara zat bardy. Täşli şorta emaý bilen merdiwana
dyrmaşyp başdady. Ol ilki bilen baryp, ot ýakaryň turbasyndan
diňläp eşitmekçi boldy. Ýöne bolmady. Tamyň içinde
gürleşýän adamlaryň sesi ýöne gury wagyrdy bolup durdy. Hiç
zat aňşyrar ýaly däldi. Soň ol eýläk-beýläk aýlandy. Onuň
seresapsyzlygyndan birden ýatan bir bişen kerpiç aýagyna
degip, uly dükürdi turuzdy. Içerde oturanlar allaniçiksi
boldular. Seýitmyrat begiň uly ogly sapançasyny ýalaňaçlap
eline aldy. Dördüsi hem itnişip eýwana çykdylar. Daşary çykan
batlaryna Seýitmyrat beg:
—
Tamyň üstündäki kim? - diýip gygyrdy. Onýança
Gurban bir ýerden peýda bolup:
—
Seýitmyrat aga, ol men. Ýaňy mei ýabagymy tamyň
üstüne okladym. Beýle bolaram öýtmedim - diýdi.
—
Pä-heý, işini tükeden. Heý, beýle-de bir iş ederlermi?
Tamyň üstünde ýabagyň nä köri barmyş - diýip, näme-de bolsa
indi jany ara giren Seýitmyrat beg käýindi. Ogly bolsa:
—
Pä-heý, muňa seret-le - diýip, sapançasyny gabyna
saldy.
Seýitmyrat begiň sesi çykan badyna işiň nämededigini aňlan
Sülgün öýde oturan ýerinden bükgüldäp başlady. Emma
Gurbanyň sesini eşidip, arkaýynlaşdy. Gurban bolsa:
—
Men beýle boljagyny bilmedim-dä - diýip özüni aklady.
Täşli şorta bu gürrüňleriň baryny eşidip ýatyrdy. Ol
Seýitmyrat
beg
dagy
daşaryk
çykan
batlaryna
düşüp
gaçaýmaga-da hyýal etdi. Emma onýança Gurbanyň sesini
eşidäýdi.
Täşli şorta ahyry bir wagt pejiň turbasy çykarylan başga bir
deşik tapdy. Şondan yşyklap, öýüň içini gözden geçirdi.
Öýüň içi kemsiz bezelipdir. Ortada-da bir stol dur, onuň
töwerek-daşy oturgyçdan doly. Seýitmyrat begiň uly ogly dar
geýimde, başy ýalaňaç otyr. Onuň egninde ýalpyldap duran
zerli çini bardy. Ortarada ýanyp duran çyranyň ýalkymy
düşende, onuň çini has hem beter lowurdaýardy. Seýitmyrat
begiň ortanjy ogly hem dar geýimdedi. Onuňam egninde
pogony bardy welin, ol ýalpyldamaýardy, asyl reňki-de
başgady. Begli molla bolsa uly agasynyň garşysynda otyrdy.
Seýitmyrat begiň özi bir çeträkde otyrdy. Jaýyň içinde atasy
bilen ogullaryndan başga hiç kim ýokdy. Bular meýlisiniň ilki
başyny palaw iýmek bilen başladylar.
Nahar başynda Begli mollanyň agalary çakyr içmekçi
bolanlarynda oňa-da hödürlediler. Emma Begli molla özüniň
içgiden habarlydygyny aňlatman, syryny bek saklap:
—
Arak, şerap içmek bize ýaraşmaz, ahunlar ýa-da damylla
biläýse gowy bolmaz - diýdi.
—
Bize-de içgi gadagan. Näme bu ýerde içeniňi kim
bilýär? - diýip, kiçi agasy oňa töwella etdi. Diňe Seýitmyrat
beg:
—
Begli ikimize azar bermäň, hanha sizi şol ýola çykardyk,
ha içiň, ha içmäň, öz işiňiz - diýenden soň, olar hödür etmesini
goýdular. Nahardan soň:
—
Biz seniň Öwezmyrat batyr bilen şol galmagalyňy
eşidip, okuwymyzy taşlap gaýtdyk - diýip, uly agasy Begli
molla baka ýüzlenip söze başlady.
Seýitmyrat begiň uly ogluna Alladurdy diýerdiler. Ol ýakyn
waglarda kadetler korpusyny gutaryp, ofiser bolup çykmalydy.
