LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Perman-1989`Türkmenistan - 41
Total number of words is 3288
Total number of unique words is 1550
32.5 of words are in the 2000 most common words
46.1 of words are in the 5000 most common words
52.9 of words are in the 8000 most common words
demir ýol işgärlerine jaý berýärler. Şeýle owadan jaýlar. Içinde
elektrik çyralary ýalpyldap ýanyp dur.
Garrylardan öň Jemal seslendi:
—
Men kolhozda işläp ýörün ahyry. Kolhozymyz bu ýyl
puly geçen ýylka garaňda kän paýlarmyka diýýärin.
—
Bu garaja öýümizi nädeli? Bu atymyň ýatagyny görüp
durmasam, kararym ýetmez, oglum - diýip, Öwezmyrat batyr
aladaly seslendi. Ýok, razy bolmasaňyz, jaýam almarys,
kolhozdanam göçmeris - diýip, Perman Jemal bilen babasynyň
ugrundan gopdy. - Dogrudanam şu babamyň aýdýany hak.
Köne ýurdumyzy taşlap gidip bolmaz. Ýöne häzirki diýýän
jaýlarym welin üýtgeşik jaýlar.
Öwezmyrat batyr Permanyň ýüzüne garap üýtgeşik bir
buýsanç bilen gürledi:
—
Men bir wagtlar Sibirde bolamda, Stepan agadan beýik
Leniniň tarypyny eşidipdim. Bizi bu ýagtylyga çykaran,
agzymyzy aşa ýetiren dünýä mazlumlarynyň serdary beýik
Lenindir.
Nargylyç HOJAGELDIÝEW
ÖMÜR KITABY
Sözsoňy
Kyn ykbally adamlar bolýar. Kyn ykbally adamlar ýaly,
kyn ykbally eserler hem bolýar. Türkmen sowet edebiýatynyň
düýbüni tutujylaryň biri, ajaýyp söz ussady Ata Gowşudowyň
«Perman» romanynyň ykbaly hem kyn boldy. Awtory onuň
çap bolup çykanyny görüp bilmän gitdi. Okyjylar bolsa oňa
doly ýazylyp gutarylandan soňam kyrk ýyldan gowrak
garaşmaly boldular.
Kyrk ýyl. Är ömri. Roman bilen bile dünýä inen çagalar
agtykly bolup gitdiler. Okyjylaryň bir topar nesli çalyşdy.
Romanyň çykanyny görüp bilmän giden diňe awtor bolmady...
Ýöne okyjylar garaşdylar. Geň görmeli zat — romanyň
golýazmasynyň ýitirilendigi hakdaky gürrüň tutuş respublika
ýaýrap, uludan-kiçä hemme kişä mälim bolan wagtynda-da,
okyjylar kyrk ýyllap umydy goldan bermediler. Uzak ýyllaryň
dowamynda romanyň golýazmasy ýitipdir diýen gürrüňiň
gapdaly bilen «barmyş», «tapylanmyş» diýen umytlandyryjy
«myş» hem ýaşap geldi.
Şol «myşyň» aňyrsynyň juda boş däl ekendigini biz
diňe indi bilýäris. Öň bolsa şol «myş» halk umydynyň,
yhlasynyň, ynanjynyň öçmez uçgunjygy ýaly bolup köräp
gelipdi.
Öz wagtynda romanyň golýazmasyny doly okap
çykandyr öýdülýän adamlary barmak basyp sanaýmaly.
Döwürleýin metbugatda hem ondan käbir bölekler çap
edilipdir. Roman hakda edebiýaty öwreniş ylmynda we edebi
tankytda hem düýpli aýdylan zat ýok.
«Perman» romany hakdaky iň giňişleýin maglumata biz
«Türkmen edebiýatynyň taryhynyň» IV tomunyň («Ylym»
neşirýaty,
1979)
filologiýa
ylymlarynyň
kandidaty
G.
Kulyýewa tarapyndan ýazylan «Otuzynjy ýyllaryň prozasy»
diýen bölüminde we V tomunyň birinji kitabynyň («Ylym»
neşirýaty,
1980)
filologiýa
ylymlarynyň
kandidaty
T.
Durdyýew tarapyndan ýazylan «Ata Gowşudow» diýen
bölüminde gabat gelýäris. Eseriň döreýiş hem öwreniliş taryhy
bilen baglanyşykly bolany üçin şol maglumatlaryň ikisini hem
tutuşlygyna getirmegi maksada laýyk hasap edýäris.
Filologiýa ylymlarynyň kandidaty G. Kulyýewa şeýle
ýazýar:
«1939-njy
sahypalarynda
ýylda
Ata
«Sowet
edebiýaty»
žurnalynyň
Gozşudowyň
«Perman»
atly
ilkinji
romanyndan bölümler çap edilip ugralýar. Şol bölümlerden
görnüşine
görä,
romanda
rewolýusiýadan
öňki
döwür
Türkmenistanda hukuksyz galdyrylan, şeýle hem horlanan
daýhan köpçüligi bilen olary ezýän bir topar baýlaryň we rus
çinowiikleriniň arasyndaky göze dürtülip duran garşylyklaryň
görnetin
ýitileşen
pursatlarynyň
biri
şöhlelendirilipdir.
Romanyň baş bölümi ýaly bolup duýulýan «Gümanly
ýazgytda» ýazyjy rewolýusiýanyň öň ýanyndaky türkmen
obasynyň suratyny çekipdir: ojagyň başynda Öwezmyrat batyr
çylşyrymly durmuş dogrusynda pikirlenip otyr. Şol wagt
agtygy Perman gelýär. Ol baýlaryň obadaky iň gowy atlary ele
salmak üçin täze pirim gurýandyklaryny habar berýär. Şol
atlar, hamala, patyşa goşunyna gerek diýen bahana bilen
daýhanlaryň atlaryny ýygnamak, soňundan bolsa baýarlardan
olary satyn almak isleýärler. Baýlaryň gabahatçylykly işine
Permanyň gahary gelýär, olaryň garşysyna bir zatlar edesi
gelýär. Ýöne ondan näme çykjagyny bilenok. Ýaşuly hem
näme etmelidigi barada uly alada galýar.
Ýazyjy bu ýerde köne düzgüniň garşysyna daýhanlaryň
guramaçylykly çykyş etmeklige heniz ukyply däldigini
görkezýär. Öwezmyrat aganyň bar edip bilen zady aty Perman
bilen başga bir oba gaçyrýar. Perman gidenden soň, ýaşulyny
tutýarlar we Aşgabada alyp gidýärler. «Gyrguş» babynda
soňky wakalar ýaşulynyň ýatlamalary bilen utgaşyp gidýär.
Sud organlarynda höküm surýän adalatsyzlyklar barasynda
gürrüň berilýär. Öwezmyrat aga patyşa çinowniklerinden
biderek ýere hantama bolýar. Olar kömek edeli diýip, utanman
ýaşulynyň iň soňky köpügine çenli alýarlar.
Soňky
bölümlerde
bolsa
ýazyjy
gahrymanynyň
başyndan geçen kynçylyklary görkezmek isleýär. Ony dürli
wakalaryň içinde suratlandyrýar. «Kim kimi awlamak» atly
bölümde Perman iberilen obasyna barýarka, gumda bolup
geçen wakany görýäris. Onuň öňünden aty tutup, eltip berene
ullakan sylag beriljekdigini eşiden alamançylar topary çykýar.
Eýesine wepaly at serpýär-de, yzyna tutduryberýär. Nebsimiz
agyrsa-da, soň gahrymana näme bolandygyny bilemizok. Şu
bölümde gahrymanyň obrazynyň tipik alamatlarynyň dogry
berlip başlanandygy görünýär.
Çap edilen bölümleriň iň soňkusy bolan «Myş-myşlar
we hakykat», sýužeti boýunça öňküleriň dowamy däl. Bu ýerde
Öwezmyrat agany eýran nökeri bilen tutluşýan gaýduwsyz we
batyr ýaş ýigit hökmünde görýäris. Çap edilende yzda
ýerleşdirilendigine seretmezden, şol parça romanyň başky
bölümleriniň biri bolaýmagy mümkin.
Şeýlelik bilen, çap edilen bölümlere seredeniňde,
romanda rewolýusiýanyň öň ýanyndaky Türkmenistanyň
çylşyrymly sosial garşylyklaryny görkezmek niýet edilipdir.
Garyp daýhan köpçüliginiň gitdigiçe gedaýlaşmagy, halkyň
arasynda närazylygyň ösmegi, heniz synpy duýgusy ösmedik
baý bolsun, garyp bolsun öz awyna tapawut goýman topulýan
alamançylaryň hereketleri şol romanyň esasy obýekti bolmaly.
Aşgabatdan gaýdyp gelen Öwezmyrat aga dogrusynda,
alamançylardan gaçan Permanyň ykbaly hakda başga zat
aýdylmaýar. Gürrüň orta ýolda goýulýar. Çap edilen bäş
bölümde Permanyň ejesi bilen baglanyşykly girizilen sýužetiň
hem ujy görünýär-de gidýär. Türkmen sowet edebiýatynyň
taryhy
hem-de
Ata
Gowşudowyň
döredijiligi
bilen
meşgullanýan ýoldaşlar ýazyjynyň şu gyzykly romanynyň
golýazmasyny tapyp bilseler, gowy bolardy», («Türkmen
edebiýatynyň taryhy», IV tom, «Ylym» neşirýaty, 1979, 204206-njy sah.)
Filologiýa ylymlarynyň kandidaty T. Durdyýew hem
şeýle ýazýar:
«1930-njy ýyldan başlap, A. Gowşudow proza žanrynda
eser döretmeklige geçýär. 1940-njy ýyla çenli ol onlarça
felýeton, hekaýa, oçerk hem «Watan ogly» powestini ýazýar.
