Perman-1989`Türkmenistan - 06

edip, Batyr hajynyň gelerine garaşmagy ýüreklerine düwdüler.
Batyr hajy sag-aman gelip ýetişenden soň, indi diňe
Stepanyň Etrege gitmeginiň howsalasy galdy. “Öwezmyrat
batyr hem patyşanyň beýikleri bilen ara saklaýan bolaýmasyn?
Eger şeýle bolsa, Öwezmyrat batyr beýikleriň ýanynda gowy
ýüzli bolar. Bize orun aldyrmaz hem bizi ýaman horlar” diýen
pikir bilen indiki sapar Dykmanyň hut özi patyşanyň
beýiklerinnň ýanyna gitmegi ýüregine düwdi.
“Bu saparky gelýän ýagynyň topy-tophanasy känmiş” diýen
habar galanyň ilatyny uly howsala salypdy. Hanyň buýrugy
bilen eýýäm gara öýler aýrylyp, adamlar tüm gazynypdylar.
Her öýüň maşgalasy öz başyna tümde ýaşaýardy.
Seýitmyrat beg ýalylar özlerine deňli-derejeli owadanlap
tümler gazdyrypdylar, ýerin aşagyndan ötlem-ötlem jaý
edinipdiler. Köpçülik halk bolsa onuň owadanlygyna hem
garap durman, diňe bir maşgalasy ýerleşer ýaly sümelge
gazynypdy.
Dykma serdar Seýitmyrat begiň tümüne gelip:
—
Beg, bu sapar meniň özüm atlanaýsam öýdýän.
Bolmasa, şu Öwezmyrat gaty gorkuly möjek - diýdi.
—
Şol dogry, serdar - diýip, Seýitmyrat beg onuň
aýdanlaryny tassyklady. - Ol gaty gorkuly möjek. Hökman
seniň özüň gitmeli. Emma diňe öz adamlarymyzyň aladasyny
etmegimiz lazymdyr. Beýlekilere öz adamlarymyzy pugta
tanatmagymyz gerekdir.
—
Ol tarapyny özüm oňararyn - diýip, Dykma serdar ony
arkaýynlaşdyrdy.
Bir gije Dykma serdar atlanyp, atlylarynyň arasyndan
çykdy. Ony haýsy tarapa, näme üçin ýola düşenini hiç kim
bilmedi. Diňe Seýitmyrat beg adamlary arkaýynlaşdyrmak
üçin:
—
Dykma serdaryň galalyk işi çykypdyr. Ol ogly bilen
gala gitdi - diýen habary ýaýratdy.
GYZYK SÖWDA
Goşunyň göçi arkasynda, çemçesi bilinde, her gün bir ýerde
gonýardy. Bu gün hem günortanlar gelip, bir beýik dagyň
öwrüminde düşdüler. Üç-dört topar bolup, her ýerräkde goş
tutdular.
Garry batyr özüniň kerweniniň ýüküni ýazdyryp, iki syýyny
biline
çaldy-da,
gazanlaryny
atardy.
Gyssagly
nahar
ýetişdirmek işine girişdi. Onuň özi ýetişip bildiginden
işleýärdi. “Ony et, muny et!” diýip, ýoldaşyny hem gyssaýardy.
Onuň daşyndan başga eli boşrak ýigitlere-de ýumuşlar
buýurýardy.
Saga-sola garawul taşlap, olara tabşyryklar bermek işi bilen
güýmenen Öwezmyrat batyr atyny sürüp bir az soňrak geldi. Ol
atynyň üstünde ozalky oturyşyna meňzemeýärdi. Onuň
egninden basylan ýalydy. Telpeginiň eteginiň gowrugy sökülip,
ony telpek basana meňzeýärdi. Ýalpyldap duran maňyzlymaýaly nurana ýüzi kiçelen ýaly bolup, gara telpegiň
buýrasyna gabsanypdyr.
Ol içini gepledip atyny sürüp gelşine Garry batyryň gazanukajynyň duşundan geçdi. Öwezmyrat batyr kim, Garry
batyryň duşundan sessiz-üýnsüz geçip gitmek kim? Bu onuň
hemişe edýän işi däldi.
Garry batyr bolsa ony hol aňyrdan gelýärkä göz astyna
alypdy hem hyrydar göz bilen synlaýardy. “Haýp, biz
Öwezmyrat batyryň göwnüne degdik. Öwezmyrat batyr nähili
ýigitdi. Gör, indi nähili boldy... Men näme üçin şu
ýaramazçylygy edip, adamlaryň öňüne düşüp, onuň üstüne
bardym?” diýip, Garry batyr öz içini gepledip, öz-özüne
käýinip ahmyr edýärdi.
Kany batyr bir gaýanyň öňünde düşüp goş tutupdy.