Ol özüne biçak göwni ýetýän adamdy. “Elbetde, mende bolan
akyl köp adamda ýok. Özgelerde meniň zehinim ýaly zehinem
ýok. Aslynda meniň özüm ýönekeý bir ata-enäniň oglam däl
ahyry. Şonuň üçinem kadetler korpusyna girmek maňa nesip
etdi. Dünýäň adamlaryny bir süri akmak, oýnatgy, goýun ýaly
toplap, halan ugruňa sürüp ýörmeli. Onsoň meniň agzymdan
çykan her bir söz olaryň arasynda bisarpa tutulmaly däldir,
tylla-gyzylyň gyryndysy ýaly bolmalydyr. Adamlar meni aga
saýyp, öňümde lepbeý diýip durmalydyr” diýip, ol öz
ýanyndan pikir edýärdi. “Onuň üçinem az geplemeli, uz
geplemeli” diýip, ol öz ýanyndan şert edipdi hem bu şertini
berk tutmaga jan edýärdi. Emma käbir oturylyşyklarda gürrüňe
kellesi gyzyp, öz şertini bozanyny özüniň duýman galýan
ýerleri hem bolman duranokdy.
Alladurdynyň daş-töwerege, il-ulusa garaýşy şeýledi. Iliň
özüne nähili garaýandygy, nähili garajakdygy barada bolsa ol
çigit ýaly-da pikir etmeýärdi. Il üçin Alladurdynyň haýsy
mekdepde okaýanynyň parhy ýokdy. Il bir zady bilýärdi.
“Seýitmyrat begiň ogly kadetler korpusyny gutaryp, bir gün uly
baýar bolup geler, egnine çin dakynar, atasyndan beter bolup,
dünýä ot ýakdyrmaz. Näme üçin diýseň-okuwda olara ilaty
talamagy öwredýärler ahyry” diýip gürrüň edýärdiler. Nähilide bolsa ahyry özüniň talanjakdygyna ilatyň gözi ýetikdi. Ilat
Alladurdynyň aýdyşy ýaly akmak däldi.
Alladurdy bu gün agşam öz maşgalasynyň arasynda hem az
geplemek hakda özüne beren pendini unutmaýardy. Ol inisine
ýüzlenip:
—
Sen meniň nähili ýerde okap ýörenimi gowy bilýärsiň.
Ol ýerik her bir adamyň ogly baryp bilmeýär, bilýärmiň. Meniň
özümem ýöne bir adam däldirin. Dykma serdaryň ogly Oraz
serdaram menden maslahatsyz bir iş edip bilýän däldir. Asyl
ýanarallaram käwagt menden maslahat soraýarlar, maňa gulak
asýarlar - diýdi-de, öz gürrüňine özi ynanmaýan ýaly bolup
dymdy. Töwereginde onuň agzyna aňkaryp oturanlar hem şol
oturyşlaryna lam-jim bolup oturdylar. Içerde tukat ümsümlik
höküm sürdi. Bir salym dymandan soň, Alladurdy birden:
—
Öwezmyrat batyryň ogluny sen tüpeňlediňmi? - diýip,
kiçi inisiniň dogry görejine gözlerini dikdi.
Täşli şorta bütin durky bilen gulaga aýlandy. Demini tutup,
gürrüňiň soňuna garaşdy.
Seýitmyrat beg oglundan öňürti bir zat diýmekçi bolýan
ýaly, oturan ýerinden bir az ilerräk gobsundy. Atasynyň bu
hereketi Begli üçin aýratyn bir duýduryş ýaly bolup göründi.
Ol oturyşyny bir azajyk düzetdi-de:
—
Ýok - diýip, başyny ýaýkady. - Onuň öz tüpeňi atylyp,
özüne degdi. Heý menem oňa ýarag çekerinmi? Meniň onuň
bilen duşmançylygym näme?
Şundan soň Seýitmyrat serdar öňe omzap gürrüňe başlady:
—
Gördüňmi? Begliniň onuň ýaly iş etmejegine men
ynanýan diýmedimmi? Ýöne ol günler Öwezmyrat batyryň özi
delirep düze düşäýdi. Onuň jynam bize düşdi.
Alladurdy kakasynyň gürrüňine üns bermeýän ýaly etdi-de:
—
Bu wagt öz aramyz, sen bir iş eden bolsaň aýdaý,
“ýagydan ýaý boýy” diýipdirler, biz seni öz ýanymyz bilen
alyp gideli - diýip, ýene inisine ýüzlendi.
—
Hawa, öz aramyz. Bir iş eden bolsaň, aýtmak gerek.
Onda biz ondaky çäräni görjek - diýip, kiçi agasy Durdy hem
gürrüňe goşuldy.
—
Ýok, men hiç beýle iş edemok - diýip, Begli ýene şol bir
diýenine tutdy.
—
Men Öwezmyrat batyr ýaly adamlary oýy-oýmagy bilen
gyraýsamam günäm geçiler - diýip, Alladurdy ýene gürläp
başlady. - Ol öňem bir sapar Sibire gidip gelendir welin, men
ony dolanyp gelmez ýaly etdirip bilerin. Sen hiç zatdan
çekinme. Bitiň burnuny ganadyp bilen adam bolmaz.