Şeýle hem ýazyjy otuzynjy ýyllaryň başyndan durmuş
wakalaryny has giň, köpsanly çeper obrazlaryň üsti bilen
suratlandyryp görkezmäge mümkinçilik berýän iri planly epik
eser ýazmaga — roman döretmäge girişýär. Ol tä 1941-nji
ýylyň başlaryna çenli «Perman» atly taryhy romanynyň
üstünde işleýär. Bu romanyň öz içine alýan döwri, onda
suratlandyrylýan esasy syýasy-sosial wakalar hakda gürrüň
edip, A. Gowşudow 1939-njy ýylyň ahyrynda şeýle ýazypdy:
«...Bu romanyň birinji bölümi türkmen halkynyň
kolonial döwründen öňki döwrüni suratlandyrýar we Zakaspi
oblastynda graždanlyk urşunyň gutarmagy bilen roman
gutarýar. Şu jümleden 1916-njy ýylyň gozgalaňyndan bir
görnüşini hem şu roman öz içine alýar...» («Sowet edebiýaty»,
1940, № 1, 92-nji sah.)
«Perman» A. Gowşudowyň giň planly epiki forma
ýüzlenmeginiň ilkinji tejribesidir. Bu roman, esasan, ýazylyp
gutarylan bolsa-da, käbir taryhy wakalaryň (ylaýta-da Gokdepe
urşy bilen baglanyşykly wakalaryň) görkezilişinde onda entek
birnäçe ýetmezçilikler bardy. Öz ilkinji romanynda şeýle
kemçilikleriň, entek taraşlanmaly ýerleriniň bardygyny, käbir
edebi obrazlary, eseriň aýry-aýry bölümlerini täzeden işläp
çykmalydygyny soňky wagtlarda awtoryň özi hem bilýärdi.
Hatda ýazyjy 1940-njy ýylyň başlarynda bu eseriň üstünde
täzeden işläp hem başlaýar. Emma 1941-nji ýylda Beýik
Watançylyk urşunyň başlanmagy bilen, A. Gowşudow döwrüň
täze talaplaryna laýyklykda işlemeli bolýar. Şonuň üçin hem
ýazyjy
özüniň
bütin
güýjüni
eýýäm
1939-njy
ýylyň
ahyrlarynda ýazmaga girişen ikinji bir düýpli eserini —
«Mähri-Wepa»
romanyny
Beýik
Watançylyk
urşunyň
talaplaryna laýyk edip ýazmaga gönükdirýär.
«Perman» romany hakynda bolsa şulary belläp geçmek
mümkin: birinjiden, bu eser doly ýazylyp gutarylmandygy
üçin, hiç ýerde tutuşlygyna çap edilmedi. Ikinji tarapdan hem
romanyň uly bir bölümi 1948-nji ýylda Aşgabatda bolup geçen
ýer titremesinden soň tapylmady. Eseriň beýleki bölüminiň
golýazmasy bolsa häzirki wagtda ýazyjynyň şahsy arhiwinde
saklanýar. A. Gowşudowyň «Perman» romanynyň bäş bölümi
«Sowet edebiýaty» žurnalynyň dürli sanlarynda çap edildi.
(«Sowet edebiýaty», 1939, № 2, 4, 7, 8, 11; 1940, № 8, 9). Bu
ýagdaýlaryň hemmesi «Perman» romany hakynda giňden
gürrüň etmäge, bütewi eser hökmünde ony derňemäge
mümkinçilik bermeýär. Emma şol taryhy romanyň türkmen
sowet prozasynda, ylaýta-da otuzynjy ýyllaryň edebiýatynda
görnükli orny eýelemäge mynasypdygyny belläp geçmek
gerek. Romanda özboluşly edebi obrazlaryň tutuş bir
galereýasynyň
döredilendigi
şol
eseriň
neşir
edilen
bölümlerinden görünýär. Rus halky bilen türkmen halkynyň
ekabyr progressiw pikirli ogullarynyň arasyndaky doganlykdostluk gatnaşyklaryny şöhlelendirýän epizodlaryny tolgunman
okamak mümkin däl. Halky talap gelen synpy duşmanlaryň,
din wekilleriniň bozuk ahlagy, edýän ähli pyssy-pujurlyklary
ussat ýazyjy tarapyndan güýçli satira bilen doly açylyp
görkezilýär.
«Perman»
romany
örän
gyzykly
taryhy
materiallara baýlygy, diliniň sadalygy, sýužetiniň gyzyklylygy
bilen okyjynyň ünsüni özüne çekýär. Hut şu tarapdan
seredeniňde, ýazyjy A. Gowşudowyň «Perman» romany 1930njy
ýyllaryň
prozasyna
uly
goşantdyr».
(«Türkmen
edebiýatynyň taryhy», V tom, 1 kitap, «Ylym» neşirýaty, 1980,
115-116-njy sah.)
G. Kulyýewa bilen T. Durdyýewiň bu pikirlerinde
jedelsiz dogry zatlaram bar, bu işleri ýazan döwürlerinde
romanyň golýazmasyny doly okap çykmandyklary sebäpli,
çaklabrak aýdyp goýberen zatlaram bar. Bu barada biz soňra
ýeri gelende jikme-jik gürrüň ederis. Alymlaryň «Perman»
romany baradaky pikirlerini dolulygyna getirmegimizem şonuň
üçin.
Häzirlikçe bolsa biz başga zady nygtamakçy bolýarys.
Romanyň golýazmasy barada gürrüň etmänimizde-de, onuň
«Sowet edebiýaty» žurnalynda çykan böleklerini hem, ol hakda
G. Kulyýewa bilen T. Durdyýewiň berýän maglumatlaryny
hem okan adamlar şu günki okyjylaryň arasynda gaty köpdür
öýdemzok.
Ýöne
okyjylar
köpçüliginiň
bu
romandan
düýbünden bihabardygyna garamazdan, ol halkyň aňynda
türkmen edebiýatynyň iň meşhur eserleri bilen des-deň ýaşap
geldi. «Aýgytly ädimi», «Ykbaly», «Doganlary», «Söýgini»,
«Taýmaz babany» bilmeýän türkmen okyjysynyň ýok bolşy
ýaly, «Perman» romanyny hem bilmeýän türkmen okyjysy
ýokdur. Bu «Perman» romanynyň ykbalyna biperwaý garan,
onuň ykbaly bilen çynlakaý gyzyklanmadyk ýekeje-de türkmen
okyjysynyň bolmandygyny tassyklaýar.
«Perman» romanynyň — çap bolup çykmadyk,
okalmadyk eseriň uzak ýyllaryň dowamynda halkyň aňyndan
çykman gelmegini, onuň adynyň il içinde rowaýata öwrülip
gitmegini halkyň ussat ýazyja bolan çäksiz söýgüsinden, onuň
galamynyň gudratyna bolan ýanbermez ynamyndan gözlemek
gerek. Mysal üçin, T. Durdyýew romanyň «Sowet edebiýaty»
žurnalynda çap edilen bäş bölüminiň esasynda oňa ýokary baha
berýän wagtynda bütinleý mamla. Muňa romany okan okyjylar
aýdyň göz ýetirendirler.
Şeýle ajaýyp eseriň, halkymyzyň bahasyna ýetip
bolmajak milli mirasynyň ykbalynyň şeýle keç bolandygynyň,
onuň näme üçin kyrk ýyldanam gowrak wagtlap okyja gowşup
bilmändiginiň sebäbini her bir okyjynyň bilesiniň gelýändigi
tebigydyr. Şonuň üçinem romanyň ykbaly hakda okyja käbir
zatlary gürrüň bermek zerurlygy ýüze çykýar. Muny biziň
bilmegimiz gerek, geljekde sapak edinmegimiz gerek. Sebäbi
romanyň şu wagta çenli okyja ýetmezliginiň bize bagly
bolmadyk sebäpleri-de bar, biziň hut özümize bagly sebäpleride bar. Eger biz — ýazyjynyň mirasdarlary şeýle biperwaýlyk
etmedik bolsak, romanyň ykbaly bilen çynlakaý gyzyklanyp,
ony okyjylara ýetirmek üçin çynlakaý alada eden bolsak, ol öz
hakyky eýelerine mundan has öňräk gowşardy.
Ata
Gowşudowyň
aýaly
Bossan
Gowşudowanyň
aýtmagyna görä, ýazyjy «Perman» romanyny, T. Durdyýewiň
tassyklaýşy ýaly, otuzynjy ýyllaryň başlarynda däl-de, ondan
has irräk, ýigriminji ýyllaryň aýaklarynda ýazyp başlapdyr.
Dürli sebäplere görä, romany ýazmak gaty köp wagta çekipdir.
Häzir ýazyjynyň şahsy arhiwinde romanyň köp bölümleriniň
dürli döwürlerde ýazylan dürli wariantlary, taslamalary
saklanýar. Arap, latyn, häzirki türkmen elipbiýlerinde (red.
belligi: bu ýerde kirillisa (1940-1996 ý.ý.) göz öňünde tutulýar)
ýazylan golýazmalar, dürli bloknotlara, depderlere edilen
bellikler bar.
Beýik Watançylyk urşunyň başlanmagy romanyň
üstünde
işlemegi
dowam
etdirmäge,
täzeden
gözden
geçirmäge, syntgylamaga, taraşlamaga pesgel berýär. Netijede,
ýazyjy romany uruş gutarandan soň tamamladym edýär.
Romanyň golýazmasyny maşynkada göçürtmäge mümkinçiligi
bolmansoň, ýazyjy onuň öz eli bilen ýazylan ýeke-täk
nusgasyny ony neşir etmek bilen dahylly adamlara okap
görmäge berýär. Bossan Gowşudowanyň tassyklamagyna görä,
bu ýa-ha 1947-nji ýylyň aýaklary bolmaly, ýa-da 1948-nji
ýylyň başlary bolmaly.
Roman iki kitapdan ybarat bolup, her kitabyň
golýazmasy özbaşyna ullakan papkada eken. Golýazmany
TSSR Ýazyjylar soýuzynyň, Türkmenistan neşirýatynyň şol
wagtky jogapkär işgärlerinden birnäçe adam okap görüpdir.
Hatda
ony
Türkmenistan
Kommunistik
(bolşewikler)
partiýasynyň Merkezi Komitetiniň şol wagtky birinji sekretary
Ş. Batyrowa hem okamaga beripdirler. Emma golýazmanyň
ykbaly çözülmän galypdyr. 1948-nji ýylda Aşgabatda bolan
aýylganç ýer yranmasy zerarly bu mesele diňe bir çözülmän
galmak bilenem çäklenmän, bütinleý ýatyp galýar, «gün
tertibinden» aýrylýar. Sebäbi ýer yrananda romanyň bir
kitabynyň golýazmasy «ýitirilýär».
