Perman-1989`Türkmenistan - 20

hiç wagtam ele düşmez. Şu ýerdäkilerimiz men, onsoň pylany,
pylany - diýip, Öwezmyrat batyr bu ýerdäki ýoldaşlaryny
atma-at sanady.
Soňra Öwezmyrat batyr eýwandan aşakda heşerlenişip
duran märekä tarap gözüni gezdirdi. Hal molla şol wagt
märekäniň arka tarapynda ör aýak üstünde durdy. Öwezmyrat
batyr ony barmagy bilen görkezdi-de:
—
Hol binamys molla-da biridi. Emma biz ölüme-de
şonuň bilen bile gitmäge razy bolup bilmeris. Ýöne onuň
binamysyňam binamysy ekendigini indi il biler. Indi onuň
aýaly hem talakdyr - diýdi.
Hemme duran adamlaryň gözi Hal molla dikildi. Ol özüni
lampa aşak goýberdi. Howlynyň diwarynyň üstünde oturan
adamlaryň arasynda “Binamys, heleýi talak, namysyny
satanlar...” diýen gaharly sögünçler köpelip ugrady. Şol wagt
oturan ýigrimi bäşleriň arasyndan bir ýigit zöwwe ýerinden
turdy-da:
—
Şol niýet bilen dil düwşenleriň menem biridirin - diýip
gygyrdy. Öwezmyrat batyr oňa çiňerilip seretdi-de:
—
Ýok, ýok, ol dil düwşenleriň arasynda bu ýigit ýokdy,
bu ýigit biziň aramyza soň gelip goşuldy - diýdi.
—
Dogry, dil düwşülen wagtynda men ýokdum - diýip, ol
ýigit dowam etdi. - Dil düwşülenini eşidişimem ine şu. Emma
Seýitmyrat beg bilen Dykma serdar başlyklaýyn birnäçeleri ilulusyna bir söz berip aldap, olary uruşdyryp, ýer astyndanam
ile dönüklik edip, ili gyrgyna berdi. Bu hakykatdyr. Eger olar
özleriniň syrlaryny öz ilinden gizlemän, maslahatly eden
bolsadylar, onda urşam bolmazdy, iki tarapdan munça
gyrgynçylygam bolmazdy. Olar özleriniň ýaman päli-niýeti
bilen öz gara nebisleriniň ugrunda bigünä adamlaryň ölümine
sebäp boldular. Şeýle dönükleriň haky ölümdir. Meniňem
niýetim şolary öldürmek. Eger-de kimde-kim şolary öldürmek
üçin dil düwşen bolsa, meniňem şolaryň içinde boldugym. Şol
dil düwşenleriň birem men. Hiç wagt ol niýetimden dänmen...
Öwezmyrat batyr nämedir bir zatlar aýtmaga synandy.
Emma edil şol wagt howly diwarynyň üstünde oturanlaryň
arasynda peýda bolan galmagal oňa geplemäge maý bermedi.
Howlynyň gaýra tarapky diwarynyň üstünde kimdir biri:
—
Goýber, aslyşma? Är işini bitirip bilmediňiz, indi meniň
bilen işiňiz bolmasyn - diýip, gaty gygyrdy.
Kimdir biriniň iki eli howlynyň daş ýüzünden uzap, onuň
donundan aslyşýardy, ony goýbermejek bolýardy. Emma
ýaňky gygyran adam bütin göwresini howlynyň üstune
çykaryp, ol uzan ellerden sypjak bolýardy. Howlynyň içindäki
bar jemagatyň gözi şol tarapa baka öwrüldi. Söze salym ýok, ol
adam howlynyň içine towsup düşdi. Eýwana baka aýak
aldygyna ylgady. Ol eýwana çykyp dim-dik boldy-da:
—
Hemmäň görüň! Şol dildüwşüge goşulanlaryň birem
mendirin - diýip, ýogyn sesi bilen gygyrdy. Howlynyň içi-daşy
suw sepilen ýaly dym-dyrslyk boldy.