Oglunyň bu sözleri Seýitmyrat bege ýaraman durmadyk
borly, ol tamakinlik bilen:
—
Aý, şol Öwezmyrat batyr-a, goluňdan gelse, ýitirim
edäýmek gerek. Ol düzüw gezjek adam däl - diýdi.
Alladurdy bir salym dymyp oturandan soň:
—
Ýöne öz garyndaşyň bolaýýar. Onuň özümizden başga
gan düşerem ýok - diýip, özüniň başarmajak, golundan
gelmejek gürrüňi myçyp goýberendigine puşman edip, delil
tapmakçy boldy.
Emma Seýitmyrat beg oglunyň myçyp goýberen sözlerine
ynanan borly:
—
Oglum, şonuň garyndaşlygam gursun, gan düşerligem
gursun. Şol üstümize gelşini gören bolsaň, sen ony şol wagt
öldürerdiň. Onuň ýoguna ýandyrmak gerek - diýip, ýene
gaýtalady. Emma hiç kimden seda çykmady.
—
Weýenni bolmadyk adam hiç bir taktikany bilmeýär.
Aslynda şu Öwezmyrat ýaly akmak adamlardan gorkmalydyr diýip,
Alladurdy
esli
wagtlap
dymyp
oturandan soň, özbaşyna hüňürdedi.
—
Belki, Begliniň başga kemi bardyr? Belki, muny
öýlendirmek gerekdir? - diýip, Durdy gürrüňi başga ugra
gönükdirdi.
—
Şeýlemi, Begli? - diýip, Alladurdy oňa garady.
—
Ine, muny diýseňiz biçem däl - diýip, Seýitmyrat beg
hem olaryň sözüni tassyklady.
Begli diňe ýylgyryp otyrdy.
—
Heý, halaýan gyzyň barmy? - diýip, Alladurdy ýene
Beglä sorag berdi. - Saýla-da tut, öz saýlanyňy alyp bereli.
Begli sesini çykarman ýylgyryp oturandan soň:
— Belki, menden utanýandyr, men daş çykaýaýyn - diýip,
Seýitmyrat beg daş çykdy. Alladurdy ýene soragyny gaýtalady.
Ahyry Begli molla:
—
Hawa, halap, saýlanym bar - diýip boýun aldy.
—
Hany aýt göreli - diýip, agalary öňe omzady.
—
Gelnejemiň agasy Arslan baýyň gyzy.
—
Arslan baýyň gyzy? - diýip, Durdy gaýtalap sorady.
—
Hawa, Arslan baýyň gyzy.
—
Ol Muhammetmyrat ahunyň inisiniň adaglysydyr ahyry.
—
Onuň ýaly bolsa, başga tap - diýip, Alladurdy garşy
çykdy. - Başy bellengi bolsa, eýe çykmak bolmaz. Başga-da
gyz gyt däldir.
Begli molla öz içinden: “Bu ahunlar meniň maňlaýymdan
ýeser bela bolup döred-ow. Näme-de bolsa, şol gyzy almasam,
şonuň ugrunda ömrümi kül ederin” diýip, berk ýüregine düwdide:
—
Başga men-ä şu wagt kimi tutjagymy bilmedim - diýdi.
—
Onda tapjak bol. Gyzlara syn et-de geziber.
Begli molla bu ýerden tizräk turmakdan gowusynyň
ýokdugyna göz ýetirdi.
—
Bolýar. Onda men-ä gitjek - diýdi. - Damyllamyz
agşam ýeriňizde tapylyň diýipdi.
Agalary garşy bolmady.
—
Bolýar gitseň - diýdiler.
Begli molla agalary bilen hoşlaşyp çykdy-da, Arslan
baýlaryňka baka, Soltan hanyň ýanyna ýetmäge howlukdy.
Täşli şorta aga-ini gürrüňi gutarandan soň, töwerege üns
bilen ser saldy-da, pişik basyşyny edip, merdiwandan aşak
düşdi. Derwezä baka ýüzlendi. Derwezeden çykan ýerinde
Gurban onuň yzyndan:
—
Mollam! - diýip ylgap ýetdi. - Mollam, heý bir bilen
zadyň boldumy?
—
Gurban, köp zatlar bildim. - Ol ýuwaşja ýoräp barşyna
jogap berdi. - Emma ikimiziň biljek bolýan zadymyzdan aňlan
zadym bolmady.
—
Wah, şeýle boldumy - diýip, Gurban gynançly seslendi.
- Men mollam şu gezeg-ä bir zat aňar diýipdim.
Olar bir salym seslerini çykarman, içlerini gepledip gitdiler.
Ahyry Täşli şorta içki pikirini daşary çykardy:
—
Bu
ynananoklar.
syr
gaty
Ýöne
berk
öz
saklanýar.
biri-biriniň
Öz-özlerine-de,
öňünde-de
boýun
almasalaram, meniň müňkürligim artmasa, kemelenok. Ahyry
bu syryň üsti açylar.