Ýazyja
romanyň
bir
kitabynyň
golýazmasyny
Türkmenistan döwlet neşirýatynyň harabasynyň astyndan
tapmak başardýar. Ikinji papkadan bolsa derek tapylmaýar.
Ýazyjy tä ölýänçä ony gözleýär. Ony okamaga alan
adamlardan sorag-ideg edýär. Emma olaryň hemmesi «men
okanymdan soň pylana berdim» diýip, biri-biriniň başyna
atýar. Şeýdip, tä 1959-njy ýyla çenli «Permanyň» bir kitabynyň
golýazmasy ýitirildi hasap edilip gezilýär.
Diňe 1959-njy ýylda, ýer yranmasyndan on bir ýyl,
ýazyjynyň aradan çykanyndan alty ýyl soň, tötänden diýen
ýaly, golýazmanyň ýitmändigi, ony okamaga alan adamlaryň
biriniň düşnüksiz sebäplere görä saklap gelendigi aýan bolýar.
Şeýdip, ahyry «ýiten» golýazma ýazyjynyň maşgalasyna
gowuşýar.
Şu ýazgylary okan her bir okyjyda «Permanyň»
golýazmasyny on bir ýyllap gizläp saklan şol adam kimkä?»
diýen sowalyň dörejegini bilýäris. Şol adam hakda gürrüň
gidende, kärdeşlerimiziň biri ajy ýaňsy bilen:
— Golýazmany gaýtaryp bereni üçin, oňa ýadygärlik
dikmeli. Ýeri, düýbünden ýok edäýen bolsa näderdik? — diýdi.
Dogrudanam, näderdik? Bolsa-da, ussadyň halkyna galdyran
ýadygärliginiň öz hakyky eýelerine gowuşmak nesibesi bar
eken...
Ol adama ýadygärlik dikmek hakda gürrüň edilende
bolsa, bir zat aýdyň. Ol ýadygärlige lagnat daşyny oklan adam
tapylsa tapylar welin, eltip gül goýan tapylmaz. Her niçigem
bolsa, onuň golýazmany ýok edäýmän, yzyna gaýtaryp
berendigine begeneliň. Onuň adyny bolsa bilmeýän adamlar bir
bilmesin...
Ýer yranmasyna-da, golýazmanyň on bir ýyllap
gizlenip saklanmagyna-da etjek çärämiz ýok. Ýöne golýazma
tapylaly bäri hem otuz ýyla golaý wagt geçipdir ahyry. Onuň
şondan bäri çykman ýatmagyna kim günäkär?
Özümiz. Dogry, bu ýerde hem bir topar düýpli sebäpler
bar. Ýöne şol sebäpleriň wagtynda aýdyňlaşdyrylmandygy,
romanyň mümkin boldugyça tizräk çap edilmegi üçin zerur
çäreleriň görülmändigi biziň öz günämiz. Biz — ýazyjynyň
galamdaş dostlary, onuň kesbini ýörediji soňky nesiller,
edebiýaty öwreniji alymlar, tankytçylar, TSSR Ýazyjylar
soýuzynyň işgärleri golýazmanyň ýazyjynyň maşgalasynda
saklanýandygyny bilibem, ony okap göreliň, eger çap eder ýaly
bolsa, ony çykarmagyň aladasyny edeliň diýmedik.
Iň bärkisi, golýazmanyň tapylandygy-tapylmandygy
hakdaky
gürrüňem
uzak
ýyllaryň
dowamynda
anyklaşdyrylman gezildi. Öň görüp geçişimiz ýaly, G.
Kulyýewa hem, T. Durdyýew hem «Perman» romanynyň
golýazmasynyň «uly bir bölüminiň 1948-nji ýylda Aşgabatda
bolup geçen ýer titremesinden soň tapylmandygyny»
(T.
Durdyýew), «türkmen sowet edebiýatynyň taryhy hem-de Ata
Gowşudowyň döredijiligi bilen meşgullanýan ýoldaşlaryň
ýazyjynyň şu gyzykly romanynyň golýazmasyny tapyp
bilseler, gowy boljakdygy» (G. Kulyýewa) tassyklaýarlar.
Hakykatda bolsa, «Türkmen edebiýatynyň taryhynyň» IV
tomunyň we V tomunyň I kitabynyň çap edilip okyjylara
ýaýran
döwründe
«Permanyň»
ýitirilen
golýazmasynyň
tapylanyna ýigrimi ýyl geçipdi.
Munuň şeýledigini tassyklamak üçin bir ýagdaýy ýatlap
geçmegi zerur hasap edýäris. «Perman» romanyna ýazylan şu
sözsoňunyň «Sowet edebiýaty» žurnalynyň 1987-nji ýylyň 12nji nomerinde çap edilmezinden öň, redaksion kollegiýanyň
agzalaryna okadylyp ýörlen döwründe, žurnalyň tankyt
bölüminiň müdiri K. Berdiýew romanyň golýazmasynyň 1959njy ýylda tapylandygy hakdaky pikire şübhelenýändigini aýtdy.
«Bu gaty ir bolýar, biziň eşidişimize görä, golýazma ýaňyýakynda tapylan bolmaly» diýdi. Bu senäniň ozal hem
ýazyjynyň aýaly Bossan Gowşudowanyň agzyndan eşidilip
ýazylandygyna garamazdan, biz ony takyklamak üçin, ýene bir
gezek ýazyjynyň maşgalasyna jaň etdik. Şonda ýazyjynyň gyzy
Baharşat Gowşudowa şu senäniň dogrudygyny, sebäbi
romanyň golýazmasyny tutuşlygyna maşynkadan geçirip,
filologiýa ylymlarynyň kandidaty S. Annanurowanyň TKP
Merkezi Komitetiniň medeniýet bölüminiň müdiri bolup
işleýän döwründe okap görmegini hem çap edilmegine kömek
bermegini haýyş edip, oňa eltip berendiklerini tassyklady. S.
Annanurowa bolsa TKP Merkezi Komitetine altmyşynjy
ýyllaryň ortalarynda işe geçipdi. Şundan hasap tutanyňda-da,
G. Kulyýewa ýaly otuzynjy ýyllaryň prozasy barada, T.
Durdyýew ýaly A. Gowşudowyň döredijiligi barada iň abraýly
ylmy neşirleriň biri bolan «Türkmen edebiýatynyň taryhy»
üçin ýörite makala ýazan adamlaryň hem on bäş ýyllap
«Permanyň»
golýazmasynyň
tapylandygyndan
bihabar
galandygy aýan bolýar. Bu, gynansagam, biziň ylmy
gözleglerimiziň,
aradan
çykan
ýazyjylarymyzyň
edebi
mirasyny toplaýşymyzyň hem öwrenişimiziň ýüzleýliginden
hem çäkliliginden habar berýär.
Gepiň gysgasy, uzak ýyllaryň dowamynda hiç kim
romanyň mazmuny hakda anyk bir zat bilmedi. Roman
hakdaky
anyk,
dogruçyl
pikiriň
deregine,
romanyň
golýazmasyny gizläp gelen adam ýaly käbirleriniň nädogry,
betmatlap pikirleri agyzdan-agza geçip geldi. Golýazmany
boýdan-başa okap, şol pikirleriň galpdygyny subut eden adam
tapylmady. Gaýta şol nädogry garaýyşlar edebiýaty öwreniş
ylmymyza, onuň abraýly neşirlerine hem ornap gitdi. Hatda T.
Durdyýew ýaly Ata Gowşudowyň döredijiligini ýörite öwrenen
alymymyz hem bu meselä aýdyňlyk girizmegiň deregine, gaýta
käbir faktlar bilen esaslandyrylmadyk pikirleri öňe sürdi.
Ýogsa
«Perman»
romanynyň
golýazmasyny
tutuş
okamadygam bolsa, T. Durdyýewiň onuň «Sowet edebiýaty»
žurnalynda çap edilen bäş bölüminden başga-da, birnäçe
bölümini okap görendigine göz ýetirmek kyn däl.
G. Kulyýewanyň sözlerinden görnüşi ýaly, «Permanyň»
1939-njy, 1940-njy ýyllarda «Sowet edebiýaty» žurnalynda çap
edilen bölümleri onuň ikinji kitabynyňam ahyrky bölümleri
diýen ýaly. T. Durdyýew bolsa, görüp geçişimiz ýaly, romanda
«käbir taryhy wakalaryň (ylaýta-da, Gökdepe urşy bilen
baglanyşykly
wakalaryň)
görkezilişinde
entek
birnäçe
kemçilikler bardy» diýip tassyklaýar. Romanda «özboluşly
edebi obrazlaryň tutuş bir galereýasynyň döredilendigi», «rus
halky bilen türkmen halkynyň ekabyr progressiw pikirli
ogullarynyň arasyndaky
doganlyk-dostluk
gatnaşyklaryny
şöhlelendirýän epizodlary tolgunman okamak mümkin däldigi»
barada gürrüň edýär. G. Kulyýewanyň agzaýan bölümlerinde
bolsa Gökdepe urşy hakda-da, rus hem türkmen halklarynyň
arasyndaky doganlyk-dostluk hakda-da gürrüň ýok. Diýmek,
beýle pikirleri T. Durdyýewiň romanyň çap edilmedik başga-da
käbir bölümlerini okap ýöredip bilmegi mümkin. Şonuň bilen
bir wagtda, T. Durdyýewiň romanyň golýazmasyny tutuş okap
çykmandygy hem görnüp dur. Sebäbi ýazyjyny Gökdepe urşy
bilen baglanyşykly wakalary nädogry görkezmekde aýyplar
ýaly zadyň ýokdugyna «Permany» okap çykan her bir okyjy
aýdyň göz ýetirendir.
Ýöne bir zat welin hak — «Perman» romanynyň
çykarylmagy hakda çynlakaý alada edilmän gelinmeginiň esasy
sebäpleriniň biri käbir adamlaryň onda Gökdepe wakalarynyň,
hamala, nädogry görkezilýändigi baradaky toslamany öňe
sürüp
gelmekleri
boldy.