Öwezmyrat batyr hem şol ýere baryp düşdi. Horjunyny alyp,
ýatan bir daşyň düýbünde goýdy hem atyna iým geýdirdi. Ol
şol ýapgyt daşyň ýüzüne bagryny berdi-de, horjunyny hem
gursagyna tekge etdi. Ol şol tukatlygy bilen gözlerini süzüp,
ymyzganan ýaly boldy. Emma ol ukuda däldi. Ol özüniň kiçijik
gaýygy bilen uçsuz-gyraksyz, gaýlan deňziň ortarasynda
tupanda galan deňizçi ýaly, pikir derýasyny gulaçlap ýüzýärdi,
kenary tapyp bilmän urunýardy. Ol Stepan hakda, onuň beren
gürrüňleri hakda, başyna nähili işler düşendigi hakda
oýlanýardy, onuň gaýgysyny edýärdi. “Stepan aga Orsýedi
şeýle taryplady... Ol “munda kanun ýokdur, süýt ýokdur, bir
adam günäkär bolsa, ony asmalydyr ýa-da kellesini kesmelidir,
ýogsa-da hiç zat diýmän goýbermelidir, mundan iş bolmaz”
diýip käýinýärdi. Ýene-de “patyşa zalym, Sibir edýär, ol ýeri
zyndan” diýip zeýrenerdi. Bu näme boldugy?.. Aý, bu zatlar
owarrama gitsin-le, ýöne häzir Stepan aganyň başyna nä gunler
düşüp ýörkä? Ol öz ýurduna sag-aman aşandan soň beri
arkaýyn ýaşap bilermikä? Onuň başyna nähili günler gelerkä?..
Ah, sen zamana, ah, sen dunýä!.. Seniň üstüňdäki şeýtanyň
balak-köýnegini ogurlan hem şeýtana sapak beren birnäçeleri
gyrlyp ýok edilinçä, ýüreginde adamçylyk ynsaby bolan
adamyň seniň üstüňde ýaşamagy kyn bolar... Stepan aganyň
ykbalyna bak... Şeýle bir köpi gören akyl eýesini, ynsaply
adamy men ömrümde görmändim. Gör, ol akylly adama indi
näme bolar? Belki, patyşanyň dar agajynyň tanapy onuň
boýnuna düşer?..”
Birdenem onuň pikiri “Weli batyry öldürdiler... Telpek...
hat...” diýen habarlaryň üstünde pel-pelleýär. Agyr halda ýatan
ýaraly ýigit gözüniň öňüne gelýär. Soňra kellesine has
aýylganç pikirler geldi. “Gara batyr bir dirimikä? Ýa-da
onuňam başyna bir işler düşüp ýörmükä?..”
Şeýle agyr pikirlere gümra bolup ýatan Öwezmyrat batyr
başyny çalaja galdyryp, töweregine gözüni süzgekledip
seredende, on-on bäş ädim beýle gapdalynda ýatan Nepesi
gördi. Nepes özüniň köne horjunyny çep tirseginiň aşagyna
ýassyk edinip, çep eliniň aýasyny sol ýaňagyna goýup, süzük
gözlerini bir nokada dikipdi. Öwezmyrat batyr gözüni gatyrak
açyp, Nepese seretdi. Bir wagtky Mamagülüň beren gürrüňini,
Sadaby, Sadabyň agasy Gylyjyň beren gürrüňini ýadyna saldy.
“Nepes bolgusyz zatlaryň pikirini edip, bikär ýere öz-özüni
horlaýar - diýip oýlandy. - Uruş bir ýaňalak bolan badyna,
saglyk bolsa, men onuň göwnüne ýeterin. Gylyç hem agzyna
gelen patarrakysyny urýar. Akmak, sen uýaňy Nepesden gowa
bererin öýdýäňmi?.. Sen näme diýseňem, Sadaby Nepese alyp
bererin...” Hakykatdan-da, soňky günlerde Nepesiň derdi
başyndan agdykdy. Ol şol gije Dykma serdar bilen duşandan
soň, edil nahardan kesilen hassa ýaly saralyp gurap başlapdy.
Onuň hemişeki degişgenligi, şadyýanlygy uçup gidip, onuň
ornuna gaýgy-gam gelip gonupdy. Ol elmydama pikire çümüp
ýördi. Onuň bir aladasynyň bardygyny diňe Öwezmyrat batyr
däl, hemme atlylar hem aňýardy. Emma munuň näme
sebäpdendigini hiç kim biljek-de bolmaýardy.
Nepesiň hakyky ýagdaýyndan Öwezmyrat batyryňam
habary ýokdy. Ol munuň düýp sebäbi Sadapdyr öýdýärdi.
Sadap hakda pikir edip, şeýle güne düşüp ýörendir diýip
oýlanýardy. Ol näme-de bolsa bir zat diýip, Nepese lak
atmakçy boldy. Şol wagt arka tarapyndan biri iki-ýeke basyp
geldi-de:
—
Batyr, ukladyňmy ýa oýamyň? - diýip hümürdedi. Bu
Garry batyrdy. Ol Öwezmyradyň şu tukatlygyna dözmän gelen
bolara çemelidi.
—
Ýok, ukuda däl - diýip, Öwezmyrat batyr ýuwaşja
ardynjyrady.
—
Näme, batyr, ýaramaýarmyň? Näme bolýar?
—
Ýok, hiç zat bolanok, Garry batyr.
—
Näme üçin onda birnäçe günden bäri horlanyp ýörsüň?