—
Ol aýdanyň-a şeýle welin, wagtam geçip barýar - diýip,
Gurban aladaly gürledi.
—
“Kasas kyýamata galmaz” diýendirler. Ahyry bir gün
üsti açylar bar zadyň. Sabyrly bolmak gerek.
Täşli şortanyň bu sözlerinden soň Gurban birneme ynjalan
ýaly boldy.
—
Mollam, irde-giçde bu syryň anygyna ýetäýseň, menden
bihabar bir iş edäýmäwergin - diýip, Täşli şorta sargady. - Eger
biz kellämiziň gyzgynyna bir iş edäýsek, soň ol gojany diwala
çagyrdyp-zat edip köp horlarlar. Näme-de bolsa maslahatly
edeli hemme zady, mollam.
Gurbanyň bu gürrüňi Täşli şortany oýlandyrdy. Ol bir salym
pikir edenden soň:
—
Şunyň dogry, Gurban - diýip, onuň bilen ylalaşdy. - Biz
näme etsegem, Öwezmyrat batyra gara gelmez ýaly etmeli.
Eger-de hakykatyna ýetäýsek, onda ony biri bilen tutup, şol
ýerde ikisiniňem işini bitireris.
—
Garaz, mazaly ölçerip-dökmän, maslahatlaşman bir iş
edip oturyberme-dä - diýip, Gurban onuň bilen hoşlaşyp galdy.
Täşli şorta öz hüjresine barandan soň, Begli molla-da
sompuldap geldi. Begli molla işikden giren badyna Täşli şorta:
—
Gurtmusyň, tilki? - diýip sorady.
—
Begli hemişe gurtdur, hiç wagt tilki bolmaz, Täşli şorta -
diýip, Begli molla öwünjiräp başlady. - Soltan han bilen işi
sazladym. Indi galdy onuň eltisi Zybagül bilen gyzy Jumagül.
Soltan hanyň günüsi Nabady bolsa saňa tabşyrdym. Entek
Zybagülem bir ele salaýyn, onsoň Nabady hut öz elim bilen
seniň alnyňa getirerin. Ýöne welin, Täşli şorta bir zady bar...
—
Nämesi bar? - diýip, Täşli şorta has-da gyzyk berdi.
—
Aý, walla, şu ahunlar meniň gapdalymdan aýrylmaz
bela bolup döräpdir. Şuňa näme alaç etjegimi bilemok.
—
Näme, bu zatlara ahunlaryň näme dahyly barmyş?
—
Wah, Soltan hanyň gyzy Jumagül Muhammetmyrat
ahunyň inisine adagly edilipdir. Ine, meni ýandyrýan ýeri.
Düşdüňmi?
—
Adagly bolsa bolubersin, onuň saňa näme azary bar?
Adaglysyna barandan soň, gaýta seniň üçin gowy bolar - diýip,
Täşli şorta mönsüräp, ony has-da götergiledi.
—
Şu maslahatyňam dogry - diýip, Begli molla ylalaşdy. -
Ahunlaram soň görübermeli bolar-da...
Olar hüjräni içinden temmeläp ukladylar.
ÖŇKÜDEN BETER ŞARPYK
Öwezmyrat batyryň gyzy Gülsoltanyň adamsy Permanguly
ýaş başyndan bäri özüniň gara güýjüni Arslan baýyň agyr
hyzmatyna sarp edip gelýärdi. Onuň ody bilen girip, küli bilen
çyksa-da, garnynyň dok, egniniň bitin bolan wagty ýokdy.
Tomsuň ilki aýydy, halyly üzümiň ýaňy bişen günleridi.
Permangulynyň öňünde tötek bilen zirk ýaly gatyk goýdular.
Permangulynyňam, Arslan baýyň gapysynda hyzmat edip
ýören Permanguly ýaly beýleki ähli talabanlaryňam hemişe
iýýän höregi şu tötek bilen zirk ýaly gatykdy.
Permanguly naharyny edinip boldy-da, çep gursagyny tutup
towlandy. Onuň ýagyrnysy gurşup, çep goltugyndan pyçak
urlan ýaly boldy. Ol näler çydajak boldy, başartmady. Yza
çydam edip bilmedik Permanguly aýylganç towlandy-da:
—
Alla, men-ä ýaramajak bolýan öýdýän - diýip, kynlyk
bilen seslendi. Şol wagt saýada kese gyşaryp, gök çaý süzüp
ýatan Arslan baý:
—
Ýaraman, näme bolupdyr? - diýip, hemleli sorady.
—
Bilmedim, ýüregimiň başyndan pyçak urulýan ýaly,
endam-janymy gysyp-gowrup, barýar.
