Perman-1989`Türkmenistan - 31

Ýasawul baryp Jahanyň ejesine arçynyň, çagyrýandygyny
aýdan badyna, ol özüniň näme üçin çagyrylýandygyny aňypdy.
Bu Jahanyň wakasynyň ile paş bolandygynyň alamatydy.
Şonuň üçinem ol ýasawula:
— Ynha biz tiz bararys. Sen baryber - diýip ýola saldy-da,
gyzynyň daşyna geçip başlady.
— Hanha,
ol ýer dartan kellesi kesilmiş seni arçynyňka
çagyrdyp, bizi il masgarasy edýär - diýdi. - Indi näme diýjek.
Basjak ýeriňi bilmeseň, etjek işiňi bilmeseň, şeýle masgara
bolarsyň.
Ol, bir tarapdan, şeýle diýmek bilen gyzynyň ýüreginde
Permana bolan ýigrenç döretjek bolsa, ikinji tarapdan, oňa
wehim saldy. Eger Perman diýip dil ýazdyraýsa, özünden,
atasyndan, bütin öwladyndan geçmeli boljakdygyny aýtdy.
Şeýdip gyzyny mazaly berkledim edenden soň, yzyna tirkäp
arçynyňka baka ugrady. Arçynyň ýanynda Perman bolansoň,
olar öýde garaşmaly boldular.
Eneli-gyz tirkeşip gapydan girende, arçyn oturan ýerinde
gobsunjyrady-da:
— Geliň - diýdi. Eneli gyz tama arkasyny berip oturdylar.
Arçyn nas kädisini synalap oturyşyna, Jahanyň ejesine
ýüzlendi. - Ýeri, birki günlükde siziň howlyňyzda nähili
galmagal boldy?
Jahanyň ejesi uz ýaşynyp oturan ýaşmagynyň astyndan:
— Ullakan
galmagal bolanyny bilemzok - diýip, gyzyna
baka garap oňdy.
— Utanyp
oturmaň-da, bolşy ýaly aýdyberiň. Bilinmän
duran zat ýok - diýip, gara ýüz bethaýbat emin söze goşuldy.
— Hawa, aýdyp oturmak gerek - diýip, arçyn hem onuň
sözlerini goldady.
Jahanyň ejesi ýuwdundy-da, elindäki çöp bilen ýer dyrmady.
Bu ýerde aýtmak üçin ýüreginden toslap gelen zatlarynyň
ýalandygyna
özi
utanýan
ýaly,
ýüzi
gyzardy,
Ol bir az dymandan soň:
— Hawa
- diýip, ýüzüni ýokary galdyrdy. Gapdalynda
oturan gyzyna elini salgap dowam etdi. - Hol ýetimek Perman,
ine şu gyzymyzy zorlap alyp gaçjak bolupdyr.
— Belki, gyzyň özi razy bolandyr. Belki, gyzyň özi ony
goýan däldir? - diýip, arçyn sakgalyny sypady.
— Ýok, beýle däl, arçyn aga. - Jahanyň ejesi ýene gyzyna
baka ýüzlendi. - Ynha, onda özi aýtsyn. Hany, aýt, gyz. - Ol
gyzyny söze başlaryna goýman böwrüne symsyklady. - Ony
özüň goýmadyňmy?
Böwrüne symsyk degen Jahan oýkanjyrady. Muny synlap
oturan arçyn:
— Gyza azar berme. Biz ony senden soraýarys - diýdi.
— Menden
soraýan bolsaňyz, gyzy zorlap alyp gaçjak
bolupdyr - diýip, Jahanyň ejesi gysgajyk jogap berdi.
— Onuň ýaly bolsa, sen bir salym işikde garaş. - Arçyn uzyn
çal sakgalyny sypalady. - Biz gyz bilen oglany ýüzleşdirip
görjek.
— Bolýar, ynha özündenem sorap göräýiň - diýip, Jahanyň
ejesi daşaryk çykdy.
Arçyn Permany çagyryp getirtdi.
— Hany sen aýdýarsyň, gyzyň özi meni halady, meni söýdi,
gaçaly diýdi diýip. Gyz beýle diýmeýär-le - diýip, ol Permana
garap hemleli gürledi.
Permanyň gyza berlen sapakdan, atylan haýbatlardan habary
ýokdy. Ol gyza bolan öňki ynanjyny ýitirmändi. Şonuň üçinem
ol:
— Onuň beýle diýjek gümany barmy? Ol özüniň sözüniň
üstünde ölinçä bardyr ahyryn - diýip, ýürejigindäkini aýtdy.
Arçyn indi gyza ýüzlendi:
— Ýeri, gyz, Permany seniň özüň goýmadyňmy?
Gyz elini ýüzünden aýyrman, ýüzüni iki tarapa sapjaklatdyda, öňküsi ýaly dymmagyny dowam etdi. Arçyn soragyny ýene
gaýtalady. Şondan soň gyz:
— Men Permana razy däldim. Ol meni zorlap äkitjek boldy -
diýip, ýuwaşja, emma içerdäkiler eşider ýaly aýtdy.