Romanyň
golýazmasyny
ýer
yranmazyndan ozal okadym diýýän adamlaryň käbiri romanyň
çykarar ýaly eser däldigini, onda Gökdepe urşy hakdaky
meselä nädogry pozisiýadan çemeleşilýändigini oturan-turan
ýerlerinde
gaýtalaýardylar.
tassyklamasynda
hem
şol
Dogrusy,
T.
agyzdan-agza
Durdyýewiň
geçip
ýören
gürrüňleriň täsiri bolmaly.
Biziň edebiýaty öwreniş ylmymyzyň saplanyp bilmän
gelýän bir çyrçygy bar. Käte sähelçe oýlansaň, faktlary
deňeşdirip görseň, galpdygy aç-açan bildirip duran toslamalar
hem abraýly ylmy neşirlere girýär-de, ylmy hakykatlyk
hukugyny alýar oturyberýär. Mysal üçin, kimdir biri, hamala,
A. Gowşudow «Perman» romanyny tutuşlygyna çykardyp
bilmejekdigine göz ýetirenmiş-de, onuň käbir bölümlerini,
hamala,
özbaşdak
powest
ýa-da
hekaýa
görnüşinde
çykardanmyş, indi ony aýratyn kitap edip çykarmagyň
zerurlygam ýokmuş diýen toslamany ýaýradypdyr. Şu nädogry
pikir tä soňky wagtlara çenli käbir edebiýatçy alymlarymyz
tarapyndan
goldanylyp
gelindi.
Mysal
üçin,
filologiýa
ylymlarynyň kandidaty K. Jumaýew «Ata Gowşudowyň
eserleri» («Edebiýat we sungat» 1986-njy ýyl, 9-njy maý)
diýen makalasynda A. Gowşudowyň «Dordepel» powestiniň
«Perman» romanyndan alnan bölekler esasynda döredilendigini
tassyklaýar.
Bu-da, aslyýetinde, romanyň golýazmasy bilen tanyş
bolunmansoň aýdylýan zat. Ýöne bu toslamanyň hakykat bilen
hiç hili baglanyşygynyň ýokdugyna göz ýetirmek üçin
«Dordepel» powestiniň diňe özüni okamagam ýeterlik ahyry.
Dogry, «Dordepel», powestinde hem Däli batyr,
Öwezmyrat batyr, Gara batyr, Çopan batyr ýaly «Perman»
romanynda agzalýan gahrymanlaryň atlaryna gabat gelinýär.
Ýöne, birinjiden-ä, «Dordepeldäki» wakalaryň «Permandaky»
wakalar bilen hiç hili umumylygy ýok. Ikinjiden bolsa ýazyjy
«Dordepeldäki» wakalaryň «Permandaky» wakalardan has
öňräk bolup geçýändigine şübhelenere ýer goýmandyr.
«Permanda» beýan edilýän wakalaryň geçen asyryň segseninji
ýyllarynyň
başlaryna
degişlidigi
okyjylara
mälimdir.
«Dordepelde» beýan edilýän wakalar bolsa ondan, bolmanda,
ýedi-sekiz ýyl öň bolup geçýär.
«Dordepelde» awtoryň adyndan «men» diýip gürleýän
gahryman powestiň baş gahrymany Nyýazmyrat aganyň özi
bilen duşuşanda togsan ýedi ýaşyndadygyny iki ýerde dagy
agzaýar. Edil şonuň ýaly, Nyýazmyrat aganyň özi hem gürrüň
berýän wakalarynyň ýigrimi ýaşlaryndaka bolup geçendigini
agzaýar. Powestde Beýik Watançylyk urşy, 1948-nji ýylda
bolan ýer yranmasy hakda hiç zat agzalmaýandygy ondaky
awtoryň adyndan gürleýän gahryman bilen Nyýazmyrat aganyň
soňky duşuşygynyň ýer yranmazyndan, hatda uruşdanam öň
bolup geçendigini tassyklamaga mümkinçilik berýär. Ýöne biz
iň soňky senäni — «Dordepel» powestiniň ýazylan ýylyny —
1951-nji ýyly awtoryň adyndan gürleýän gahryman bilen
Nyýazmyrat aganyň duşuşan ýyly diýip alaýalyň. Eger
Nyýazmyrat aga 1951-nji ýylda togsan ýedi ýaşynda bolsa,
onuň gürrüň berýän wakalary hem ol ýigrimi ýaşyndaka bolup
geçen bolsa, «Dordepeldäki» wakalar 1874-nji ýyla düşýär.
Gepiň gysgasy, «Permanyň» golýazmasyny tutuş okap,
anyk pikir aýdyp bilen adam bolmansoň, uzak ýyllaryň
dowamynda ol hakda her hili toslamalar, aňry gitse, çaklamalar
ýaýradylyp gelindi. Kyrkynjy ýyllaryň aýaklarynda, ellinji
ýyllaryň başlarynda şahsyýet kulty netijesinde edebiýat
meýdanynda ýol berlen ýanamalar, yzarlamalar, soňra bolsa
durgunlyk ýyllary «Perman» romany hakdaky nädogry
pikirleriň has-da çişirilmegine sebäp boldy, romanyň ykbalyny
has-da çylşyrymlaşdyrdy. Romany çap etmek meselesi bilen
çynlakaý
gyzyklanmaga
sebäpleriň biri hem şu boldy.
mümkinçilik
bermedik
esasy
Diňe 1986-njy ýylda ýazyjynyň maşgalasynyň haýyşy
boýunça, bu işe Türkmenistan Kompartiýasynyň Merkezi
Komiteti
gatyşandan
soň,
TSSR
Ýazyjylar
soýuzynyň
prawleniýesi edebiýatçy alymlar, ýazyjylar, neşirýat işgärleri
Mämmetdurdy Annagurdowdan, Halbaý Ýomutbaýewden,
Täçmuhammet Durdyýewden, Annaly Berdiýewden, Orazguly
Annaýewden,
Hojageldiýewden
Aman
we
Janmyradowdan,
Nargylyç
ýazyjynyň
Baharşat
gyzy
Gowşudowadan ybarat sostawda ýörite komissiýa döredip,
romany çap edip boljakdygy ýa-da bolmajakdygy hakdaky
meseläni gutarnykly çözmegi tabşyrdy. Diňe şundan soň şol
adamlar romanyň golýazmasy bilen doly tanyş boldular, diňe
şundan soň «Permanyň» ýeke Ata Gowşudowyň däl, tutuş
türkmen sowet prozasynyň iň gowy eserleriniň biridigi aýan
boldy.
Komissiýa bir agyzdan romany neşir etmeli diýen pikire
geldi. Ol romana edebi miras hökmünde garalmalydygyny,
şonuň bilen bir wagtda hem onuň tekstiniň ýörite redaksiýa
mätäçdigini aýratyn nygtap belledi. Romany ýörite redaktirläp,
çapa taýýarlamak şu setirleriň awtoryna tabşyryldy.
«Perman» romanynyň döreýşi, onuň näme üçin
«Perman» atlandyrylandygy hakdaky mesele iňňän çylşyrymly
hem inçeden öwrenilmeli mesele. Munuň üçin ýazyjynyň şahsy
arhiwknde
saklanylýan
materiallary,
romanyň
dürli
wariantlaryny, taslamalaryny jikme-jik barlaşdyryp, deňeşdirip
çykmak zerur. Biz romany redaktirläp çapa taýýarlanymyzda,
bu iňňän çylşyrymly hem köp wagt talap edýän işe
ýapyşmakdan saklandyk. Ozalam kyrk ýyllap okyjysyna
garaşyp ýatan romany, mümkin boldugyça tizräk çap etmek
maksady bilen, onuň ýazyjynyň gyzy Baharşat Gowşudowa
tarapyndan tertibe salnyp, maşynkadan geçirilen nusgasyny
ýeke-täk esas edip aldyk.
Şeýle-de bolsa, şu ýerde käbir häsiýetli pursatlara
okyjylaryň ünsüni çekmegi zerur hasap edýäris.
Birinjiden.
romanyň
«Perman»
adynyň
onuň
mazmunyna laýyk gelmeýändigine, tutuş mazmunyny aňladyp
bilmeýändigine ony okan okyjylar göz ýetirendirler. Perman
romanyň baş gahrymany hem däl. Romanyň baş gahrymany
Öwezmyrat
batyr.
Perman
bolsa
romanyň
gahrymany
hökmünde oňa ikinji kitabyň ortalarynda girýär. Ol romanyň
baş gahrymany Öwezmyrat batyryň gyzyndan bolan agtygy.
Özem Perman romanda eseriň adyna eýelik eder ýaly ullakan
rol oýnanok.
Ýöne näme üçin romanyň adyna «Perman» goýuldyka?
elektrik çyralary ýalpyldap ýanyp dur.
Garrylardan öň Jemal seslendi:
—
Men kolhozda işläp ýörün ahyry. Kolhozymyz bu ýyl
puly geçen ýylka garaňda kän paýlarmyka diýýärin.
—
Bu garaja öýümizi nädeli? Bu atymyň ýatagyny görüp
durmasam, kararym ýetmez, oglum - diýip, Öwezmyrat batyr
aladaly seslendi. Ýok, razy bolmasaňyz, jaýam almarys,
kolhozdanam göçmeris - diýip, Perman Jemal bilen babasynyň
ugrundan gopdy. - Dogrudanam şu babamyň aýdýany hak.
Köne ýurdumyzy taşlap gidip bolmaz. Ýöne häzirki diýýän
jaýlarym welin üýtgeşik jaýlar.
Öwezmyrat batyr Permanyň ýüzüne garap üýtgeşik bir
buýsanç bilen gürledi:
—
Men bir wagtlar Sibirde bolamda, Stepan agadan beýik
Leniniň tarypyny eşidipdim. Bizi bu ýagtylyga çykaran,
agzymyzy aşa ýetiren dünýä mazlumlarynyň serdary beýik
Lenindir.