—
Pa-haý, her wagt şunuň ýaly bolgusyzja kesel tapynan
bolmagy senem öwrenjeg-ow - diýip, Arslan baý onuň sözüne
pisint etmän käýinip başlady. - Ownuk-uşak agyryny kesel
diýip ýörmezler. Ine, işe barsaň, derlärsiň. Hiç agyry galmaz.
Pagta otagsyz ýatyr. Ot ýatyrylman, tohumlap ýatyr. Üzümleri
çaň basypdyr, şelpelemek gerek. Beýle işiň gyzgalaňly wagty
syrkawlamak nireden ýadyňa düşüp ýör. Hanha, görüň,
Seýitmyrat begiň öýdençerleri iş diýip ýapyşyp ýatyrlar, doňuz
ýaly işleýärler, iýen çöreklerini ödeýärler. Siziňem şolardan
kem ýeriňiz ýok. Ýöne siz bir topar ýal ýagysy, olaryň ýaryçada işläňzok.
Permanguly häzir öz derdi-azary bilen başagaýdy. Ol:
—
Bolmajak öýdýän, Arslan aga - diýip, yza bilen
towlanjyrady.
Permanguly Arslan baýyň gapysynda ýyllaýyn işlärdi, her
ýylam ýylyň ahyrynda algy-bergi, hak hasabyny edişerdi.
Arslan baý öz hasapçysyna: “Depderiňi getir-de, hasaplaş”
diýip buýrardy. Hasapçysy hem onda ony aldyň, munda muny
aldyň diýip, çot kaka-kaka, onuň ýyl boýky zähmet hakynyň
zordan üçden birini goýardy. Şonda-da Arslan baý öz
hasapçysyna
müňkür
bolup:
“Sen
ýalňyş
hasaplaýan
bolaýma?” diýerdi, onuň hasap-hesibini ýaňadandan öz
gözünden geçirerdi.
Häzirem Arslan baýyň bar aladasy öz işidi. Permangulynyň
derdi onuň azaryna-da däldi.
—
Näme
bolmajak öýdýän, gatam bolar! - diýip, ol
Permangula tarap öwrüldi. Görse onuň ýüzi mergi degen ýaly
gara-ört bolupdyr. Permanguly yza çydap bilmän togalanýardy.
Şundan soň Arslan baý rejäniň geň däldigini bildi. - Beýle bu
iki arada saňa nähili kesel ýolukdy, sen öň heý bir zat iýdiňmi?
- diýip sorady.
Permanguly towlanyp ýatyşyna:
—
Edenim ýolda gelýärkäm bir hoşa üzüm iýdim. Başga
iýen zadym ýokdy - diýip jogap berdi.
—
Aý, boldy, saňa kerep iýen aga diýerler - diýip, Arslan
baý başyny atdy. - Sen möý iýipsiň. Şeýle bir zady bardyr-la.
Adam üzüm iýende seresap iýer ahyry. Seresap iýmeseň,
boljagyň şudur.
Şol wagt Permangulynyň ýoldaşlary hem nahara gelişdiler.
Olar her haýsy bir iş bilen meşgul bolansoň, nahara-da hemişe
ygym-sagym gelerdiler. Olar Permangulynyň bolup ýatyşyny
görüp haýalçyradylar. Onýança Arslan baý:
—
Ol ýaňy ýolda üzüm iýende, möý iýipdir. Siz ony
çatmasyna äkidiň - diýip, biperwaýlyk bilen buýruk berdi.
Iki sany talabanyň her haýsy Permangulynyň bir goltugyna
girip, ony çatmasyna alyp ugradylar. Permangulynyň çatmasy
beýle bir uzakda bolmasa-da, olar ýolda otura-otura gitmeli
boldular.
Adamsyny birdenkä beýle halda görmek Gülsoltany
aljyratdy. Ol özüni ýitirdi. Permangulynyň ýoldaşlary:
—
Hiç gaýgy etme, ertir açylar - diýip, Gülsoltana
göwünlik berip gitdiler.
Permanguly uzak ýatmady, şol günüň ertesi giç öýlän jan
berdi. Gülsoltany gara ýurtda taşlap gitdi. Oba-goňşular
ýygnanyşyp ony jaýladylar.
Permanguly öýüne eltilen badyna Gülsoltanyň dertdeş
ýoldaşy Sadap ylgap barypdy. Oňa uzakly gije syrkaw
saklaşyp, derdini bölüşipdi. Ol häzirem Gülsoltanyň daşyndan
aýrylanokdy. Beýleki goňşy aýallaram Gülsoltana göwünlik
berip, onuň lowlap ýanýan ýüregine suw sepýärdiler.