Permanyň ýüzi gyzardy, saçlary syh-syh boldy.
— Men zor etdimmi? - diýip, Jahana baka gygyrdy. - Men
seni ýabyň boýuna-da, dalbaryň aşagyna-da zorlap eltdimmi?
Jahan ýüzüni çala gapdala sowup:
— Şu zatlaryň baryny sen meni masgaralamak üçin etdiň.
Meni zorlap alyp gaçjak bolduň - diýip, öňki sözlerini
tassyklady.
Permanyň kalbynda harasat gopdy. Onuň Jahana bolan
ynamynyň berk zynjyr tanapy edil sagdyn ýerinden şarta
ýolnan ýaly boldy. Ol agzyndan näme çykýanyny, näme
samraýanyny bilmedi.
— Ah,
iki dilli biwepa! Dönük! Meniň başymy gowga
saldyň. Indem birnäçe ýyl bäri edip gelýän ähdiňi bozduň.
Bihaýa! Men seni zorlap alyp gaçan bolsam, ýary gijeden soň
öýüňizden ogurlarmydym?
— Zorladyň!
- diýip, Jahan onuň sözüni böldi. Perman
hasam gyzdy, akylyny ýitiren bir däli ýaly boldy. Ol elindäki
zatdan doly düwünçegi görkezip:
— Muny-da men senden zorlap aldymmy? - diýip gygyrdy.
Ol düwünçek şol gije Jahanyň geýim-gejimlerini düwüp gelen
düwünçegidi. Jahan ony Perman haýata münen badyna
uzadypdy. Soňra özi elini uzatmaga bolsa ýetişmändi. Şeýdip,
Perman haýatyň arka ýüzüne oklan düwünçegi onuň ýanynda
galypdy.
Jahan düwünçegi görüp, elini serdi. Permanyň bolşuny
gyzmarak gören arçyn:
— Gyzy öz ygtyýaryna goý - diýip gygyrdy. Ýöne häzir
Permanyň gulagyna hiç zat eşidilenokdy. Ol şol bir bolşunda
janygyp gürleýärdi:
— Gördüňizmi?
Ine onuň öz eli bilen maňa beren
düwünçegi. Muny jümle-jahan görsün. Ine, bu iki dilli biwepa
öz ähdini bozdy, wadasynda durup bilmedi.
— Ol elindäki düwünçegi gyzyň üstüne oklap goýberdi.
— Ine
meniň şaýadym. Al, seniň biwepalygyňa tagma
bolsun.
Perman edil mejnun ýaly bolup çykyp gitdi.
Gyzyny içerde goýandan soň tamyň daşynda aýagynyň
aşagyna gor dökülen ýaly zowzuldap ýören Jahanyň ejesi
Permanyň daşaryk çykanyny gören badyna tama urduryp girdi.
— Nähili, arçyn aga, gyzyň özünden sorap gördüňizmi? -
diýip, arçyna ýüzlendi. Arçyn bäş barmagy bilen sakgalyny
daraklady.
— Soradyk
özün-ä... Emma welin seniň gyzyňda şübhe
kän...
— O nähili şübhe? Gyzymyzy zorlap alyp gaçjak bolupdyr-
da - diýip, gyzyň ejesi elewräp başlady.
— Zorlapdyr welin, ýöne emmasy bar. - Arçyn gyssanman
gürledi. - Bir tarapdan gyz zorlanana meňzemeýär. Birnäçe
taraplaryny göreňde, şeýle ýaly.
Ara nähili gürrüň goşjagyny bilmän paýhaslanyp oturan
mollaçar emip öz ýanyndan şerigatdan delil agtarýardy.
Birdenem onuň ýadyna Permanyň aýdan sözleri düşdi.
— Siziň gyzyňyz köneden adagly eken. Ýöne däninim seniň
gyzyň özge bir kimsäni söýüpdir. Beýewbar söýmedik hem
bolsa, gyzyňa el degipdir. - Mollaçar emin töweregindäkilere
ýüzlendi. - Kethudalar, pugta pikir beriň. Bu işiň özi kiçi iş däl.
Uly iş. Aşgabat kazysyna-da barmaly bolsa gerek. Bu-da bir
abraýly ýeriň maşgalasy. Görüň-dä garaz...
Olar maslahatlaşyp, Jahany elindäki ýaglygy bilen entek
dawa çözülýänçä arçynyň maşgalasynyň arasynda goýmaly
diýen pikire geldiler. Ejesi gyzyndan aýrylyp, öýüne ugrady. Ol
indi gyzyny şu abraýy bilen eline gowşursalar, eminleriň islän
zadyny berip ýüklerini tutmaga razy gelipdi. Ol ýol boýy hem
şu pikir bilen gitdi.
Arçyn dert emini bilen gyzyň işine garasyn, biz habary
Permandan eşideliň.
Perman edil bir Mejnun ýaly bolup arçynyň tamyndan
çykdy-da, sähel ýöränden soň yzyna bir öwrüldi-de:
— Ah, sen iki dilli biwepa! - diýip, Jahana gaýybana hemle
urdy. Onsoň ýene öz ugruna haýdap ugrady.