Nargylyç HOJAGELDIÝEW
ÖMÜR KITABY
Sözsoňy
Kyn ykbally adamlar bolýar. Kyn ykbally adamlar ýaly,
kyn ykbally eserler hem bolýar. Türkmen sowet edebiýatynyň
düýbüni tutujylaryň biri, ajaýyp söz ussady Ata Gowşudowyň
«Perman» romanynyň ykbaly hem kyn boldy. Awtory onuň
çap bolup çykanyny görüp bilmän gitdi. Okyjylar bolsa oňa
doly ýazylyp gutarylandan soňam kyrk ýyldan gowrak
garaşmaly boldular.
Kyrk ýyl. Är ömri. Roman bilen bile dünýä inen çagalar
agtykly bolup gitdiler. Okyjylaryň bir topar nesli çalyşdy.
Romanyň çykanyny görüp bilmän giden diňe awtor bolmady...
Ýöne okyjylar garaşdylar. Geň görmeli zat — romanyň
golýazmasynyň ýitirilendigi hakdaky gürrüň tutuş respublika
ýaýrap, uludan-kiçä hemme kişä mälim bolan wagtynda-da,
okyjylar kyrk ýyllap umydy goldan bermediler. Uzak ýyllaryň
dowamynda romanyň golýazmasy ýitipdir diýen gürrüňiň
gapdaly bilen «barmyş», «tapylanmyş» diýen umytlandyryjy
«myş» hem ýaşap geldi.
Şol «myşyň» aňyrsynyň juda boş däl ekendigini biz
diňe indi bilýäris. Öň bolsa şol «myş» halk umydynyň,
yhlasynyň, ynanjynyň öçmez uçgunjygy ýaly bolup köräp
gelipdi.
Öz wagtynda romanyň golýazmasyny doly okap
çykandyr öýdülýän adamlary barmak basyp sanaýmaly.
Döwürleýin metbugatda hem ondan käbir bölekler çap
edilipdir. Roman hakda edebiýaty öwreniş ylmynda we edebi
tankytda hem düýpli aýdylan zat ýok.
«Perman» romany hakdaky iň giňişleýin maglumata biz
«Türkmen edebiýatynyň taryhynyň» IV tomunyň («Ylym»
neşirýaty,
1979)
filologiýa
ylymlarynyň
kandidaty
G.
Kulyýewa tarapyndan ýazylan «Otuzynjy ýyllaryň prozasy»
diýen bölüminde we V tomunyň birinji kitabynyň («Ylym»
neşirýaty,
1980)
filologiýa
ylymlarynyň
kandidaty
T.
Durdyýew tarapyndan ýazylan «Ata Gowşudow» diýen
bölüminde gabat gelýäris. Eseriň döreýiş hem öwreniliş taryhy
bilen baglanyşykly bolany üçin şol maglumatlaryň ikisini hem
tutuşlygyna getirmegi maksada laýyk hasap edýäris.
Filologiýa ylymlarynyň kandidaty G. Kulyýewa şeýle
ýazýar:
«1939-njy
sahypalarynda
ýylda
Ata
«Sowet
edebiýaty»
žurnalynyň
Gozşudowyň
«Perman»
atly
ilkinji
romanyndan bölümler çap edilip ugralýar. Şol bölümlerden
görnüşine
görä,
romanda
rewolýusiýadan
öňki
döwür
Türkmenistanda hukuksyz galdyrylan, şeýle hem horlanan
daýhan köpçüligi bilen olary ezýän bir topar baýlaryň we rus
çinowiikleriniň arasyndaky göze dürtülip duran garşylyklaryň
görnetin
ýitileşen
pursatlarynyň
biri
şöhlelendirilipdir.
Romanyň baş bölümi ýaly bolup duýulýan «Gümanly
ýazgytda» ýazyjy rewolýusiýanyň öň ýanyndaky türkmen
obasynyň suratyny çekipdir: ojagyň başynda Öwezmyrat batyr
çylşyrymly durmuş dogrusynda pikirlenip otyr. Şol wagt
agtygy Perman gelýär. Ol baýlaryň obadaky iň gowy atlary ele
salmak üçin täze pirim gurýandyklaryny habar berýär. Şol
atlar, hamala, patyşa goşunyna gerek diýen bahana bilen
daýhanlaryň atlaryny ýygnamak, soňundan bolsa baýarlardan
olary satyn almak isleýärler. Baýlaryň gabahatçylykly işine
Permanyň gahary gelýär, olaryň garşysyna bir zatlar edesi
gelýär. Ýöne ondan näme çykjagyny bilenok. Ýaşuly hem
näme etmelidigi barada uly alada galýar.
Ýazyjy bu ýerde köne düzgüniň garşysyna daýhanlaryň
guramaçylykly çykyş etmeklige heniz ukyply däldigini
görkezýär. Öwezmyrat aganyň bar edip bilen zady aty Perman
bilen başga bir oba gaçyrýar. Perman gidenden soň, ýaşulyny
tutýarlar we Aşgabada alyp gidýärler. «Gyrguş» babynda
soňky wakalar ýaşulynyň ýatlamalary bilen utgaşyp gidýär.
Sud organlarynda höküm surýän adalatsyzlyklar barasynda
gürrüň berilýär. Öwezmyrat aga patyşa çinowniklerinden
biderek ýere hantama bolýar. Olar kömek edeli diýip, utanman
ýaşulynyň iň soňky köpügine çenli alýarlar.
Soňky
bölümlerde
bolsa
ýazyjy
gahrymanynyň
başyndan geçen kynçylyklary görkezmek isleýär. Ony dürli
wakalaryň içinde suratlandyrýar. «Kim kimi awlamak» atly
bölümde Perman iberilen obasyna barýarka, gumda bolup
geçen wakany görýäris. Onuň öňünden aty tutup, eltip berene
ullakan sylag beriljekdigini eşiden alamançylar topary çykýar.
Eýesine wepaly at serpýär-de, yzyna tutduryberýär. Nebsimiz
agyrsa-da, soň gahrymana näme bolandygyny bilemizok. Şu
bölümde gahrymanyň obrazynyň tipik alamatlarynyň dogry
berlip başlanandygy görünýär.
Çap edilen bölümleriň iň soňkusy bolan «Myş-myşlar
we hakykat», sýužeti boýunça öňküleriň dowamy däl. Bu ýerde
Öwezmyrat agany eýran nökeri bilen tutluşýan gaýduwsyz we
batyr ýaş ýigit hökmünde görýäris. Çap edilende yzda
ýerleşdirilendigine seretmezden, şol parça romanyň başky
bölümleriniň biri bolaýmagy mümkin.
Şeýlelik bilen, çap edilen bölümlere seredeniňde,
romanda rewolýusiýanyň öň ýanyndaky Türkmenistanyň
çylşyrymly sosial garşylyklaryny görkezmek niýet edilipdir.
Garyp daýhan köpçüliginiň gitdigiçe gedaýlaşmagy, halkyň
arasynda närazylygyň ösmegi, heniz synpy duýgusy ösmedik
baý bolsun, garyp bolsun öz awyna tapawut goýman topulýan
alamançylaryň hereketleri şol romanyň esasy obýekti bolmaly.
Aşgabatdan gaýdyp gelen Öwezmyrat aga dogrusynda,
alamançylardan gaçan Permanyň ykbaly hakda başga zat
aýdylmaýar. Gürrüň orta ýolda goýulýar. Çap edilen bäş
bölümde Permanyň ejesi bilen baglanyşykly girizilen sýužetiň
hem ujy görünýär-de gidýär. Türkmen sowet edebiýatynyň
taryhy
hem-de
Ata
Gowşudowyň
döredijiligi
bilen
meşgullanýan ýoldaşlar ýazyjynyň şu gyzykly romanynyň
golýazmasyny tapyp bilseler, gowy bolardy», («Türkmen
edebiýatynyň taryhy», IV tom, «Ylym» neşirýaty, 1979, 204206-njy sah.)
Filologiýa ylymlarynyň kandidaty T. Durdyýew hem
şeýle ýazýar:
«1930-njy ýyldan başlap, A. Gowşudow proza žanrynda
eser döretmeklige geçýär. 1940-njy ýyla çenli ol onlarça
felýeton, hekaýa, oçerk hem «Watan ogly» powestini ýazýar.
Şeýle hem ýazyjy otuzynjy ýyllaryň başyndan durmuş
wakalaryny has giň, köpsanly çeper obrazlaryň üsti bilen
suratlandyryp görkezmäge mümkinçilik berýän iri planly epik
eser ýazmaga — roman döretmäge girişýär. Ol tä 1941-nji
ýylyň başlaryna çenli «Perman» atly taryhy romanynyň
üstünde işleýär. Bu romanyň öz içine alýan döwri, onda
suratlandyrylýan esasy syýasy-sosial wakalar hakda gürrüň
edip, A. Gowşudow 1939-njy ýylyň ahyrynda şeýle ýazypdy:
«...Bu romanyň birinji bölümi türkmen halkynyň
kolonial döwründen öňki döwrüni suratlandyrýar we Zakaspi
oblastynda graždanlyk urşunyň gutarmagy bilen roman
gutarýar. Şu jümleden 1916-njy ýylyň gozgalaňyndan bir
görnüşini hem şu roman öz içine alýar...» («Sowet edebiýaty»,
1940, № 1, 92-nji sah.)
«Perman» A. Gowşudowyň giň planly epiki forma
ýüzlenmeginiň ilkinji tejribesidir. Bu roman, esasan, ýazylyp
gutarylan bolsa-da, käbir taryhy wakalaryň (ylaýta-da Gokdepe
urşy bilen baglanyşykly wakalaryň) görkezilişinde onda entek
birnäçe ýetmezçilikler bardy. Öz ilkinji romanynda şeýle
kemçilikleriň, entek taraşlanmaly ýerleriniň bardygyny, käbir
edebi obrazlary, eseriň aýry-aýry bölümlerini täzeden işläp
çykmalydygyny soňky wagtlarda awtoryň özi hem bilýärdi.
Hatda ýazyjy 1940-njy ýylyň başlarynda bu eseriň üstünde
täzeden işläp hem başlaýar. Emma 1941-nji ýylda Beýik
Watançylyk urşunyň başlanmagy bilen, A. Gowşudow döwrüň
täze talaplaryna laýyklykda işlemeli bolýar. Şonuň üçin hem
ýazyjy
özüniň
bütin
güýjüni
eýýäm
1939-njy
ýylyň
ahyrlarynda ýazmaga girişen ikinji bir düýpli eserini —
«Mähri-Wepa»
romanyny
Beýik
Watançylyk
urşunyň
talaplaryna laýyk edip ýazmaga gönükdirýär.