—
Göwnüňedir.
—
Sen gaty gaýgyly, tukat görünýärsiň.
—
Bolsa bolýandyr. Biçem däl.
—
Onuň sebäbi näme ahyry?
—
Bilmedim.
—
Bisebab-ä däldir ahyry?
—
Biçem däl. Belki, bisebäp däldir...
Garry batyryň yzly-yzyna berýän bu irginsiz soraglaryna
jogap bermesini hem goýup, Öwezmyrat batyr uklan ýaly
dymdy. Sakgalyny erkine goýman, bäş barmagy bilen daraklap
duran Garry batyr aşak çekdi-de, jaýlaşykly oturdy.
—
Haw, batyr, men şol günki üstüňe nähak baranym üçin,
menden göwnüň gaty galdymyka diýip alada çekýän. Ynan,
batyr, seniň göwnüň gaty galdymyka diýýän...
Öwezmyrat batyr tirsegine söýendi-de, Garry batyryň
ýüzüne dikanlady:
—
Walla, Garry batyr, günüme goýmadyň... Näme üçin
meniň sizden göwnüm galsyn ahyry? Sizden hiç göwnüm
galanok. Ýöne, batyr, ynha dünýäň bolşuny öz gözüň bilen
görüp dursuň ahyry. Pikir etmez ýalymy?
Garry batyr sakgalyny daraklamasyny goýdy.
—
Ol aýdanyň şeýle batyr - diýdi. - Ýöne ynha seret. Sen
gamgyn, tükel atlylar gamgyn. Näme-de bolsa, atlylary üçiň
serdaryň öz gamyny ýuwutmagyn gerekdir. Ýigit mert
bolmalydyr... Hanha, gör, hemmesi pata ýerine gelen ýaly...
Dogrudan-da, bu giden atly goşun tukatlyga çümüpdi.
Kimler düzzim oýnan bolýar, kimler sesini-üýnüni çykarman
gyşaryp ýatyr. Öwezmyrat batyr dik oturdy-da:
—
Bolýar, ýaşuly, men seniň bu wesýetiňi tutýan. Sen
dogry aýdýaň - diýdi.
—
Şeýt, şeýt! Şeýle bolmaly... Ine, ýagly naharam ýetişdi.
Bir ukudan açylyşyň - diýip, Garry batyr göwni hoş bolup
gazanynyň başyna gitdi.
Nahar guýlup başlandy. Şatlyk-şowhunam birneme artan
ýaly, ýigitler kem-kemden janlanyp başlan ýaly boldy.
Nahardan soň Öwezmyrat batyr:
—
Nepes! - diýip gygyrdy.
—
Hä! - diýip, Nepes ölügsi ses bilen jogap berdi.
—
Ýör, dagyň başyna çykyp, töweregi bir synlaly. Näme
bar, näme ýok, göreli.
Öwezmyrat batyr daga dyrmaşyp ugrady. Nepes hem
ýaltalyk bilen ýerinden turup, onuň yzyna düşdi. Bular dagyň
çür depesine çykmak üçin, ýatan atly goşunyň üstüne abanyp
duran
gaýadan
dyrmaşmalydylar.
aşmalydylar.
Şondan
soň
beýik
daga
Bu ikisi dagyň depesine çykdy. Ýatan atly goşun gaýanyň
düýbünde gizlenip galdy. Bular indi uzak-daşlara göz
ýetirseler-de, öz alkymlarynyň aşagyny görenokdylar.
Öwezmyrat batyr Nepesiň hereketine mukyt bolman, uzak
daş-töwerek gözýetimi synlap çykdy. Ikindiden ýokarrakda
bolan güýzüň çogluja güni dumly-duşa özüniň altyn nuruny
seçýärdi.
Öwezmyrat batyr Nepesi bu ýere onuň bilen gürleşmek üçin
alyp gelipdi. Ýöne ol munuň üçin howlukmaýardy. Ol ilki
töwerek-daşy arkaýyn synlap, şondan soň gürrüňe başlamagy
ýüregine düwüpdi.
Birden onuň gözüne gyzykly bir zat ilen ýaly boldy. Onuň
nazary dogry günbatar demirgazyga dikildi. Näme-de bolsa
çala salgym bolup bir gara onuň gözüne çalyndy. Bu gyzykly
zady Nepese habar bermek üçin, ol gyssanmaçlyk bilen oňa
tarap öwrüldi. Baksa, Nepesiň ýüzünde adam ruhy galmandyr,
iň soňky demini sanap ýatan hassa dönüpdir. Onuň ýüzünde
gan nyşanasy ýokdy. Onuň gylyjynyň baljagy ýazdyrylgydy,
duran ýerem belendräkdi, Öwezmyrat batyryň üstüne abanyp
durdy. Öwezmyrat batyr göwnüne hiç bir betgümanlyk
getirmän:
—
Birdenkä saňa näme boldy? Ýüzüňe öliň reňki urdy.
Ýa-da ýüregiň çaşýarmy? - diýip, ýüzüne çiňerip seretdi.
Nepes jogap bermegiň deregine özüni lampa aşak goýberdi.