Gürrüňiň ulusynyň entek öňdediginden Permanyň habary
ýokdy. Ol şol gidişine göni özüniň köneje tamyna bardy. Emma
ol oturmaga ýetişmänkä, içki howludan:
— Perman! - diýen gyryljyk aýylganç bir ses çasly çykdy.
Perman ol sesi şobada tanady. Bu Muhammetmyrat ahunyň hut
özüniň sesidi. Bu bolýan zatlary entek kellesinde aýlap
ýetişmedik Perman ahunyň özüni näme üçin çagyrýandygy
hakda pikirem edip durman, köne edähedine görä, sesiň ikinji
gezek gaýtalanaryna garaşman tamynyň ikiýji gapysyny açyp,
mal howlusyna çykdy.
Işikden Permanyň kellesi görnen badyna howlynyň kese
ileri
hem
günbatar
ýüzüni
tutup
duran
bassyrmanyň
aşagyndaky gylýallar hokranyşyp, atlar aýaklaryny gazaşdylar,
düýeler yňranyşdylar. Bular göýä: “öýlän meýdana çykar
wagtymyz boldy” diýşip, Permana ýüz tutýan ýalydylar.
Permanyň işigini ýassanyp ýatan Akbaý atly iti hem ol gapydan
çykandan ýallaklap, onuň bilen gapdallaşyp ugrady.
Perman ýere düşek bolup ýatan mal derslerini basgylap, tiz
pursatda iki howlynyň arasyndaky derwezäni açdy. Ol mal
howlusyndan oturym howlusyna geçen ýerinde, ony daýaw,
nurana görmegeý, peşeneli güri gara sakgalyndan ýaňy ak
görnüp başlan bir adam garşy aldy. Daşyndan göräýmäge onuň
ýüzi beýle bir agras görünmese-de, ol egnine ýasgynjak alan
göwşüllän donuny omzuna gaharly siltäp dartanda, onuň
gözleri hem edil gudUz itiň gözi ýaly gyzardy. Ol alkymynyň
aşagynda duran Permanyň üstüne abanyp:
— Perman! - diýip aýylganç seslendi. Permandan jogaba
garaşman onuň üstüne sürnüp başlady. - Sen, doňuz, öz duz
iýen ýeriňe kast edýärsiň. Duz seniň gözüňi tutar. Meniň it
bilen tabakdaş bolasym gelenok. Şu günden şeýläk şu howluda
seniň garaň görünmesin. - Onuň başyndaky kiçiräk sary telpegi
sassyldap durdy, onuň gaharynyň barha möwç alýandygyndan
habar
berýärdi.
Ol
öz
sözleriniň
ýetginjek
Permanyň
ýüreginden ok bolup geçýänligi hakda pikirem edenokdy.
Barha beterine tutýardy. - Asyl doňuzdan emele gelen
elmydama doňuzlygyna galjak eken. Şu günden bu ýana
garaňy görmäýin, haramzada.
Ol agzyndan tüýküligini syçradyp, Permanyň üstüne dübläp
durmagyny dowam edýärdi. Perman şu güne çenli ahunyň
ýüzüne gelip bir söz aýtmag-a däl, hatda onuň ýüzüne-de dogry
garap bilenokdy. Onuň her hili tagnaly, igençli-sögünçli
sözlerini çekip-çydap gelýärdi. Häzir hem ol ýüzüni aşak salyp,
ýüzüni gyzardyp, hum ýaly çişip durdy. Ahun sözüne sähel
dyngy beren ýerinde Perman birden:
— Ahun aga! - diýip, gaty ses bilen gygyrdy. Onuň bu sesi
ahuny tisgindirdi. Hatda onuň özi hem öz sesine bir ädim yza
tesenini duýman galdy. Emma ol bir bada sözüni dowam edip
bilmedi. Damagy dolan ýaly boldy-da, bir salym gözlerini
tegeläp ahunyň ýüzüne seredip durdy. Onsoň gaharyna bäs
gelip bilmän ahunyň özündenem beter gygyrdy. - Sen
howlyňdan kowsaň, meni kowýarsyň. Bu öz howlyňdyr,
kowubam
bilersiň.
Emma
meniň
asly
nireden
emele
gelendigim bilen seniň işiň bolmasyn. Men itden emele gelen
bolaýyn, doňuzdan emele gelen bolaýyn, nämeden emele
gelenem bolsam ol meniň aslym. Onuň bilen seniň şärikçiligiň
ýok!
Permandan birinji gezek şeýle gaýtargy eşiden ahunyň
gözleri çyra ýaly ýandy. Ol Permanyň ýüzüne çiňerilip:
— Eh-hä,
saňa dilem çykypdyr-a! - diýdi. Dogrudanam,
mundan ozal ahun Permanyň dili bardyram öýtmezdi. Perman
diňe
birdir-ýarymdyr
ýakyn
deň-duşlarynyň
ýanynda
bolaýmasa, özge ýerde geplemelidirem öýtmezdi. Diňe gerek
zadyny aýdyp, soralan zada jogap berip, sesini çykarman
ýörerdi. Onuň gurluşy tukatdy.