«Perman» romany hakynda bolsa şulary belläp geçmek
mümkin: birinjiden, bu eser doly ýazylyp gutarylmandygy
üçin, hiç ýerde tutuşlygyna çap edilmedi. Ikinji tarapdan hem
romanyň uly bir bölümi 1948-nji ýylda Aşgabatda bolup geçen
ýer titremesinden soň tapylmady. Eseriň beýleki bölüminiň
golýazmasy bolsa häzirki wagtda ýazyjynyň şahsy arhiwinde
saklanýar. A. Gowşudowyň «Perman» romanynyň bäş bölümi
«Sowet edebiýaty» žurnalynyň dürli sanlarynda çap edildi.
(«Sowet edebiýaty», 1939, № 2, 4, 7, 8, 11; 1940, № 8, 9). Bu
ýagdaýlaryň hemmesi «Perman» romany hakynda giňden
gürrüň etmäge, bütewi eser hökmünde ony derňemäge
mümkinçilik bermeýär. Emma şol taryhy romanyň türkmen
sowet prozasynda, ylaýta-da otuzynjy ýyllaryň edebiýatynda
görnükli orny eýelemäge mynasypdygyny belläp geçmek
gerek. Romanda özboluşly edebi obrazlaryň tutuş bir
galereýasynyň
döredilendigi
şol
eseriň
neşir
edilen
bölümlerinden görünýär. Rus halky bilen türkmen halkynyň
ekabyr progressiw pikirli ogullarynyň arasyndaky doganlykdostluk gatnaşyklaryny şöhlelendirýän epizodlaryny tolgunman
okamak mümkin däl. Halky talap gelen synpy duşmanlaryň,
din wekilleriniň bozuk ahlagy, edýän ähli pyssy-pujurlyklary
ussat ýazyjy tarapyndan güýçli satira bilen doly açylyp
görkezilýär.
«Perman»
romany
örän
gyzykly
taryhy
materiallara baýlygy, diliniň sadalygy, sýužetiniň gyzyklylygy
bilen okyjynyň ünsüni özüne çekýär. Hut şu tarapdan
seredeniňde, ýazyjy A. Gowşudowyň «Perman» romany 1930njy
ýyllaryň
prozasyna
uly
goşantdyr».
(«Türkmen
edebiýatynyň taryhy», V tom, 1 kitap, «Ylym» neşirýaty, 1980,
115-116-njy sah.)
G. Kulyýewa bilen T. Durdyýewiň bu pikirlerinde
jedelsiz dogry zatlaram bar, bu işleri ýazan döwürlerinde
romanyň golýazmasyny doly okap çykmandyklary sebäpli,
çaklabrak aýdyp goýberen zatlaram bar. Bu barada biz soňra
ýeri gelende jikme-jik gürrüň ederis. Alymlaryň «Perman»
romany baradaky pikirlerini dolulygyna getirmegimizem şonuň
üçin.
Häzirlikçe bolsa biz başga zady nygtamakçy bolýarys.
Romanyň golýazmasy barada gürrüň etmänimizde-de, onuň
«Sowet edebiýaty» žurnalynda çykan böleklerini hem, ol hakda
G. Kulyýewa bilen T. Durdyýewiň berýän maglumatlaryny
hem okan adamlar şu günki okyjylaryň arasynda gaty köpdür
öýdemzok.
Ýöne
okyjylar
köpçüliginiň
bu
romandan
düýbünden bihabardygyna garamazdan, ol halkyň aňynda
türkmen edebiýatynyň iň meşhur eserleri bilen des-deň ýaşap
geldi. «Aýgytly ädimi», «Ykbaly», «Doganlary», «Söýgini»,
«Taýmaz babany» bilmeýän türkmen okyjysynyň ýok bolşy
ýaly, «Perman» romanyny hem bilmeýän türkmen okyjysy
ýokdur. Bu «Perman» romanynyň ykbalyna biperwaý garan,
onuň ykbaly bilen çynlakaý gyzyklanmadyk ýekeje-de türkmen
okyjysynyň bolmandygyny tassyklaýar.
«Perman» romanynyň — çap bolup çykmadyk,
okalmadyk eseriň uzak ýyllaryň dowamynda halkyň aňyndan
çykman gelmegini, onuň adynyň il içinde rowaýata öwrülip
gitmegini halkyň ussat ýazyja bolan çäksiz söýgüsinden, onuň
galamynyň gudratyna bolan ýanbermez ynamyndan gözlemek
gerek. Mysal üçin, T. Durdyýew romanyň «Sowet edebiýaty»
žurnalynda çap edilen bäş bölüminiň esasynda oňa ýokary baha
berýän wagtynda bütinleý mamla. Muňa romany okan okyjylar
aýdyň göz ýetirendirler.
Şeýle ajaýyp eseriň, halkymyzyň bahasyna ýetip
bolmajak milli mirasynyň ykbalynyň şeýle keç bolandygynyň,
onuň näme üçin kyrk ýyldanam gowrak wagtlap okyja gowşup
bilmändiginiň sebäbini her bir okyjynyň bilesiniň gelýändigi
tebigydyr. Şonuň üçinem romanyň ykbaly hakda okyja käbir
zatlary gürrüň bermek zerurlygy ýüze çykýar. Muny biziň
bilmegimiz gerek, geljekde sapak edinmegimiz gerek. Sebäbi
romanyň şu wagta çenli okyja ýetmezliginiň bize bagly
bolmadyk sebäpleri-de bar, biziň hut özümize bagly sebäpleride bar. Eger biz — ýazyjynyň mirasdarlary şeýle biperwaýlyk
etmedik bolsak, romanyň ykbaly bilen çynlakaý gyzyklanyp,
ony okyjylara ýetirmek üçin çynlakaý alada eden bolsak, ol öz
hakyky eýelerine mundan has öňräk gowşardy.
Ata
Gowşudowyň
aýaly
Bossan
Gowşudowanyň
aýtmagyna görä, ýazyjy «Perman» romanyny, T. Durdyýewiň
tassyklaýşy ýaly, otuzynjy ýyllaryň başlarynda däl-de, ondan
has irräk, ýigriminji ýyllaryň aýaklarynda ýazyp başlapdyr.
Dürli sebäplere görä, romany ýazmak gaty köp wagta çekipdir.
Häzir ýazyjynyň şahsy arhiwinde romanyň köp bölümleriniň
dürli döwürlerde ýazylan dürli wariantlary, taslamalary
saklanýar. Arap, latyn, häzirki türkmen elipbiýlerinde (red.
belligi: bu ýerde kirillisa (1940-1996 ý.ý.) göz öňünde tutulýar)
ýazylan golýazmalar, dürli bloknotlara, depderlere edilen
bellikler bar.
Beýik Watançylyk urşunyň başlanmagy romanyň
üstünde
işlemegi
dowam
etdirmäge,
täzeden
gözden
geçirmäge, syntgylamaga, taraşlamaga pesgel berýär. Netijede,
ýazyjy romany uruş gutarandan soň tamamladym edýär.
Romanyň golýazmasyny maşynkada göçürtmäge mümkinçiligi
bolmansoň, ýazyjy onuň öz eli bilen ýazylan ýeke-täk
nusgasyny ony neşir etmek bilen dahylly adamlara okap
görmäge berýär. Bossan Gowşudowanyň tassyklamagyna görä,
bu ýa-ha 1947-nji ýylyň aýaklary bolmaly, ýa-da 1948-nji
ýylyň başlary bolmaly.
Roman iki kitapdan ybarat bolup, her kitabyň
golýazmasy özbaşyna ullakan papkada eken. Golýazmany
TSSR Ýazyjylar soýuzynyň, Türkmenistan neşirýatynyň şol
wagtky jogapkär işgärlerinden birnäçe adam okap görüpdir.
Hatda
ony
Türkmenistan
Kommunistik
(bolşewikler)
partiýasynyň Merkezi Komitetiniň şol wagtky birinji sekretary
Ş. Batyrowa hem okamaga beripdirler. Emma golýazmanyň
ykbaly çözülmän galypdyr. 1948-nji ýylda Aşgabatda bolan
aýylganç ýer yranmasy zerarly bu mesele diňe bir çözülmän
galmak bilenem çäklenmän, bütinleý ýatyp galýar, «gün
tertibinden» aýrylýar. Sebäbi ýer yrananda romanyň bir
kitabynyň golýazmasy «ýitirilýär».
Ýazyja
romanyň
bir
kitabynyň
golýazmasyny
Türkmenistan döwlet neşirýatynyň harabasynyň astyndan
tapmak başardýar. Ikinji papkadan bolsa derek tapylmaýar.
Ýazyjy tä ölýänçä ony gözleýär. Ony okamaga alan
adamlardan sorag-ideg edýär. Emma olaryň hemmesi «men
okanymdan soň pylana berdim» diýip, biri-biriniň başyna
atýar. Şeýdip, tä 1959-njy ýyla çenli «Permanyň» bir kitabynyň
golýazmasy ýitirildi hasap edilip gezilýär.
Diňe 1959-njy ýylda, ýer yranmasyndan on bir ýyl,
ýazyjynyň aradan çykanyndan alty ýyl soň, tötänden diýen
ýaly, golýazmanyň ýitmändigi, ony okamaga alan adamlaryň
biriniň düşnüksiz sebäplere görä saklap gelendigi aýan bolýar.
Şeýdip, ahyry «ýiten» golýazma ýazyjynyň maşgalasyna
gowuşýar.
Şu ýazgylary okan her bir okyjyda «Permanyň»
golýazmasyny on bir ýyllap gizläp saklan şol adam kimkä?»
diýen sowalyň dörejegini bilýäris. Şol adam hakda gürrüň
gidende, kärdeşlerimiziň biri ajy ýaňsy bilen:
— Golýazmany gaýtaryp bereni üçin, oňa ýadygärlik
dikmeli. Ýeri, düýbünden ýok edäýen bolsa näderdik? — diýdi.