Sadap tä Permangulynyň kyrky geçýänçä gün yrman
Gülsoltanyň ýanyna gatnady. Arslan baýlaryň tükeniksiz kirini
ýuwup, diş-dyrnak bolup olaryň agyr halylaryny dokap, oduny
ýakyp, külüni atyp, bu ikisi bir jan, bir ten bolup galypdy. Ikisi
biri-birini dogan ýaly görýärdi. Ol ikisi diňe baýyň
surnukdyryjy agyr hyzmatynyň labyryny çekmek bilen
çäklenmän, ondan has agyr minnetini hem bile çekýärdiler.
Kişi minnetiniň zäheri ol ikisiniň endamyna şeýle bir ornapdy
welin, hatda bular bu zäheriň awysyna derman gözlemegi hem
unudypdylar. Olar özlerini ümbilmez belanyň öňündäki
çybynjyk ýaly ejiz duýýardylar, diňe käte derdinişip oňardylar.
Olar uzak-uzak derdinişip, sözleriniň başyny hem, ahyrky
töwirini hem: “Dünýäde adamyň başyndan gaty zat ýok, her
haýsyny görýär, baş gatydyr, hemme zada çydar, hemme zady
üstünden geçirer” diýen sözler bilen gutarýardylar.
Gülsoltan Permangulynyň aýyny sowdy, indi kyrky
galypdy. Şol arada bir gün garaşylmadyk ýerden ömründe
Permangulynyň gapysyny tanamaýan Muhammetmyrat ahun
geldi. Heniz eýle-beýle zady görmedik Gülsoltan, ahundan
sussy basylyp, özüni ýitirdi.
Ahunyň gelmegi ýöne ýerden däldi. Ol bu gelşinde iki
bähbidi göz öňünde tutup gelipdi.
Permangulynyň erkek dogany ýokdy. Onuň üç sany aýal
dogany bardy. Olaryňam üçüsi-de bir wagtlar çykarylyp,
maşgalaly-zatly bolup gidipdiler. Bir gün olaryň üçüsi hem iň
uly aýal doganlarynyň öýüne ýygnanyp maslahat etdiler.
“Ärsiz heleý - uýansyz at” diýenleridir, ol gelniň atasam
Öwezmyrat batyrdyr. Ol tapsa iki çigniniň etini iýmekdenem
gaýtmaz, oňa oýnamaga Öwezmyrat Sibir ady dakylan däldir.
Şonuň üçinem biz doganymyza ata-babamyzdan galan zatlaryň
baryny terekä saldyralyň. Ýetdik hakymyzy alalyň, ataenemiziň, doganymyzyň aşyny-suwuny bermegi hem öz
boýnumyza
alalyň”
diýen
pikire
geldiler.
Häzirem
Muhammetmyrat ahuny Permangulynyň şol üç uýasy öňüne
salyp gelipdi.
Permangulynyň ähli emlägini terekä salanda-da, öz paýyna
başgalardan alýan hüşür-zekadynyň ondan biriçe-de zat
düşmejekdigine, asla Permangulynyň ahli emläginiň bir baýdan
düşýän hüşür-zekatça ýokdugyna Muhammetmyrat ahunyň
gözi ýetikdi. Ol bu ýere şerigat ýoluny berjaý edeýin ýa-da
hüşür-zekat alaýyn diýip gelmändi. Ony bu ýere gelmäge
mejbur eden başga bir has düýplüräk bähbit bardy. Onuň päliniýeti Gülsoltany lütjek goýup, ony mätäçligiň derdinden
ölümden başga her bir zada razy bolar ýaly etmekdi. Şonuň
üçinem Permangulynyň uýalary gelip, onuň emlägini terekä
salyp bermegi haýyş edenlerinde, Muhammetmyrat ahun
tykyrap durmady. “Bu iş parzdyr, gitmeli bolar” diýip ýeňil
gopdy.
Ahun Permangulynyň emlägini şol niýeti bilenem terekä
saldy. Öý goşlaryny ata-babadan galan köne susaga çenli böldi.
Gülsoltan öň hem alyp-ýolup barýan adam däldi, gaty utanjaň
hem ýuwaşdy. Onuň üstesine-de, ahunyň gelmegi onuň
sussuny basdy. Şeýlelik bilen, munuň atasy öýünden getirenje
sepi hem terekä düşdi. Ýer ugrundan bolsa bularyň iki tanap
boş ýeri bardy. Onuň bir çetinde ýeke düýp çynar otyrdy.
Olaryň bu boş ýeri hem terekä düşdi. Mal ugrundan ýekeje
çallyk geçisi bardy. Bu geçi hem terekä düşdi. “Ata-eneme aşsuw bermek paýym” diýip, ojagaz geçini Permangulynyň iň
uly uýasy aldy. Bu paýlaşykda göwreli oturan Gülsoltanyň
göwresindäki
çaga
ýada-da
düşmedi,
ony
bilselerem
bilmediksirediler.
Şeýdip, her kim özüne ýeten paýy alyp, öýli-öýüne dargady.