— Seniň
işiň bolmasyn diýsene!.. - Ahun Permanyň
sözlerini ýaňsyly gaýtalap, barha gyzyp gitdi. - Bu nähili
bihaýalyk, bu nähili aslyny tanamazlyk! - diýip gygyrdy. Meniň işim bolman, başga kimiň işi boljakdy, doňuz?! Bu
nähili doňuzlyk?
Gahary içine sygman duran Permanam ýaryldy.
— Meniň aslym bilen, bir wagt ölüp giden atam bilen seniň
işiň bolmasyn. Seniň näme işiň bolsa, meniň bilendir. Meni
islemeýän bolsaň, ödülsiz kowup bilersiň, ýöne aslyma dil
ýetirmersiň - diýip, aýgyt ediji gözlerini ahunyň ýüzüne dikdi.
Ahun onuň bu garaýşyndan gaharynyň ýetjek derejesine
ýetendigini, häzir onuň hiç zatdan gaýtmajakdygyny gördi.
Onuň Akbaýy-da bu görnüşden gozgalaňa düşen ýaly, bir
gapdalda guýrugyny bulap, bir oturýardy, bir turýardy.
Ahunam hum ýaly çişip, ýetjek derejesine ýetdi. Ol hut şu
güne çenli adam çagasyndan şunuň ýaly gaýtawul görmändi.
Onuň
ýüzüne
dogry
gelip
bilýän
adam
ýokdy. Ol bu ýigdekçeden eşiden sözlerini medreseniň
talyplaryndan-a däl, müderres-damyllalaryndan-da eşitmändi.
Olar ahun özlerine her neneňsi gaty käýese-de, ýüzlerini aşak
salyp, sessiz-üýnsüz oturmak bilen ahuna gulak asýardylar.
Ahunyň bar gahary bokurdagyna gelip, bir howa gepläp
bilmän dymyp durdy. Onsoň kakynlan ýaly, ýer depip gygyrdy:
— Sen nejis, haramzada, şu sagadyň özünde sowrul, garaň
görünmesin! Eşitdiňmi?!
— Eşitdim. Sen dur diýseňem, men bu ýerde durmaryn.
Men giderin - diýip, Perman howlynyň gaýra ýüzündäki,
baglyga çykýan derwezesine baka ýöneldi. Başy aýlanyp,
gözleriniň öňi garaňkyrap duran Perman ýoluny tapmaýan ýaly
entirekledi.
Şol wagt medrese howlusyndan eşidilen öýle azany ahuny
howlukdyrdy. Ol öýüne girip, peşini geýip çykmagy ýadyndan
çykarmadyk bolsa-da, tä metjide barýança oňly aýňalyp
bilmedi.
— Asly haramzada haramzadalygyna gitjek eken - diýip, ýol
boýy özbaşyna hüňürdäp gitdi.
Başga ýerden gelen iki-ýeke ýaşuly ahundaky bolan
üýtgeşikligi
aňmadyk
bolsa-da,
özleriniň
täretlidigine-
täretsizdigine garaman, onuň yzy bilen namaza durjak bolup
duran bir topar medrese talyplary, onuň ýüzüni gören batlaryna
ondaky bolan üýtgeşikligi duýdular.
— Ýuwundy ýagjarypdyr - diýip, bir talyp ikinji talybyň
böwrüne dürtdi. Näme üçindir, talyplar ahuny öz aralarynda
“ýuwundy”, “ýumruk” diýip atlandyrýadylar.
— Tulum ýaly çişipdir - diýip, ikinji talyp pyşyrdap jogap
berdi. Şeýdip, biri-biri bilen pyşyrdaşyp, biri-biriniň böwrüne
dürtüşip,
talyplar
ahunyň
yzy
bilen
metjide
girdiler.
Yzyndakylaryň bolşundan bihabar ahun öz içinden Permana
gargynjyrap, mähräbe kellesini sokdy. Ol hemişeki suwara
sürelerini ýerli-ýerini saýgarmaz ýagdaýda sanaşdyrdy-da,
başyny seždä goýdy.
Perman ahunyň howlusynyň bagçylyga çykýan işigine
bardy-da, söýä ýaplanyp, yzyna bir garady. Howlynyň içindäki
iki sany ak öý, onuň işigindäki eýwanly tamlar, olaryň
töweregindäki baglar, gül agaçlary gözüne çala salgym bolup
göründi. Ol bir azajyk durandan soň, elini silkdi-de,
bagçylygyň içine urup gitdi. “Men ahunlaryňam ýüzüne geldim
- diýip, ol içinden pikir öwürýärdi. - Oňa şol soňky sözümi
diýmesem-de boljakdy. Her niçigem bolsa, bu uly iliň ahuny
ahyryn. - Kalbynyň jümmüşinde garşylyklaýyn duýgy peýda
boldy. - Ýok, men dogry etdim. Näme üçin oňa gaýtargy
bermeli dälmiş? Ol meniň aslyma ýetdi. Bu bir sapar, iki sapar
däl. Meniň aslym bilen onuň näme işi barmyş? Men onuň ody
bilen girip, küli bilen çykyp ýörün. Bir diýenini iki gezek
gaýtaladamok. Şeýdip ýörkämem, her gün käýinç, her gün
igenç, sögünç. Mundanam bir mydar bolarmy? Gaýta onuň
kowany ýagşy boldy”.