Dogrudanam, näderdik? Bolsa-da, ussadyň halkyna galdyran
ýadygärliginiň öz hakyky eýelerine gowuşmak nesibesi bar
eken...
Ol adama ýadygärlik dikmek hakda gürrüň edilende
bolsa, bir zat aýdyň. Ol ýadygärlige lagnat daşyny oklan adam
tapylsa tapylar welin, eltip gül goýan tapylmaz. Her niçigem
bolsa, onuň golýazmany ýok edäýmän, yzyna gaýtaryp
berendigine begeneliň. Onuň adyny bolsa bilmeýän adamlar bir
bilmesin...
Ýer yranmasyna-da, golýazmanyň on bir ýyllap
gizlenip saklanmagyna-da etjek çärämiz ýok. Ýöne golýazma
tapylaly bäri hem otuz ýyla golaý wagt geçipdir ahyry. Onuň
şondan bäri çykman ýatmagyna kim günäkär?
Özümiz. Dogry, bu ýerde hem bir topar düýpli sebäpler
bar. Ýöne şol sebäpleriň wagtynda aýdyňlaşdyrylmandygy,
romanyň mümkin boldugyça tizräk çap edilmegi üçin zerur
çäreleriň görülmändigi biziň öz günämiz. Biz — ýazyjynyň
galamdaş dostlary, onuň kesbini ýörediji soňky nesiller,
edebiýaty öwreniji alymlar, tankytçylar, TSSR Ýazyjylar
soýuzynyň işgärleri golýazmanyň ýazyjynyň maşgalasynda
saklanýandygyny bilibem, ony okap göreliň, eger çap eder ýaly
bolsa, ony çykarmagyň aladasyny edeliň diýmedik.
Iň bärkisi, golýazmanyň tapylandygy-tapylmandygy
hakdaky
gürrüňem
uzak
ýyllaryň
dowamynda
anyklaşdyrylman gezildi. Öň görüp geçişimiz ýaly, G.
Kulyýewa hem, T. Durdyýew hem «Perman» romanynyň
golýazmasynyň «uly bir bölüminiň 1948-nji ýylda Aşgabatda
bolup geçen ýer titremesinden soň tapylmandygyny»
(T.
Durdyýew), «türkmen sowet edebiýatynyň taryhy hem-de Ata
Gowşudowyň döredijiligi bilen meşgullanýan ýoldaşlaryň
ýazyjynyň şu gyzykly romanynyň golýazmasyny tapyp
bilseler, gowy boljakdygy» (G. Kulyýewa) tassyklaýarlar.
Hakykatda bolsa, «Türkmen edebiýatynyň taryhynyň» IV
tomunyň we V tomunyň I kitabynyň çap edilip okyjylara
ýaýran
döwründe
«Permanyň»
ýitirilen
golýazmasynyň
tapylanyna ýigrimi ýyl geçipdi.
Munuň şeýledigini tassyklamak üçin bir ýagdaýy ýatlap
geçmegi zerur hasap edýäris. «Perman» romanyna ýazylan şu
sözsoňunyň «Sowet edebiýaty» žurnalynyň 1987-nji ýylyň 12nji nomerinde çap edilmezinden öň, redaksion kollegiýanyň
agzalaryna okadylyp ýörlen döwründe, žurnalyň tankyt
bölüminiň müdiri K. Berdiýew romanyň golýazmasynyň 1959njy ýylda tapylandygy hakdaky pikire şübhelenýändigini aýtdy.
«Bu gaty ir bolýar, biziň eşidişimize görä, golýazma ýaňyýakynda tapylan bolmaly» diýdi. Bu senäniň ozal hem
ýazyjynyň aýaly Bossan Gowşudowanyň agzyndan eşidilip
ýazylandygyna garamazdan, biz ony takyklamak üçin, ýene bir
gezek ýazyjynyň maşgalasyna jaň etdik. Şonda ýazyjynyň gyzy
Baharşat Gowşudowa şu senäniň dogrudygyny, sebäbi
romanyň golýazmasyny tutuşlygyna maşynkadan geçirip,
filologiýa ylymlarynyň kandidaty S. Annanurowanyň TKP
Merkezi Komitetiniň medeniýet bölüminiň müdiri bolup
işleýän döwründe okap görmegini hem çap edilmegine kömek
bermegini haýyş edip, oňa eltip berendiklerini tassyklady. S.
Annanurowa bolsa TKP Merkezi Komitetine altmyşynjy
ýyllaryň ortalarynda işe geçipdi. Şundan hasap tutanyňda-da,
G. Kulyýewa ýaly otuzynjy ýyllaryň prozasy barada, T.
Durdyýew ýaly A. Gowşudowyň döredijiligi barada iň abraýly
ylmy neşirleriň biri bolan «Türkmen edebiýatynyň taryhy»
üçin ýörite makala ýazan adamlaryň hem on bäş ýyllap
«Permanyň»
golýazmasynyň
tapylandygyndan
bihabar
galandygy aýan bolýar. Bu, gynansagam, biziň ylmy
gözleglerimiziň,
aradan
çykan
ýazyjylarymyzyň
edebi
mirasyny toplaýşymyzyň hem öwrenişimiziň ýüzleýliginden
hem çäkliliginden habar berýär.
Gepiň gysgasy, uzak ýyllaryň dowamynda hiç kim
romanyň mazmuny hakda anyk bir zat bilmedi. Roman
hakdaky
anyk,
dogruçyl
pikiriň
deregine,
romanyň
golýazmasyny gizläp gelen adam ýaly käbirleriniň nädogry,
betmatlap pikirleri agyzdan-agza geçip geldi. Golýazmany
boýdan-başa okap, şol pikirleriň galpdygyny subut eden adam
tapylmady. Gaýta şol nädogry garaýyşlar edebiýaty öwreniş
ylmymyza, onuň abraýly neşirlerine hem ornap gitdi. Hatda T.
Durdyýew ýaly Ata Gowşudowyň döredijiligini ýörite öwrenen
alymymyz hem bu meselä aýdyňlyk girizmegiň deregine, gaýta
käbir faktlar bilen esaslandyrylmadyk pikirleri öňe sürdi.
Ýogsa
«Perman»
romanynyň
golýazmasyny
tutuş
okamadygam bolsa, T. Durdyýewiň onuň «Sowet edebiýaty»
žurnalynda çap edilen bäş bölüminden başga-da, birnäçe
bölümini okap görendigine göz ýetirmek kyn däl.
G. Kulyýewanyň sözlerinden görnüşi ýaly, «Permanyň»
1939-njy, 1940-njy ýyllarda «Sowet edebiýaty» žurnalynda çap
edilen bölümleri onuň ikinji kitabynyňam ahyrky bölümleri
diýen ýaly. T. Durdyýew bolsa, görüp geçişimiz ýaly, romanda
«käbir taryhy wakalaryň (ylaýta-da, Gökdepe urşy bilen
baglanyşykly
wakalaryň)
görkezilişinde
entek
birnäçe
kemçilikler bardy» diýip tassyklaýar. Romanda «özboluşly
edebi obrazlaryň tutuş bir galereýasynyň döredilendigi», «rus
halky bilen türkmen halkynyň ekabyr progressiw pikirli
ogullarynyň arasyndaky
doganlyk-dostluk
gatnaşyklaryny
şöhlelendirýän epizodlary tolgunman okamak mümkin däldigi»
barada gürrüň edýär. G. Kulyýewanyň agzaýan bölümlerinde
bolsa Gökdepe urşy hakda-da, rus hem türkmen halklarynyň
arasyndaky doganlyk-dostluk hakda-da gürrüň ýok. Diýmek,
beýle pikirleri T. Durdyýewiň romanyň çap edilmedik başga-da
käbir bölümlerini okap ýöredip bilmegi mümkin. Şonuň bilen
bir wagtda, T. Durdyýewiň romanyň golýazmasyny tutuş okap
çykmandygy hem görnüp dur. Sebäbi ýazyjyny Gökdepe urşy
bilen baglanyşykly wakalary nädogry görkezmekde aýyplar
ýaly zadyň ýokdugyna «Permany» okap çykan her bir okyjy
aýdyň göz ýetirendir.
Ýöne bir zat welin hak — «Perman» romanynyň
çykarylmagy hakda çynlakaý alada edilmän gelinmeginiň esasy
sebäpleriniň biri käbir adamlaryň onda Gökdepe wakalarynyň,
hamala, nädogry görkezilýändigi baradaky toslamany öňe
sürüp
gelmekleri
boldy.
Romanyň
golýazmasyny
ýer
yranmazyndan ozal okadym diýýän adamlaryň käbiri romanyň
çykarar ýaly eser däldigini, onda Gökdepe urşy hakdaky
meselä nädogry pozisiýadan çemeleşilýändigini oturan-turan
ýerlerinde
gaýtalaýardylar.
tassyklamasynda
hem
şol
Dogrusy,
T.
agyzdan-agza
Durdyýewiň
geçip
ýören
gürrüňleriň täsiri bolmaly.
Biziň edebiýaty öwreniş ylmymyzyň saplanyp bilmän
gelýän bir çyrçygy bar. Käte sähelçe oýlansaň, faktlary
deňeşdirip görseň, galpdygy aç-açan bildirip duran toslamalar
hem abraýly ylmy neşirlere girýär-de, ylmy hakykatlyk
hukugyny alýar oturyberýär. Mysal üçin, kimdir biri, hamala,
A. Gowşudow «Perman» romanyny tutuşlygyna çykardyp
bilmejekdigine göz ýetirenmiş-de, onuň käbir bölümlerini,
hamala,
özbaşdak
powest
ýa-da
hekaýa
görnüşinde
çykardanmyş, indi ony aýratyn kitap edip çykarmagyň
zerurlygam ýokmuş diýen toslamany ýaýradypdyr. Şu nädogry
pikir tä soňky wagtlara çenli käbir edebiýatçy alymlarymyz
tarapyndan
goldanylyp
gelindi.
Mysal
üçin,
filologiýa
ylymlarynyň kandidaty K. Jumaýew «Ata Gowşudowyň
eserleri» («Edebiýat we sungat» 1986-njy ýyl, 9-njy maý)
diýen makalasynda A. Gowşudowyň «Dordepel» powestiniň
«Perman» romanyndan alnan bölekler esasynda döredilendigini
tassyklaýar.