Daşyň üstünde oturyp, iki eli bilen maňlaýyny tutdy. Ýüzüni
aşak saldy.
Öwezmyrat batyr “Beýik ýere çykyp töweregine seredende,
munuň başy aýlanaýypdyr-ow” diýip pikirlendi. Nepesiň beýle
ýagdaýa düşmeginiň sebäbinden onuň habary ýokdy. Nepes
Öwezmyrat batyryň kellesini almak niýeti bilen özüniň durjak
ýerini belendiräk edip, gylyç salaýmaga maýaçlap, gylyjynyň
baljagyny ýazdyrypdy. Edil şol niýeti ýüregine salyp gylyjynyň
baljagyny ýazdyraýan wagtynda hem ýüregi gürs-gürs edip
berk urdy. Ysgyny gaçdy. Gözi garaňkyrady. “Men näme üçin
beýle gabahat iş etjek bolýan?” diýen pikir kellesine geldi.
Ýene-de “Ýok, Sadap üçin men bu işi hökman edäýmeli”
diýip, güýjüni tijemäge çalyşdy. Ýöne ol özüni raslamaga
ýetişmänkä, Öwezmyrat batyr bärisine öwrüldi, onuň ýüzüni
ak-tam edip, aljyrap duranyny gördi. Nepes hiç bir jogap berip
bilmän ýegşerilip oturansoň, Öwezmyrat batyr ýene oňa sorag
berdi:
—
A-haw, Nepes, näme ýüregiňde bir keseliň barmydy?
Nepes ýuwaşlyk bilen başyny galdyrdy-da:
—
Işim gaýdypdyr, batyr, näme işläp ýörenimi özümem
bilemok - diýdi.
Öwezmyrat batyr şol bir bolşuny üýtgetmän:
—
Näme bolupdyr bilmän? - diýip sagyndy. Soňra onuň
gerekli tarapyndan baraýsam gerek diýen umyt bilen, gürrüňi
öz göwnünde niýetlän ugruna gönükdirdi. - Hawa, ýogsa-da,
bir wagt ikimiz dagyň başynda durkak, bir gyzy söýdüm-zat
diýip ýaňraýardyň. Belki, sen şol gyzyň hossarlary tarapyndap
yza görýänsiň? Näme ol gyzyň bahasy gymmatmy beýle?..
—
Gaty gymmat, batyr - diýip, Nepes öňküsindenem beter
aşak ýegşerdi.
—
Gaýgy etme, uruş bir ýaňalak bolsun, ol gyzy agramyna
pula çekselerem alarys.
—
Batyr, ol gyzyň bahasy gyzyl-tylla barabar däl. Ol gyzyň
söwdasyny gyzyl-tylla bilen etmeýärler.
—
Dagy näme bilen edýärmişler?
—
Batyr, ol gyzyň bahasyny gan-hun, kelle bilen
bermelimiş.
—
Gyzyk söwda eken... - Ol bir azajyk dymyp durdy-da,
ýene günbatar demirgazyga tarap nazaryny dikdi. Ýarym
degişme äheňinde gürrüňini dowam etdi.
—
Emma bir tarapdan seretseň, gyzyň bahasy beýle bir
gymmadam däl, gaýta arzan. Şu günler islegleri kelle bolsa, bir
çuwal diýselerem tapsa bolar...
—
Ol diýýäniň dogry, batyr. Emma olar şeýle bir gymmat
kelläni isleýärler. Belki, ol kelle meniň ýalynyň onusynyňam
kellesinden gymmatdyr. Şol kelleden başga müň kelläni
üýşürseňem olar üçin bir teňňeçe ýok bahasy... Men
özümiňkiden on esse gymmat kelläni gözläp, urunyp ýörün.
Ine, men şonuň üçin näme işleýänimi bilmän ýörün, batyr diýip, Nepes uludan demini aldy.
Öwezmyrat batyr şol bir arkaýynlygy bilen:
—
Nirede ol beýle gymmat kelle? Kimiň kellesi ol? - diýip
sorady.
—
Batyr, ol seniň kelläň - diýip, Nepes sagynman jogap
berdi.
Öwezmyrat batyr allaniçiksi tisgindi hem geň galmak bilen:
—
Meniň kellämmi? - diýip, eli bilen özüni görkezdi.
—
Hawa, batyr, seniň kelläň.
—
Gyzyk söwda. Çyndanam şol gyzyň hossarlary meniň
kellämi baha getirmegiňi isledilermi?
—
Hawa, batyr.
—
Nädip ol gyzyň nyrhynyň şeýle ekendigini bildiň? Şol
gyzyň ýakyn hossarlarynyň biri bilen ýüzbe-ýüz bolduňmy ýada başga birinden eşitdiňmi?
—
Meniň nyrh gepleşen adamym ol gyzyň ýakyn
hossarlaryndan-a däldi - diýip, Nepes pikirli gürledi. - Ýöne şol
gyzyň ýakyn hossarlarynyň biriniň iýeni aýry gitmeýän dosty
hem adybir tiredeşidi. Ol edil şol gyzyň hossarlarynyň dilinden
özleri ýaly bolup gepleşdi.