Ol göwnüni bire baglasa-da, uzak wagtlap ynjalmak
miýesser etmedi. Bir agyr pikirden sypmanka, ikinji bir agyr
pikir üstüne abandy. “Ýagşy, indi men kimiň gapysyndan
bararyn?” diýen sowal ony aýak çekmäge mejbur etdi. Nirä
gitjegini bilmän, ýaýdanjyrady. Näme üçin barýanyny özi-de
bilmän, ýene köneje tamyna tarap gitdi. Göwünli-göwünsiz,
dähedem-dessemläp, tamynyň ýanyna bardy hem özüni sekiniň
üstüne goýberdi. Iki eli bilen kellesini tutup pikire çümdi.
Ahunyň gapysyndan gelip başyndan geçiren wakalaryny ýatlap
başlady. Emma göwün galkynar ýaly hiç bir zat ýadyna
düşmedi.
Perman alty-ýedi ýaşyna ýetýänçä Gülsoltanyň täze öýüniň
bir dulunda orun tapdy. Ol wagtlar Perman durmuş tutumynyň
tapawutly taraplaryny bilmeýärdi. Ol öz okarasyna kesmegiň
guýlup berilmegini özüniň gowy görülýändigi üçindir öýdüp
düşünýärdi. Soňa baka ol ahunyň beýleki aýallaryndan bolan
çagalar bilen tutluşyklarda şarpygyň ýeke özüne has dözümli
degýändigini duýup başlady. Ýekelik, kemsinmek duýgusy
onuň depesinden agyr ýük bolup basýardy. Elbetde, çagalyk, ol
özüne degen şarpyklary ýene bir-iki sagatdan ýadyndan
çykarýardy hem täzeden çagalar bilen oýna gyzygýardy. Ýöne
degýän
şarpyklar,
gaýtalanýardy
ýetmeýärdi.
kemsidilmeler
barha
olary
ýatdan
çykarmaga
ýagdaýy
ýeri
täzelenip
hem
Onuň
ýygy-ýygydan
wagtam
ýerlemedik
guzynyňky ýalydy. Ol bu howlynyň çagalary bilen goşulyşyp
bilmän, köplenç özbaşyna oýun tapyp güýmenýärdi. Emma
özüni gaça tutmagam hemişe ony halas edip duranokdy. Onuň
oýnuny bozýardylar, dumly-duşundan çekeläp, it alan sanaja
dönderýärdiler.
Sekiz ýaşyny dolduryp, dokuz ýaşyna girenden soň, Perman
oýnamaga-da wagt tapmady. Ol hyzmata werziş edilip, mal
yzyna salyndy. Şundan soň Perman durmuşyň aýlawlaryna has
içgin düşünip başlady. Ol özüniň geýýän egin-başynyň
Muhammetmyrat ahunyň maşgalasynyň köne-sanasydygyny
gördi. Käte ejesi oňa beýleki çagalar bilen deň çaý-nahar
berýän wagtynda, munuň üçin ejesiniň sansyz iňirdiler
eşidýänini syzdy. Şol arada hem ahunyň: “Perman belagata
ýetipdir, indi munuň ýatak jaýyny başgalamak gerek” diýip
buýurmagy bilen Permany mal howlusynyň bir çetindäki mal
esbaplary saklanýan köneje tama geçirdiler.
Bu ýagdaý Permana has-da agyr degdi. Ol ahunyň öýünden
özüne ýürekdeş syrdaş tapandan-a geçen, onuň howlusyndan
bir çete zyňlyp taşlandy.
Perman bu suwagy giden köne tamyň Muhammetmyrat
ahunyň eýwanly tamlary däldigini görüp dursa-da, onuň nähili
tamlygyna akyly ýeterden ejizdi. Ol gabsalary gara ört bolup
giden bu köne tamyň özüne nähili ykbal taýýarlaýandygy
hakda oýlanardan ýaşdy. Bu köneje tamda ozalam Perman ýaly
birnäçe talaban ýaşap geçipdi. Olaryň içinde kimsi az, kimsi
köp ýaşapdy. Käbirleri bolsa bütin ömrüni şu tamda ýaşap
müjerret geçipdi.
Bu tamyň içindäki ýorgan-düşek hem ýirik-ýyrtyk at
keçesinden, düýe halygyndan ybaratdy. Ine Permana durmuş
üleşiginden ýeten zatlar şu boldy. Bu howluda indi onuň ýalňyz
syrdaşy ahunyň mallarydy.