Bu-da, aslyýetinde, romanyň golýazmasy bilen tanyş
bolunmansoň aýdylýan zat. Ýöne bu toslamanyň hakykat bilen
hiç hili baglanyşygynyň ýokdugyna göz ýetirmek üçin
«Dordepel» powestiniň diňe özüni okamagam ýeterlik ahyry.
Dogry, «Dordepel», powestinde hem Däli batyr,
Öwezmyrat batyr, Gara batyr, Çopan batyr ýaly «Perman»
romanynda agzalýan gahrymanlaryň atlaryna gabat gelinýär.
Ýöne, birinjiden-ä, «Dordepeldäki» wakalaryň «Permandaky»
wakalar bilen hiç hili umumylygy ýok. Ikinjiden bolsa ýazyjy
«Dordepeldäki» wakalaryň «Permandaky» wakalardan has
öňräk bolup geçýändigine şübhelenere ýer goýmandyr.
«Permanda» beýan edilýän wakalaryň geçen asyryň segseninji
ýyllarynyň
başlaryna
degişlidigi
okyjylara
mälimdir.
«Dordepelde» beýan edilýän wakalar bolsa ondan, bolmanda,
ýedi-sekiz ýyl öň bolup geçýär.
«Dordepelde» awtoryň adyndan «men» diýip gürleýän
gahryman powestiň baş gahrymany Nyýazmyrat aganyň özi
bilen duşuşanda togsan ýedi ýaşyndadygyny iki ýerde dagy
agzaýar. Edil şonuň ýaly, Nyýazmyrat aganyň özi hem gürrüň
berýän wakalarynyň ýigrimi ýaşlaryndaka bolup geçendigini
agzaýar. Powestde Beýik Watançylyk urşy, 1948-nji ýylda
bolan ýer yranmasy hakda hiç zat agzalmaýandygy ondaky
awtoryň adyndan gürleýän gahryman bilen Nyýazmyrat aganyň
soňky duşuşygynyň ýer yranmazyndan, hatda uruşdanam öň
bolup geçendigini tassyklamaga mümkinçilik berýär. Ýöne biz
iň soňky senäni — «Dordepel» powestiniň ýazylan ýylyny —
1951-nji ýyly awtoryň adyndan gürleýän gahryman bilen
Nyýazmyrat aganyň duşuşan ýyly diýip alaýalyň. Eger
Nyýazmyrat aga 1951-nji ýylda togsan ýedi ýaşynda bolsa,
onuň gürrüň berýän wakalary hem ol ýigrimi ýaşyndaka bolup
geçen bolsa, «Dordepeldäki» wakalar 1874-nji ýyla düşýär.
Gepiň gysgasy, «Permanyň» golýazmasyny tutuş okap,
anyk pikir aýdyp bilen adam bolmansoň, uzak ýyllaryň
dowamynda ol hakda her hili toslamalar, aňry gitse, çaklamalar
ýaýradylyp gelindi. Kyrkynjy ýyllaryň aýaklarynda, ellinji
ýyllaryň başlarynda şahsyýet kulty netijesinde edebiýat
meýdanynda ýol berlen ýanamalar, yzarlamalar, soňra bolsa
durgunlyk ýyllary «Perman» romany hakdaky nädogry
pikirleriň has-da çişirilmegine sebäp boldy, romanyň ykbalyny
has-da çylşyrymlaşdyrdy. Romany çap etmek meselesi bilen
çynlakaý
gyzyklanmaga
sebäpleriň biri hem şu boldy.
mümkinçilik
bermedik
esasy
Diňe 1986-njy ýylda ýazyjynyň maşgalasynyň haýyşy
boýunça, bu işe Türkmenistan Kompartiýasynyň Merkezi
Komiteti
gatyşandan
soň,
TSSR
Ýazyjylar
soýuzynyň
prawleniýesi edebiýatçy alymlar, ýazyjylar, neşirýat işgärleri
Mämmetdurdy Annagurdowdan, Halbaý Ýomutbaýewden,
Täçmuhammet Durdyýewden, Annaly Berdiýewden, Orazguly
Annaýewden,
Hojageldiýewden
Aman
we
Janmyradowdan,
Nargylyç
ýazyjynyň
Baharşat
gyzy
Gowşudowadan ybarat sostawda ýörite komissiýa döredip,
romany çap edip boljakdygy ýa-da bolmajakdygy hakdaky
meseläni gutarnykly çözmegi tabşyrdy. Diňe şundan soň şol
adamlar romanyň golýazmasy bilen doly tanyş boldular, diňe
şundan soň «Permanyň» ýeke Ata Gowşudowyň däl, tutuş
türkmen sowet prozasynyň iň gowy eserleriniň biridigi aýan
boldy.
Komissiýa bir agyzdan romany neşir etmeli diýen pikire
geldi. Ol romana edebi miras hökmünde garalmalydygyny,
şonuň bilen bir wagtda hem onuň tekstiniň ýörite redaksiýa
mätäçdigini aýratyn nygtap belledi. Romany ýörite redaktirläp,
çapa taýýarlamak şu setirleriň awtoryna tabşyryldy.
«Perman» romanynyň döreýşi, onuň näme üçin
«Perman» atlandyrylandygy hakdaky mesele iňňän çylşyrymly
hem inçeden öwrenilmeli mesele. Munuň üçin ýazyjynyň şahsy
arhiwknde
saklanylýan
materiallary,
romanyň
dürli
wariantlaryny, taslamalaryny jikme-jik barlaşdyryp, deňeşdirip
çykmak zerur. Biz romany redaktirläp çapa taýýarlanymyzda,
bu iňňän çylşyrymly hem köp wagt talap edýän işe
ýapyşmakdan saklandyk. Ozalam kyrk ýyllap okyjysyna
garaşyp ýatan romany, mümkin boldugyça tizräk çap etmek
maksady bilen, onuň ýazyjynyň gyzy Baharşat Gowşudowa
tarapyndan tertibe salnyp, maşynkadan geçirilen nusgasyny
ýeke-täk esas edip aldyk.
Şeýle-de bolsa, şu ýerde käbir häsiýetli pursatlara
okyjylaryň ünsüni çekmegi zerur hasap edýäris.
Birinjiden.
romanyň
«Perman»
adynyň
onuň
mazmunyna laýyk gelmeýändigine, tutuş mazmunyny aňladyp
bilmeýändigine ony okan okyjylar göz ýetirendirler. Perman
romanyň baş gahrymany hem däl. Romanyň baş gahrymany
Öwezmyrat
batyr.
Perman
bolsa
romanyň
gahrymany
hökmünde oňa ikinji kitabyň ortalarynda girýär. Ol romanyň
baş gahrymany Öwezmyrat batyryň gyzyndan bolan agtygy.
Özem Perman romanda eseriň adyna eýelik eder ýaly ullakan
rol oýnanok.
Ýöne näme üçin romanyň adyna «Perman» goýuldyka?
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Perman-1989`Türkmenistan - 42
- Parts
- Perman-1989`Türkmenistan - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3672Total number of unique words is 192933.5 of words are in the 2000 most common words47.6 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3641Total number of unique words is 173435.8 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3739Total number of unique words is 171936.5 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words57.3 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3708Total number of unique words is 169437.9 of words are in the 2000 most common words52.5 of words are in the 5000 most common words59.9 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3771Total number of unique words is 173938.2 of words are in the 2000 most common words52.6 of words are in the 5000 most common words60.8 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3738Total number of unique words is 185035.9 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3564Total number of unique words is 168236.9 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3826Total number of unique words is 182736.5 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3606Total number of unique words is 178236.3 of words are in the 2000 most common words49.4 of words are in the 5000 most common words56.5 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3671Total number of unique words is 169537.6 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3684Total number of unique words is 187434.8 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3773Total number of unique words is 184635.7 of words are in the 2000 most common words51.5 of words are in the 5000 most common words58.9 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3625Total number of unique words is 174237.7 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3691Total number of unique words is 183835.2 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3603Total number of unique words is 176136.3 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3696Total number of unique words is 174237.8 of words are in the 2000 most common words52.0 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3655Total number of unique words is 170938.0 of words are in the 2000 most common words51.3 of words are in the 5000 most common words58.3 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3701Total number of unique words is 179835.1 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words55.1 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3710Total number of unique words is 180635.8 of words are in the 2000 most common words49.7 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3673Total number of unique words is 181936.5 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3718Total number of unique words is 179738.0 of words are in the 2000 most common words52.6 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3627Total number of unique words is 185236.5 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3815Total number of unique words is 187636.2 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3795Total number of unique words is 181436.6 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3588Total number of unique words is 174435.9 of words are in the 2000 most common words49.4 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3674Total number of unique words is 183734.7 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3722Total number of unique words is 177136.1 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.6 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3701Total number of unique words is 188933.8 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3761Total number of unique words is 178637.5 of words are in the 2000 most common words53.4 of words are in the 5000 most common words61.4 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3629Total number of unique words is 184035.0 of words are in the 2000 most common words49.4 of words are in the 5000 most common words57.8 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3736Total number of unique words is 186434.4 of words are in the 2000 most common words49.7 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3730Total number of unique words is 186634.1 of words are in the 2000 most common words47.0 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3773Total number of unique words is 185336.7 of words are in the 2000 most common words51.2 of words are in the 5000 most common words58.3 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3796Total number of unique words is 185236.0 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words56.9 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3839Total number of unique words is 192433.3 of words are in the 2000 most common words47.9 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3755Total number of unique words is 180934.9 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3721Total number of unique words is 181335.9 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3782Total number of unique words is 191335.8 of words are in the 2000 most common words49.4 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3627Total number of unique words is 189536.0 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3614Total number of unique words is 190335.6 of words are in the 2000 most common words49.4 of words are in the 5000 most common words55.6 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3288Total number of unique words is 155032.5 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3271Total number of unique words is 149233.5 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words53.1 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3435Total number of unique words is 170033.2 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words54.5 of words are in the 8000 most common words
- Perman-1989`Türkmenistan - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 822Total number of unique words is 55741.1 of words are in the 2000 most common words54.3 of words are in the 5000 most common words61.3 of words are in the 8000 most common words