Generalyň ynjalygy gaçdy. Ol topalaň turar öýdüp gorkan
bolmaga
çemeli,
töweregindäkilere
nämedir
bir
zatlar
buýruşdyrdy. Dykma serdar nökerleriň duran ýerine baka aýak
aldygyna ylgap gitdi. Nökerler gozgalaňa düşdi. Bir bölegi
howlynyň iç ýüzünden kese töwerege aýlandy, ýene birnäçesi
eýwanyň ýanyna geldi.
Ol howlynyň üstünden towsup, düşüp, eýwana çykan adam
Il çopandy. Onuň ýoldaşlary gorkup, onuň diýenini etmändiler.
Şonda
Il
çopan:
“Men
Öwezmyrat
batyrdan, onun ýanyndaky mert ýigitlerden galyp gezdim
näme, gezmedim näme. Ondan, gel, dönükleriň tüýs dönük
ekendiklerini bütin jemagatyň öňünde ýüzlerine goýaýyn-da,
Öwezmyrat batyr dagy bilen bile öleýin, ýogsa-da ýaşap
ýördügim däl” diýip ýüregine düwüpdi. Ýöne onuň bu niýetini
aňan ýoldaşlary ony saklajak bolupdylar.
Il çopan eýwana çykan wagty Öwezmyrat batyr oňa geň
galyp seretdi.
—
Bu nähili akmakçylyk? - diýip hümürdedi. Il çopana
garap bir zatlar diýmekçi boldy. Emma Il çopan:
—
Goý,
tanamaýanlar
tanasynlar.
Şol
dönükleri
öldürýäniň, ýene-de öldürjegiň birem mendirin! - diýip, has
batly gygyrdy.
Öwezmyrat batyr märekä baka ýüzlenip gygyrdy.
—
Haw, adamlar, ynanyň, şu adam düýbünden biziň
aramyzda ýok adam. Biz bu adamy ine şu ýerde birinji gezek
görýäris. Asyl bu adamyny tanamzagam.
Ol şende diýdi-de, Il çopanyň ýüzüne çiňerilip seretdi.
Emma Il çopan öňki arkaýynlygy bilen:
—
Ýok, batyr, ýalňyşýarsyň! Meni öňem görensiň - diýdi.
Onsoň nazary bilen Hal mollany gözläp tapdy-da, ony eli bilen
görkezip sözüni dowam etdi. - Hol binamysy görýärmisiňiz?
Şoňa Hal molla diýerler. Eger şeýtan Hal mollanyň dünýä
injegini öňünden bilen bolsady, onda ol şeýtanlykdan boýun
towlap, şu dünýä inmekdenem elli bizar el çekerdi. Emma ol şu
oturan bigünä, hakykaty söýýän adamlary ine şu dönükleriň
eline tutup berip, bulara iş kesdirýän bolsa, ol binamysyň özi
şeýtandan bäş beter il-günüň öňünde ryswa bolar. Ol binamysa
il-ulus öz işini keser. Bir wagtlar ak patyşanyň uly beýigi bilen
Dykma serdaryň arasynda hat gatnadan şu Hal mollady. Bu
haramzada şonda meniň elime diri düşmeli bolupdy. Emma
ujyz gutuldy. Ol özüniň hatly telpegini galdyryp, janyny
gutardy. Görüň, bu şol binamysdyr. Şu ryswalygynyň üstüne
indi onuň heleýem talak bolupdyr...
Onuň ýüzünden gözüni aýryp bilmän duran Öwezmyrat
batyr:
—
Ilmyrat! - diýip seslendi. Soňra öz ýanyndan hümürdedi.
- Bu asyl şol ýaraly Il çopan eken-ow.
—
Hawa, batyr, men şol ýaraly wagtym seniň ýanyňa
eltilen Il çopandyryn - diýip, Ilmyrat ýene gürrüňini dowam
etmekçi boldy. Emma general oňa geplemegi gadagan etdi.
—
Bulara öz şerigatyňyz boýunça iş kesiň - diýip, kazylara
buýruk berdi.
Kazylaryň ýaşulusy iki tarapyndaky oturan kazylary bilen
“hyşy-wuşy” gürleşen boldy. Onsoň sözlerini sallamlandyryp
sogduryp gürlemäge başlady:
—
Hawa, günäkärleriň günäleri subut edildi. Günäleri
boýunlaryna ýüklenildi. Wadlahy agzam bitsowap...