Ýöne ýürek höwür kuýseýärdi. Perman bu howludan
tapmadyk
deň-duşlaryny,
syrdaşlaryny
onuň
daşyndan
gözlemeli, daşyndan tapmaly boldy. Olar Çary, Jahan, Aşyr
ýaly, Permanyň meýdanda mal yzynda ýa-da ot-çäp ýygyp
ýörkä duşuşýan ýoldaşlarydy. Olar Permana çyn ýürekdeş
boldular hem ony ýekesiretmediler.
Daň çyzylandan tä garaňky düşýänçä, Perman mallaryň
yzynda syňsyraklap geçýärdi. Agyr hyzmat, ýalňyzlyk zerarly
onuň gany kesikdi, göwni çökgündi. Käwagt meýdanda özi
ýaly ýoldaşlary bilen duşuşanda dişi ýyrşaraýmasa, onuň
ýylgyranyny görýän adam ýokdy. Ol hemişe egni gysyk, sessiz
gezýärdi. Medresäniň talyplarynyň birki-ýarymy oňa “Lalja
glanjyk” diýýärdiler. Talyplaryň arasynda ony götergiläp,
“Pälwanjyk” diýip hoşamat edýänleri-de bardy. Ýöne köplenç
ol hakda: “aý, bir ýetimje çagadyr-da” diýerdiler. Perman soňa
baka öz betbagtlygynyň düýp özeniniň şu sözlerdedigine akyl
ýetirip başlady.
Perman köneje tamyň gapdalyndaky sekiniň üstünde pikire
batyp
otyrka,
ahunyň
öýleriniň
iň
çetkisinden
orta
ýaşlaryndaky, gara gözli, tegelek ýüzli, edil Permana çalymdaş
bir aýal çykdy. Ol baglaryň içi bilen Permanyň tamjagazyna
tarap ugrady. Gelip, goltugyndaky emip ýatan çagany
emziginden aýyrman, dünýäni duýman oturan Permanyň
gapdalyna geçip, sekiniň gyrasynda oturdy.
Gapdalyna gelip oturanyň kimdigini gören Permanyň doňy
çözülen ýaly boldy. Sekiden düşdi-de, ýerde ýatan agajyň
üstünde oturyp, ýer dyrmalamaga başlady.
— Perman! - diýip, Gülsoltan ýuwaşja seslendi. Permandan
ses çykmady. Gülsoltanyň özüniňem damagy dolup, esli
wagtlap gepläp bilmedi. Ahyry kynlyk bilen öňki sözüni
gaýtalady. - Perman!
Permanyň ýa-ha oňa ýüregi gyýmady, ýa-da jogap
gaýtarmasa goýulmajagyny bildi, ejesinden öýkeli ýaly, ýüzüni
bir gapdala sowdy-da:
— Nädersiň Permany? - diýdi. Ejesi onuň bolşuna ähmiýet
bermän:
— Ahun näme diýdi? - diýip sorady.
Perman gaharly kine bilen jogap berdi:
— Ahun maňa gapysynda ýatan itine diýmeýän sögünçlerini
diýdi. Başga näme diýer öýdýäň?
— Itine diýsene! - diýip, Gülsoltan goltugyndaky çagasyny
gobsundyryp, içini hümletdi.
— Hawa, itine. Men onuň üçin it. Onda-da nähili it! Öz
ýüpüni üzüp, salgyma çapyp entäp ýören bir çolugyň yzyna
düşüp gelen it. Ýöne bu ýerde çolukda näme günä bar. Ol ony
güjükliginden
ýallap,
ulaldypdyr.
Ony
öz
sürüsinden
azaşdyrýandygyny nä bilsin...
Permanyň bu sözleri Gülsoltana gaty agyr degdi. Her niçikde bolsa, ol syr bildirmedi. Naýynjar bir görnüşde:
— Belki, seniň özüňden bolandyr-da, Perman! Ýogsam ahun
aňsat adamyň ýüzüne gelýän däldir. Belki, seniň özüňem
biedeplik edensiň-dä - diýip, göz owasyna dolan iki damja ýaşy
bir eli bilen syldy.
— Hawa-la,
bary meniň özümden. Itiň özi, elbetde,
üýrendir-dä.
— Hany onda başga näme? - diýende, Gülsoltanyň sesinde
hem duýlar-duýulmaz nägilelik ýaňlandy.
— Başga
näme boljakdy? Başga hiç zat ýok. Kyýamat
gaýym bolanok. Indi seniň-de delminmegiň peýdasyz.
— Saňa näme üçin gaharlandy ol?
— Saňa erteki aýdyp beresim gelmeýär. Biziň ertekimiz öň
otarylypdyr ahyry.
Gülsoltan, ýene damagy dolup, kynlyk bilen gepledi:
— Indi sen nirä giderkäň?
— Menmi?.. - diýip, Perman ajy ýylgyrdy.
— Dagy kim boljakdy?
— Sen öz süreniňden güjügiňi yzyňa tirkäp ugraňda, onuň it
çykandan soňky girjek süreni hakda oýlanmansyň-da, eje diýip, Perman ýerinden turdy. - Bu item indi kysmatyndakyny
görer-dä...
Ol şundan soň yzyna garaman, baglygyň içine urup gitdi.