Ahun: “Gelin, bu allanyň buýrugydyr, muňa kanagat etmelidir”
diýip, öz içinden pälini-niýetini ýerine ýetirenine göwnüni
hoşlap gitdi. Ýalňyz Gülsoltan bu bolşa haýran bolup,
barmagyny dişläp, bularyň yzyndan garap galdy. Adamzadyň
gaýraty, erk-ygtyýary her zatdan berk boljak eken. Gülsoltan
bu terekeden soň takyr öýüň içinde ýalňyz galdy. Emma şondada ol ejizlik etmedi. Dilenip hiç kimiň gapysyndan barmady.
Hatda atasyna-da ýüz tutmady. Özüniň zähmetine, el hünärine
daýandy. Her kimiň hyzmaty bolsa etdi, iýjek çöregini
gazandy. Şeýle agyr günde galanyna garaman, äriniň kyrkyny
bellemäge taýýarlandy. Bir janly alar ýaly ownuk-uşak pul
artdyryp başlady. Şonda ýürekdeş syrdaşy Sadap ýanyna gelip:
—
Gülsoltan, sen onuň kyrkyny etjek bolup azara galyp
ýörsüň. Onuň aýal doganlary gelip, seniň öýüňi talap gitdiler.
Goý, ol ölen öz maňlaýyndan görsün, sen indi öz günüň
aladasyny et - diýip maslahat berdi. Emma Gülsoltan:
—
Ýok, Sadap, eger olam aýal doganlary ýaly bolan
bolsady, men eýýäm barjak ýerime barardym. Ýöne ol
uýalaryna meňzeş är däldi, men onuň hatyrasyny saklaýyn diýip, äriniň kyrkyny sowdy.
Günlerde bir gün aýy-güni dolup, Gülsoltanyň ogly boldy.
Gülsoltan bilen dertdeş Sadap şol wagt hem onuň ýanyndady.
Çaganyň
göbegenesi
hem
Sadap
boldy.
Oba-goňşular
ýygnanyp, at goýmakçy bolanlarynda, Sadap:
—
Bu oglan kakasynyň yzynda boldy. Munuň adyna
kakasynyň adyny dakaýalyň. Şondan ýadygärlik bolsun. Emma
gapdalynyň gulusyny aýralyň-da, ýöne Perman diýäýeliň diýdi. Bu söz Gülsoltanyňam göwnüne jaý boldy. Beýleki
oturanlaram muny makul gördi. Diňe çetde oturan bir garry
aýal:
—
Permangeldi dakylsa, has ýaraşykly bolardy - diýip
seslendi.
—
Bar, olam bolýar, haýsyny diýen diýibersin - diýşip,
bolşuna görä toýy sowup dagadylar.
Perman bolandan iki aý geçenden soň, Sadabyň gyzy boldy.
Onuň adyna Ajap dakdylar.
Iki gelin ýabyň boýunda kir ýuwup oturan wagtlary
oglumyz bolar diýip göwün ýüwürdýärdi. Emma Sadabyň
gyzynyň bolmagy onda göwnüçökgünlik döretdi. Sadap bijesi
gara ýatak galan dek naýynjar bir görnüşde:
—
Meniňki gyz bolaýdy - diýip zeýrendi.
—
Ogly-gyzy ýok, haýsy-da bolsa uzagyndan berildigi
bolsun - diýip, Gülsoltan oňa göwünlik berdi. - Özüň sag-aman
galan ýeriň hemmesinden gowy.
Gülsoltanyň “özüň sag-aman galan ýeriň hemmesinden
gowy” diýmegi ýöne ýere däldi. Sebäbi “pylany ýaş üstünden
ölüpdir, pylanam ýaş üstünden öldi, pylany al bolanmyş” diýen
ýaly şum habarlar häli-şindi bularyň gulagyna ýetip durýardy.
Ýaş üstünden ölmek keseli iň bir howply kesel hasaplanýardy.
Gelen gününden beýläk dulda ýaş gelinsiräp oturmadyk
Gülsoltanyň agyr günde ýalňyz maslahatçysy Sadapdy. Her bir
işde Gülsoltan onuň bilen maslahatlaşýardy.
Gülsoltan açlygy-suwsuzlygy gördi, egin-eşik horlugyny
gördi. Kişiniň agyr hyzmatyny edip, ondanam agyr minnetli
sözüni eşitdi. Emma baryna mertlik bilen çydady.
Emma Gülsoltanyň etinden ötüp, süňňüne ornan, ony halys
bizar eden başga ýagdaý boldy. Soňky ýyllarda aýal-erkek
onuň üstüne siňek ýaly döküldi durdy. Munuň öýüne myhman
gelmeýän güni ýokdy. Aksakgaly ýok, garasakgaly ýok, dullar
amanat-yrýat alşyp, tapanyny geýip, dökülişip durdy. Olar
aňyrdan
gelýärdiler-de,
ojagyň
başynda
oturyp,
gep
makullamaga
başlaýardylar.