—
Biz siziň bit sogabyňyzam bilmeris, büre sogabyňyzam,
eliňizde baryny aýamaň - diýip, Öwezmyrat batyr sugşuryp
goýberdi.
Kazylaryň ýaşulusy şerigat kitabyna garaşdyran boldy.
Ýanyndaky beýleki kazylar bilen maslahatlaşýan ýaly etdi.
Emma
hakykatyna
seredeniňde
kazylaryň
kesjek
işleri
bireýýäm öňünden, Seýitmyrat beg bilen Dykma serdar
tarapyndan kesilip-biçilip goýlan işdi. “Eger siz ine şeýle iş
kesseňiz,
generalyňam
ýanynda
siziň
abraýyňyz
artar,
musulmanlaram iş kesip, jeza bermegi başaryp biljek
eken diýer, siz ine şeýle iş kesiň, şeýle günä edenlere biziň
şerigatymyz şeýle jeza buýurýar diýiň. Şol wagt baýaryň
sizden göwni hoş bolar” diýip, Seýitmyrat beg bilen Dykma
serdar ikisi ýeriň giňinde kazylara sapak çykaryp beripdi. Indi
kazylaryň ozal kesilen işi aýdyp çykaýmasy galypdy.
—
Hawa - diýip, kazylaryň ýaşulusy sözlerini süýndürip
gürläp başlady. - Günäkärleriň Öwezmyratdan başgalarynyna
hemmesiniň
kellelerini
kesip,
ak
patyşa
ibermeli.
Öwezmyradyň gözüne myh çekip, ýigrimi ýyl zyndanda
oturtmaly. - Onsoň kazylaryň ýaşulusy: - Wadlahy agzam
bitsowap - diýip, işini gutardym etdi. Kazylaryň özleriniň
işinden göwünleri hoş bolup, general hem hoşwagt bolar diýen
umyt bilen, kürsüde oturanlara garap gülümsireşdiler.
Öwezmyrat batyr öz içinden: “Ýigitler bir öler, bir dynar.
Emma men kör gözlerim bilen her gün müň ölüp, müň
direlerin. Bular meniň gözlerimi kör edip, ýigrimi ýyl
zyndanda oturtjaklar. Iň ýaman jeza ine şu boldy” diýip, pikir
etmäge başlady.
Dilmaç kazylaryň çykaran hökümini generala terjime edip
berdi. General haýran galyjylyk bilen:
—
Kazylar muny oýun edip, olary gorkuzmak üçin
aýdýarmykalar ýa-da çynlarymyka? - diýip sorady. Kazylaryň
bar bolup bilşidigi aýdylandan soň, heniz general sesini
çykarmaga ýetişmänkä, onuň ýanynda oturan ýurist:
—
Bu nähili wagşylyk! - diýip, gaharly gygyrdy.
General kazylary, Seýitmyrat beg bilen Dykma serdary,
ýanyndaky beýleki adamlary yzyna tirkäp, tama girdi. Içerde
uzaga çekmedik gürrüňde ýurist bilen şerigatçylaryň arasynda
iň ilki gezekki çaknyşyk başlandy. Ýurist şerigatçylary
masgara edip ugran wagty, paýhaslanyp oturan general ara
düşüp,
şerigatçylary
şerigatçylaryňam
gerek
ýuristiň
ýeriniň
deminden
gutardy.
Ol
boljagyny
bilip,
olara
sypaýyçylyk etdi. Her näme-de bolsa kazylaryň kesen işleriniň
ýatyrylýandygy hakynda hiç kime habar bermän, Öwezmyrat
batyry ýoldaşlary bilen Aşgabada alyp ugradylar. Märekeden
saýlanyp, obadan, çykyp, çola ýere baranlaryndan soň, diňe şol
ýerde Öwezmyrat batyr dagyny azajyk saklap, kazylaryň kesen
işiniň ýatyrylýandygyny habar berdiler. Şondan soň giň jahan
gözlerine dar görnen bu “günäkärleriň” göwrümi giňedi, jahana
täzeden inen ýaly boldular. Kimdir biriniň aýdym aýdasy gelip,
hiňlendi.