Gülsoltan hem ýerinden turup, esli wagtlap onuň yzyndan
seredip durdy. Oglunyň öz derdiniň özüne ýetikdigini, ejesi
bilenem seriniň ýokdugyny görup duransoň, ony saklajak,
maslahat berjegem bolmady. Bardy-geldi Permana kömek
edeýin diýäýende-de, öz elinden hiç zadyň gelmejekdigine
Gülsoltanyň gözi ýetip durdy. Şonuň üçinem onuň bar güýji
gözüne ýetdi. Permanyň giden tarapyna garap, göz ýaşyny
seçelendirip butnaman durdy.
Perman nirädir bir ýere gitmek maksady bilen ýerinden
turmandy. Ol diňe ejesiniň ýanyndan basymrak aýrylmak üçin
gaýdypdy. Ol baglygyň içi bilen esli wagt bimaksat aýlandy.
Ýöne özi-de bilmän, göz ýeterden daşrak çekildi. Howlularyň,
haýatlaryň duşundan böwür berip geçdi.
Ol esli wagt gezmeländen soň, kellesiniň köp ýeriniň
çybygy kesilmän galan, ýarysy pide bolan garry tuduň aşagyna
baryp oturdy. Töweregini synlap, ýene pikire batdy. Ol şol
oturyşyna Çarynyň aňyrdan gelenini hem duýmady. Ol:
— Perman!
- diýip, ýuwaşja seslenende, tisginip gitdi.
Permandan jogap bolmady. Permanyň üýtgeşik bir ýagdaýa
düşenine şobada göz ýetiren Çary oňa sorag ýagdyryp başlady.
- Perman, saňa näme boldy? Näme üçin beýle gama batyp
otyrsyň? Malyňdan ýiteni boldumy?
Elbetde, Çary mundan başga zat hakda oýlap biljek däldi. Ol
Permanyň gamgyn halyny görende, hakykatdanam, ol malyny
ýitirendir, şonuň üçinem ahun oňa sögendir diýin pikir edipdi.
Sebäbi ahunyň bar maly - bir giden düýe, at, sygyr diňe
Permanyň boýnunady. Oňa ýetişmek kyndy. Metjitdäki talyplar
sygyrlar agşam ýatagyna gelenden soň olaryň öňüne ýeňiljek
bir gujak ot atsalar besdi, galan bar iş Permanyň başynady.
Bardy-geldi deň-duşlary oňa kömek bermekçi bolaýsalaram,
ahun olary kowýardy. Permanyň ýagdaýyna belet Çary ol
hökman ýa bir ýabysyny, ýa bir düýesini ýitirendir diýip pikir
edipdi.
Perman iki eli bilen duluklaryny tutup, aýaklaryny taýly
gezek ýuwaşja gymyldadyp oturyşyna:
— Ýok, Çary, malymdan ýiteni ýok - diýip jogap berdi.
— Onda näme üçin sen beýle tukat görünýäň? Walla, men
hem erbet bolýaryn, Perman - diýip, Çary temmäki dolanyp,
çilim çekmäge başlady.
— Ýok, Çary, malym ýitenok. - Ol iki elini dulugyndan
aýyrdy. Bir gapdala ýüzüni sowdy-da, sallanyp duran bir
ýapragy alyp, elinde oýnatmaga başlady. - Biler bolsaň, Çary,
şu wagt meni ahun öýünden kowdy.
— Näme üçin? - Çary geň galdy. - Düýbünden kowdumy?
Näme üçin? Sebäbi näme?
— Kowulsaň, ymykly kowuldygyň bolar-da, Çary. - Perman
jany agyryly gürledi. - Başga nähili bolar?
— Hm-m... - diýip, Çary içini hümledip goýdy.
— Inim... - Perman söze başlamakçy bolanda damagy dolup,
ýüzüni bir tarapa sowdy. Kynlyk bilen gamgyn seslendi. Indem barjak gapymy bilmän, ugrumy ýitirip oturyşym şu.
Çary oňa nebsiagyryjylyk bilen seredip:
— Sebäbini
açyk bilip bilmediňmi? - diýip sorady. Ol
Permany gepletmek, şonuň bilenem derdini ýeňletmek
isleýärdi. - Sebäbini bilmek gerek eken.
Çary häzir Perman üçin elinden gelenini etmäge taýyndy.
Ahunyň ýanyna barmaga-da çekinjek däldi.
— Ol sebäbini aýtmady. - Perman sözüne bir azajyk dyngy
berdi. Göwnüni bire baglady. - Ýöne onuň sebäbi açyk mälim
zat. Men ony aýtmasa-da bilýän, Çary.
— Näme sebäbi bar?
— Şu gün meni Jahan sebäpli arçyna çagyrdylar. Kimem
bolsa biri şugullan borly.
— Aý, gardaş, onda ahun oňarmandyr. - Çary ahmyr bilen
başyny ýaýkady. - Bu ýerde Jahanyň özi günäkär ahyry.