Nepes dymdy. Nepesiň başyna düşen söwda-da şu güne
çenli onuň näme üçin horlanyp ýörendiginiň sebäbine-de,
gylyjynyň baljagyny ýazdyryp, belendräk ýere çykyp, ýüzüni
ak-tam edip durşuna-da Öwezmyrat batyr diňe şundan soň göz
ýetirdi. Onuň gözleri gan ýaly gyzardy. Nepes bilen gepleşeniň
kimdigini öz ýanyndan çak edýänem bolsa:
—
Seniň bilen gepleşen kimdi? - diýip, Nepesden
dikarynlap sorady.
—
Aý, batyr, men şol adamdan gorkup ýa-da çekinip
duramok, ýöne gep gezdirmek merdiň işi däl ahyry. Ony özüň
gowy bilýärsiň ahyry, batyr - diýip, Nepes jogap bermekden
ýüz dönderdi.
—
Ol diýeniň dogry. Merdiň işi däl, Nepes - Öwezmyrat
batyr uludan demini aldy. Soňra öňküsi ýaly parahat äheň bilen
dowam etdi. - Eger meniň kellämi elteniň bilen şol gyz özüňe
berler öýdüp, ýüregiňde çigit ýaly ynanjyň bar bolsa, onda
ynha meniň kelläm. Alyp git. Men ak ýüregim bilen kellämi
saňa bagyş etdim. Ynan, göwnümde çigit ýaly diger ýok.
—
aýtdy.
Sözüňe ynanýan, batyr - diýip, Nepes göwnündäkini
—
Ynanýan bolsaň, meniň kelläm bir derek tutar öýdýän
bolsaň, al bu gara kelläni.
—
Ýok, batyr, beýle bigaýratçylygy edip bilmen. Eger etjek
bolsam, onda seniň kelläňi almalydygymy saňa dogry
aýtmazdymam.
—
Soňky gün ahmyrly bolma, Nepes. Ýa-da gapyllykda bir
zat etjek bolup, gylyjyň baljagyny ýazdyryp çemelenip ýörme.
Dogry gel-de “kelläňi ber, şol gyz üçin gerek boldy” diý, men
gaşymy çytman kellämi bermesem, namart boldugym.
—
Batyr, edil şu wagt men şol gyzyň söwdasyndan
düýbünden geçip, saňa şu zatlary gürrüň berip otyryn - diýip,
Nepes ýürekden syzdyrdy.
Öwezmyrat batyr aslynda häsiýetine belet ýigidiniň
ýüreginde gat goýman aýdan sözüne ynandy. Onuň ýüzüne
dikarynlady-da:
—
Ol gyzdan el çekmeris, Nepes. Ol gyzy hökman alarys -
diýdi. - Ýöne indi sen menden dogry habar alsaň, men ol gyzyň
kimdigine belet. Seniň halaýan diýip ýaňraýan gyzyň
kimdigindenem habarym bar, onuň üçin siziňkileriň sözaýdyjy
baryp, boş gaýdanyndanam habarym bar. Onuň nyrhyny seniň
bilen gepleşeniň kimdiginem aýtmasaň-da bilýän. Meniň
kellämi elteniň bilen ol gyzyň saňa berilmejegem maňa mälim.
Diňe özüm diri bolsam, ol gyzy sen alyp bilýärsiň. Ýogsa olar
saňa meniň kelläm üçin ol gyzy bermezler. Olar saňa meniň
kellämi aldyryp, meni bahanalabam gan ýerine seniň kelläňi
alarlar. Şeýdip, ikimizem kellesiz galarys.
Öwezmyrat batyryň ol gyzy tanaýandygyny aňandan soň,
Nepesiň ýüzi birhili gyzardy. Utanjyndan ýaňa näme
diýjeginem bilmedi-de:
—
Hawa-da, sen ony tanaýanam bolsaň tanaýansyň-la-
diýip, ýüzüni aşak saldy.
—
Men ol gyzy gowy tanaýan. Ol gyz senden gowa
berilmez. Ýöne bu gürrüňi urşuň soňuna goýaly - diýdi-de,
Öwezmyrat batyr elini günbatara tarap uzadyp, Nepesden
sorady. - Hany, hol tarapa bir seret, şol ýerde bir gara barmy
ýa-da meniň gözümemi? Hany, oňatja seret.
Gün ikindä ýakynlapdy. Örküç-örküç dag beýikleriniň
kölegesi gündogara baka uzalypdy. Ýowşanly düz meýdanda
ysgyny gaçan gün howrunyň çogy salgymlaýardy. Alys
daşlarda, ýer bilen gögüň tapyşýan ýerinde salgym göm-gök
derýa bolup görünýärdi. Şol owarrada iki sany çiş gara göýä
deňze çümüp-çykyp oýnap ýören suw iti ýaly, käwagt
salgymyň siline çümüp, gözden ýitýärdi, birdenem zompa
çykýardy.