Kim
özüni
öwýärdi,
kim
baýlygyny taryplaýardy, kim özüni Görogly dek atarmançaparman edip görkezýärdi. Olar özleriniň aksakgaldygyny,
garasakgaldygyny hem ýatlaryndan çykarýardylar, “bijin,
takyk, ýylan, ýylky” diýşip, öz ýanlaryndan ýyl öwrüşip, her
haýsy özüni ýaş ýigit edip goýýardy. Öýlerinde urbalyk
tapylmaýan, ömründe duluna doly çuwal söýäp görmedikler
hem aňyrdan gelen badyna: “Bir sowutly degirmenimem bar”
diýip, özüne mahabat berip başlaýardy. Ondan gep urup,
mundan gep urup, iň ahyrda hem oňa söz aýtmaga gelendigini
duýdurýardy.
Özüniň gara güýji bilen zordan bir döwüm çöregini tapyp
ýören Gülsoltany bu gelenlere çaý bermegem tozduryp
barýardy. Gelýän myhmanlaryň birnäçesi özüniň barlylygyny
subut etmek üçin: “Ine, baryp ýatan gowy Şanhaý çaýy, şundan
demläý”
diýip,
keşde
salnyp
bejerilen
çaý
haltasyny
çykarýardy. Gülsoltan bolsa myhmanyň çaýyny özüne demläp
bermäge namys edýärdi. Ikinji tarapdan bolsa ol: “munuň çaýy
dogaly-jadyly bolaýmasyn” diýip heder edýärdi. Şonuň üçin
hem: “Ýok, hararagam bolsa öz çaýymyz ýagşy” diýip,
myhmanyň hödürlän çaýyny almazdy.
Gülsoltanyň beýle diýip, myhmanlaryň hödürlän zadyndan
ýüz öwürmegi tötänden däldi. Sebäbi ol her gün öýüne
myhman gelip gidenden soň, öz töwereginde bir alamat
görýärdi. Hasam beter garry aýallar söz aýdyjy bolup gelip
gitse şeýle bolýardy. Ýa işiginde bir doga taşlap giderler, ýa
öýüniň bir duluna doga oklap giderler. Ýa dem salnyp taşlanan
bir düwür gant ýatandyr, ýa düwünçege düwlen dem salyngy
bir çümmük duz ýatandyr. Ýa dem salnan kömür bölejigini
düwünçege düwüp taşlap giderler. Garaz, her gezek myhman
gelip gidenden soň Gülsoltanyň gözüne şunuň ýaly bir alamat
ilerdi.
Gülsoltan bir gün bejermek üçin öýüni çöşdi. Şonda gamyş
bilen durlugyň arasyndan gaty kän kagyz çykdy. Bu
kagyzlaryňam her haýsyna arap harplary bilen nämelerdir bir
zatlar çyrmalypdy. Bu kagyzlary gören Gülsoltan: “Her gelen
meniň gamşyma bir doga gysdyryp gidýän bolara çemeli. Olar
öýümiň daş töwereginde-de doga baryny gömüp çykandyrlar.
Bular meni däliredip düze düşürmeseler ýagşy” diýip, uly
howsala düşdi.
Gülsoltan
aňyrdan
gelýän
myhmanlaryň
sahysyrap
ýaýradýan gantdyr nabatlaryndanam datmaýardy. “Doga şol
niýetlenen
adamsyndan
başga
adama
kär
etmeýärmiş,
ýöremeýärmiş” diýip, ol sowgatlary syrdaşy Sadaba eltip
berýärdi.
Şeýle çydamlylyk bilen ol özüniň çagasy Permany üç
ýaşyna ýetirdi. Emma bu indegsiz gelýän myhmanlar
Gülsoltany halys gysyp-gowurdy. Duluna taşlanyp, gamyş
bilen durlugyň arasyna gysdyrylyp gidilýän dogalaram ony uly
howsala salýardy.
Gülsoltan bir gün Sadabyň ýanyna baryp, derdini aýtdy.
—
Indi meniň etimden ötüp, süňňüme ýetdi. Meni zyr däli
ederlermikä diýip gorkýan. Näme etsemkäm? - diýdi.
—
Gülsoltan jan, başyň boş bolsa, item saňa lak atar,
guşam. Ýöne sen kakaň howlusyna göç-de bar. Şondan gowusy
ýokdur - diýip, Sadap oňa maslahat berdi.
—
Indi men olaryň ýanyna nä ýüzüm bilen baraýyn? Men
ol ugrumy ozal gömdüm ahyry. Ejem bolsa bir zady bolar
welin, kakamdan gorkýan - diýip, Gülsoltan bu işde Sadapdan
kömek soraýan ýaly etdi. Sadap:
—
Men ejeňi göreýin. Ol kakaňy razy eder - diýip maslahat