Çary bilen gürleşmegi Permanyň derdini ýeňleşdiren ýaly
boldy. Emma henizem kellesindäki agyr pikirler söwüdiň
üstünden gije örüzilen serçe toparynyň daşa gidip bilmän,
söwüdiň töwereginde köw urup durşy ýaly, ondan el çekip
gidibermeýärdi. Az-kem göwrümi giňän Perman pikirli
görnüşde gürledi:
— Men ahun özümi şol sebäpli kowýandyr öýdýärin. Dogry,
bu meniň öz göwnüme gelşi. Ýöne başga sebäbi bardyr
öýdemok.
Perman, umuman, öz pikirinde ýalňyşmandy. Onuň
kowulmagynyň düýp sebäbi Jahan hakdaky gürrüňiň ahunyň
gulagyna
ýetirilmegidi.
Ýöne
ondan
ozalam
bir waka bolupdy. Ol waka hem ahunyň gulagyna ýetipdi. Ol
waka Permanyň hem galtaşygy bardy. Ýöne ahun nätjegini
bilmän içini hümledip ýördi. Jahanly waka bolsa ahuna
Permandan dynmaga açyk sebäp bolupdy. Elbetde, Perman bu
zatlardan bihabardy.
Dostlaryň gürrüňi uzaga çekdi. Gün ýaşdy, iňrik garalyp
başlady.
— Hany,
onda şu ýerden bir gideli, soňunam soň
görüberýäs-dä - diýip, Perman ýerinden turdy.
Çary pert-pert gürledi:
— Perman, sen nirä barmagyň-a gürrüňinem edip oturma.
Iki dogan bolmasak, üç dogan ekenik-dä. Asyl men seni öz
doganymdan kem göremok. Bize gideli. - Ol Permanyň
ýaýdanjyraýanyny görüp, has-da kesgin gürledi. - Sen atamenemden ýaňa arkaýyn bolaý. Olaryň sähelçejigem ýüzlerini
çytmajakdyklaryny bilýärin.
— On-a menem bilýän - diýip, Perman her niçigem bolsa
ikirjiňlendi. - Bolýar onda, meniň tamymda aňry-bärijigim bar,
olary bir alaly.
Olar tirkeşip Permanyň bolýan köneje tamyna bardylar.
Perman özüniň ölügsije çyrasyny ýakdy. Tamyň bir dulunda
üýşüp duran köne-sana geýimlerini hem beýleki zatlaryny
ýygnaşdyrmaga başlady.
Bir dulda Permanyň öz ýasan “krowaty” durdy. Onuň
üstünde tagta deregine eýläk-beýläk ýüp germelipdir, düşekçe
deregine düýe halyklary, at keçeleri bitertip atyşdyrylypdyr.
Çary özüni şol “krowatyň” üstüne taşlady-da, çiň arkan düşüp
ýatyşyna öz işi bilen başagaý bolup duran Permana janygyp
gürrüň bermäge başlady:
— Bilýärmiň,
Perman,
şol
diýýän
gaýtarmaňy?
Dogurdanam, edil bir perijigiň bar-da...
Perman işinden ünsüni bölmän sorag berdi:
— Ol haýsy gaýtarma meniň diýýänim?
— Aý, walla, hol elinden tutdym diýmedimmi?
— Hä,
hawa, hawa, onsoň nähili? - diýip, öz işi bilen
mübtela bolup duran Perman, dostunyň gürrüňine goltgy berdi.
— Walla, edil bir periň bar-da! Peri tüýs. Duz kessin, ezip
içäýmeli. - Ol syçrap ýerinden turdy-da, işigiň agzynda duran
eýeriň üstüne çagajyklaryň edişi ýaly atlanyp mündi. Iki ýana
yranyp oturyşyna göçgün bilen gürrüňini dowam etdi. - Eý,
dost jan, bir gezek ol çuwal gyzyň ýoldaşyny gördüm welin,
edil içim dirije tütünsiz ýandy. Ony görseň, senem ýanarsyň.
— Nähili?
- diýip, Perman dostunyň ýüzüne gülümsiräp
bakdy. Çary öňküsindenem beter janygyp gürrüň berdi:
— “Bir gözi syma sokur, bir gözüniň agy bar, bir gulagy çürt
kesik, bir gulatynyň çägi bar” diýleni-dä. Men onuň bolşuny
söz bilen aýdyp biljek däl. Onda saglykdan, abatlykdan başga
nähili aýyp diýseň bar. Onuň sakgaly dagy edil gumda gögeren
tekesakgaly ýaly. Erni diýseň, basman eşegiň erni ýaly.
“Gawunyň gowusyny şagal iýer” diýip, ýöne ýere aýtman
ekenler. Ýeri, şeýle gelne şeýle är duşaýmalymy diýsene...- Ol
birden zöwwe ýerinden galdy. - Dost jan, sen bir ony
görsediň...
Edil şol wagt hem gapy tykyrdady. Çary böküp bir burça
gysyldy. Perman:
— Kimsiň? - diýip, daş çykdy. Çary bolsa girmäge deşik
tapanokdy. Ol bir, gizlenmek üçin Permanyň “krowatynyň”
aşagyna girmegiň pikirini edýärdi, bir, daş çykyp gaçmagyň.