Birdenem
al-asmana
göterilýärdi-de,
düýşde
görünýän ýaly aýylganç surat bolup uzalýardy. Näme-de bolsa
ol iki çiş garanyň çalaja gymyldaýandygy saýgardýardy. Nepes
şol tarapa baka çiňerilip seretdi-de:
—
Batyr, ol iki sany garaguş ýa-da dazzarkel bolara çemeli
- diýdi.
—
Gözüňi giňräk açyp seret - diýip, Öwezmyrat serdar
igençli gepledi. - Eger olar çaýkel ýa-da garaguş bolup, ýerden
örküni üzüp, gökden uçýan zat bolsady, beýdip salgyma
düşmezdi. Olar ýerden örküni üzýän zatlar däl. Görmeýärmiň,
salgymdan çykanoklar.
—
Dogry, batyr, olar öz-ä iki aýakly bolara çemeli - diýip,
Nepes şol tarapdan gözüni aýyrman durşuna aýtdy. Bu gezek
Öwezmyrat batyryň sesi äşgär ýaňsyly ýaňlandy:
—
Ýok, Nepes, olar iki aýakly bolara çemeli däl-de, seniň
gözüň heneklän bolara çemeli. Entegem gözüňi giňräk aç. Olar
iki sany atly. - Şol wagt ol iki garany salgym has-da ýokary
göterdi. - Tomaşa et. Men olaryň kimdigini güman etdim. Eger
biz olary şähere ýetirmän alyp bilsek, biziň işimiz oňuna bolar.
Eger olar şähere öňürti girip bilseler, olar gutular. Onda biziň
işimiz tersine bolar. Kowup şol iki atlyny hökman almak gerek.
Ol sözüni soňlap soňlaman, dagdan aşak ylgap inip başlady.
Nepes hem onuň yzyndan galman ylgaýardy. Bularyň
gyssanmaç ylgap gelýänini gören ýoldaşlarynyň barynyň gözi
daga baka dikildi. “Batyr bir zat aňlan bolmaga çemeli” diýip
pikirlenişip, onuň nämedigini tizräk eşitmäge howlukdylar.
Öwezmyrat batyr dagyň düýbündäki baýryň üstüne indi-de:
—
Kimiň atyna göwni ýetýän bolsa atlansyn! - diýip
gygyrdy. - Gaty gyzykly tomaşa görmek isleýäniň bolsa
atlanyň!
—
Näme bar, batyr?
—
Uruşmy?
—
Goşun gördüňmi?
Atlylar dumly-duşdan yzly-yzyna sowal ýagdyrdylar.
—
Ýok, urşam ýok, goşunam ýok - diýip, Öwezmyrat batyr
jogap berdi. - Ýöne Nepes ikimiz kowga gidýäris. Şeýle bir
gyzykly kowgy. Ýöne onuň yzynyň çöpi hem bolar.
Öwezmyrat batyr çaltlyk bilen horjunyny bökdermäge
durdy. Kany batyr hem onuň yzyna eýerdi. Başga-da bir topar
atly horjunlaryny bökdermek bilen boldy.
—
Eýsem meniň atym pylanyňkydan pesmi? - diýip, ýene
biri horjunyna ýapyşdy. O gapdaldan ýene biri turdy, bu
gapdaldan ýene biri turdy. Şeýdip ähli atlynyň ýaryna ýakyny
atlandy. Garry batyr hem:
—
Menem şu kowgudan galmaýyn - diýip, yzyny birine
tabşyrdy-da, atyna atlandy. Öwezmyrat batyr iki ýüz elli
çemesi atlynyň öňüne düşüp, atyna gamçy çaldy. Iki ýüz
çemesi atly bolsa goşda galdy.
Öwezmyrat batyr şol dagyň depesinde atlylary gören hem
olaryň yzyndan kowmagy ýüregine düwen badyna kowjak
ýolunyň rejesini pugta çekipdi. “Ýüzi gündogara tarap barýan
ol iki atly pylan ýere barar. Şol wagt menem olaryň sag
gapdalyndan zompa çykaryn. Soň olar girmäge deşik tapmaz”
diýip, näme etmelidigini öz ýanyndan kemsiz ölçerip-döküpdi.
Ol ýüzüni dogry namaz arka tutup, uzak ýoluň kowgusyna
laýyk hasap bilen, atyny ýüzin salyp barýardy. Atlylar hem
onuň yzynda sozan guýruk bolup barýardy. Şol gidişlerine bir
meýdan sürdüler. Atlar der berip başlady. Öwezmyrat batyr
atyny has-da berk tutup ugrady. Ýaşjak bolup duran günüň
aşagynda atlaryň sagrylary ýaldyraşýardy. Atlar kemsiz dere
batypdy. Öwezmyrat batyr:
—
Sürüň, sürmeli wagty geldi - diýip, gygyrdy-da, atynyň
başyny öz ygtyýaryna goýberdi. Tabyna gelen ahal atlary ýeriň
tanapyny dartyp başlady.
“At adamyň ganaty” diýlişi ýaly, indi olar göýä ýerden
örküni üzüp, uçup barýan ýalydylar. Göze ilmez çaltlyk bilen
aýlanýan çarh ýaly ýer indi atlaryň üstünde oturan adamlara
saýgartmaýardy. Iňrik garalyp, dumly-duşy garaňkylyk basyp
başlan çaglarynda atlaryň toýnagynyň sesi dik asmana
göterilip, giň meýdana ýaň salýardy. Şeýle çalt sürüp
barýarkalar kimdir biriniň:
—
Waý, batyr, men atdan aýryldym! - diýen mojuk sesi
eşidildi. Ses gulagyna çala ilen badyna Öwezmyrat batyr onuň
kimiň sesidigini tanady hem:
—
Ah, sen badymy aldyň! - diýip hümürdedi. Sag elini
ýokary galdyryp, atlylara duýduryş berdi. - Ýuwaş!
Olar atlarynyň başyny çekip, şol yzda galan atlynyň daşyna
halkalaýyn
aýlandylar.
Bir
wagtlar
çopanlaryň
gazyp
peýdalanan, soň bolsa ugruna garalman kör bolup galan köne
guýusy onuň öňünden pete-pet gelipdir. Gyralary içine
ýumrulan köne gurrugyň daş-töweregine gögeren syrkyn,
selme, şora, garagan ýaly çöpler onuň agzyna bürelip, pugta
basyrypdyr. Agşamyň ümüş-tamyş garaňkylygy hem ol perdä
kömek berip, gürpbasdyny Kany batyryň demirgyrynyň
gözünden ýaşyrypdyr. Kany batyr hem şol wagtlar öz
ýanyndan nämedir bir zadyň pikirine gümra bolup gelýän eken.
Ol birden atdan zyňlyp düşen wagty aýylganç gygyranyny özi
hem duýman galypdyr. Kany batyryň atynyň aýagy gurruga
gidip, ompa oturypdyr-da, ýene söze salym ýok, dessine
towsup çykypdyr. Edil şol demde hem onuň daşyna egrildiler.
Öwezmyrat batyr uçganaklap bir ýerde durmak islemeýän
atynyň başyny çekip durşuna käýinjiredi:
—
Bolup ýörşüň nä mojuk? Seresap sür ahyry... Hany,
atyňy bir ýöredip gör...
At bada bir art aýagynyň birini göterjek ýaly etdi. Emma
dessine ýene ýere basdy.
—
Özüňe hiç zat bolanok gerek?
—
Ýok.
—
Onda atlan. Atyňa ullakan bolan zat ýok. Sür hany.
Öwezmyrat batyr şeýle diýdi-de, atyny ýene öňki ugruna
gönükdirdi.
GALA GATLAGYNDA BIR HADYSA
Edil Öwezmyrat batyryň iki sany şübheli atly gören günüdi.
Gökdepe galasy hemişeki bolşy ýaly, adamlaryň sesinden,
çagalaryň gykylygyndan, kömrüni tapsa, demrini tapman,
demrini tapsa, kömrüni tapman ýören ussalaryň çekiçleriniň
hem ýekedabanlarynyň, mal-garalaryň seslerinden ýaňa uly
güwwüldi bolup durdy. Işsiz adamlar gala gatlaklaryna,
janpenalaryna,
derwezeleriň
agyzlaryna
üýşüp,
gyzykly
gürrüňler etmegi, küşt, düzzim oýnamagy özlerine adat
edinipdiler. Şeýle gürrüňçiliklere barman, daş-iç çykman, diňe
öýde aýal, oglan-uşaklaryň arasynda oturýan adamlar kemally
adamlar hatarynda-da hasaplanmaýardy, ýigrenji görülýardi,
hiç ýerde-de ol adamlara san-sala salynmaýardy. Asylkysyny
aýdaňda, eger seniň duluňda hemme esbaplary bilen üpjün ala
tow hyrlyň asylgy duran bolmasa ýa-da duluňda päkize jöwher
gylyjyň terimiň başyndan asylgy bolup, işigiňde-de kişňäp
duran atyň bolmasa, seniň gapyňda daýhançylyk esbabynyň
müňüsi üýşsün, harwar-harwar jöwen, bugdaý, arpa hasyl al,
tapawudy ýok, bir gürrüňçilikde birden sen gatyrak güläýseň,
ilki bilen öz kowumyňdan biri: “Sen näme gürleýäň, bar
çaýryňy çap” diýer. Töwerekdäki oturanlar bolsa, “şol hakykat
ýerlikli aýdylan gürrüň” diýip düşünerler. Hatda şol gyjalatly
sözi eşiden adamyň özi-de muny şeýle kabul eder. Sebäbi şol
adat Ahalda resmi edilipdi, set bolupdy.
Şonuň üçinem Ahalyň dag-çeşmeleri diňe ýazda, tomusda
az-owlajyk ýeri suwarýan bolaýmasa, köplenç öz ugruna ram
eder akar ýatardy. Gyş, güýz pasyllarynda bolsa olar bütinleý
başyna kowlup, gumlara siňip gidýärdi. Adamlar bolsa galanyň
güneýinde ýa-da guzaýynda üýşüşip gürrüňe meşguldylar.
Gökdepe galasynda häzirem şol resim, şol adat dowam edýärdi.
Işsiz adamlar ýygnanyşyp, öz gürrüňleri bilen gümrady.
Galanyň ileri günbatar gapdalynda bir garaja oraça otyrdy.
Kimdir biri oraçanyň ýanynda tüm gazýardy. Ol tümi ýerdöle
şekilinde, agzyndan bir adam girip biler ýaly edip aşak
gazypdyr-da, ony hem bir gapdala hüňüpdir. Şeýdip, ýeriň
aşagyny tegeläp giň göwrümli jaý edipdir.
Tüm gazyp duran yzly-yzyna birnäçe pil gumy daşyna
zyňdy. Şol iň soňky çykarylmaly gumy bolara çemeli, ol daş
çykdy. Tümüň agzynyň käbir göwnüne ýaramadyk ýerlerini
gyrdaşdyryp, ýylmamaga, taraş bermäge durdy. Bu adam otuzotuz bäş ýaşlaryndaky, süňk-başy iri, daýaw adamdy. Ol güri
gara sakgalynyň ujuny çyrpyp, gyrçuw edipdir. Ol piline
söýendi-de:
—
Täzegül! - diýip seslendi.
Oraçanyň içinden:
—
Hä! - diýen jogap, edil tümüň içinden çykan ýaly bolup
eşidildi. Şol jogabyň yzysüre oraçadan otuz ýaşlar çemesindäki
görmegeý-çyraýly gelin çykdy.
—
Men jaýyňy gazyp gutardym, bir synlap gor - diýip, tüm
gazýan gyrçuw öwünjeň gürledi. - Indi top ýagsyn, ok ýagsyn,
kyýamat gopsun, kär etmez. Hany bakyp bir gör.
Gelin tümüň agzyndan garady. Aşak düşmek üçin edilen
basgançaklar bilen aşak indi-de, egilip içine seretdi.
—
Içi biraz garaňkyrak bolaýmasa - diýip hümürdedi.
—
Elbetde, garaňky bolar. Şonuň üçinem oňa tüm diýilýär-
dä - diýip, tümüň ussasy öz işini anyklady.
—
Başga kemi ýok, ýagşy bejeripsiň - diýdi-de, gelin
oraça, özüne garaşyp ýatan işine tarap ugrady. Oraça girenden
soň sözüniň üstüne goşdy. - Illeriňki-de şondan artyk däl.
Bu är-aýalyň gepleşişinde bir hili üýtgeşik şiwe mese-mälim
aňlanýardy, bir hili dilleri çalgyrt ýalydy. Bularyň ýüz keşbi-de
töweregindäki adamlaryňkydan az-kem üýtgeşikdi.
Bu gyrçuw öz ussaçylygyndan gaty hoşal boldy.
—
Meniň başarmaz işim bolmaz. Seýitmyrat bege şeýle bir
tüm gazyp berdim. Içinde ýüz adam ýerleşip biljek. Öýüköýen
ýene meniň gadyrymy bilmez - diýip, sözi agzynda oraça girdi.
Oraçanyn bir dulunda ýüpek geýimleriň ýakasyna dürli
ýüpekden keşde çekip oturan gelin:
—
Seýitmyrat beg bilmez. Öwezmyrat batyr bilse bolany -
diýdi.
—
Şol dogry. Adam gadyryny adam biler - diýip, gyrçuw
sakgal saçakdan çörek aldy, bir käse suw guýup owurtlap
iýmäge başlady.
—
Olar gadyr bilmez. Ine men Şasoltanyň gelinleriniň
geýimlerini bejerip otyryn. Ýene olaryň ýanynda meniň
gadyrym ýok. Emma Mamagüle çigit ýaly hyzmat etseň, ol
seniň gadyryňy bilýär - diýip, gelin zeýrençli gürledi.
—
Dogrudyr. Biçäre Mamagül men tüm gazyp beremde gör
näjüre söýündi. Maňa köp taňryýalkasyn aýtdy - diýip, gyrçuw
onuň sözlerini tassyklady. Ol çörek iýip otyrka-da oraçanyň
düýbünde söýelgi duran ýeke atar sozana her wagt bir seredip
goýberýärdi. - Täzegül, eger atym ölmedik bolsady, men hergiz
Öwezmyrat batyryň yzyndan galarmydym. Hiç galmazdym. Ol
aýtdy, “Gutlymyrat, saňa ýene bir at alyp bererdim. Emma şu
wagt başyma gaý wagtym boldy. Entek sen şu sozany al-da il
biri bol” diýdi. Okum köp, mergenleriň biriçe sozan atyp
bilýän. - Ol ýerinden turup sozany eline aldy. Eýlesinibeýlesini, sypalap, ýene öňki ýerinde goýdy. Onuň ýüreginde
“meniň dulumda ýarag bar, menem bir adamça söweşip bilýän,
onsoň kim maňa gyjalat berip biler” diýen ynanjasy bardy. Öwezmyrat batyryň jany sag bolsa, meniň okumam tükenmez.
Ol donuny ýasgynjaň alyp daş çykdy hem golaýda bolan
derweze bakan ýüzlendi. Derwezäniň iç agzynda işsiz adamlar
gürrüňçilige üýşüpdiler. Kim otyrdy, kim gyşaryp ýatyrdy,