Olary Aşgabada alyp geldiler. Bir wagtky çaňap ýatan bu
meýdanda beýik ymaratlar salnypdyr, ok ýaly göni köçeler
çekilipdir, gözel şäher Aşgabat emele gelipdir. Şäheriň
köçelerinde adamlar erişde-argaç, haýsy milletden diýseň bar.
Bu tussaglaryň beýle şäheri birinji gezek görüşleridi. Olardan
biri:
—
Batyr, bu meýdan nähili owadan şäher bolupdyr. Men
düýşümdemikem ýa-da hakydamda? - diýip sorady. Öz başyna
pikirlenip barýan Öwezmyrat batyr:
—
Bu düýşem däl, hyýalam däl, hakykat - diýip jogap
berdi. - Men size bir wagt aýdypdym orslar biziň ýaly därini
sokuda döwenok ýa-da tüpeňi çekiçläp ýasanok diýip. Olaryň
hemmesi kärhanadan çykýar diýipdim. Hanha, seniň bir aýda
alýan ýoluňy bir günde alýar, müň düýe bilen bir ýyllap daşan
ýüküňi bir saparda göterip gidýär. Bu zatlar hakykat ahyry.
Oňa söz ýok. Ony bilmezlik, elbetde, akmaklyk ýa-da dälilik
bolar...
Öwezmyrat batyr bilen onuň ýoldaşlaryny şol Öwezmyrat
batyryň Skobelew bilen birinji sapar duşuşan depesine eltdiler.
Ol depe indi şäheriň ortasynda galypdyr, daş-töweregi beýik
jaý bolupdyr.
Sud Öwezmyrada, onuň bilen dil düwşüge goşulan beýleki
dört adama, ýene-de soňky goşulan iki adama - jemi ýedi
adama olary alty ýyl Sibire sürgün etmek barada höküm
çykardy. Olardan beýlekilere bolsa: “Mundan beýläk adam
öldürmek niýetini kelläňizden çykaryň, baryň, özüňizem boş”
diýip, boşadyp goýberdiler. Bu goýberilenler özleriniň
ýanyndaky bar zatlaryny ýoldaşlaryna berdiler.
Öwezmyrat dagyny şähere alyp ugranlarynda Gutlymyrat
bilen Gandym aksakgal hem bularyň yzy bilen ugrapdy. Olar
Öwezmyrat batyr daga sud edilip, olar Sibire ugradylýança,
şäherde
boldular.
Olara
Öwezmyrat batyr dagy bilen
duşuşmaga, gürleşmäge rugsat berdiler.
Sibire sürgün edilýän ýedi batyry otla mündürmek üçin
maşyna mündürip alyp ugranlarynda Gutlymyrat bilen Gandym
aksakgal hem olaryň yzyna düşdi. Olary otla mündürip,
hoşlaşyk pursaty gelende Gutlymyrat bozuldy. Onuň ýygyrt
atan ýumry ýaňaklarynyň üstünden toglanan ýaş damjalary güri
hem uzyn sakgalyndan syrygyp gitdi. Gandym aksakgal hem
saklanyp bilmedi.
—
Hiç, hiç gam çekmäň! Biz sag-aman geleris. Ýöne
Ilmyradyň aty bilen meniň atymy hor-har etmäň - diýip,
Öwezmyrat batyr sargady.
***
Şol kazylaryň Öwezmyrat batyr daga iş kesen gününden
beýläk Hal mollanyň syry il-ulusyň içinde paş boldy. Onuň ady
bir ýigrenjiniň sypaty, binamysyň alamaty hökmünde tutulyp
başlandy. Bu waka Hal mollalaryň öz obasyna-da jar bolup,
ulynyň-kiçiniň agzyna düşdi. Hal mollanyň öz garyndaşlary,
hatda öz maşgalasy-da şeýle ýigrenjiniň öz maňlaýlaryndan
çykanyna näme alaç etjekdiklerini bilmeýärdiler. Emma
seslerini çykarman, ýüreklerinde saklaýardylar.
Hal molla öňki ýetişen ogul-gyzly aýalynyň üstüne gaty köp
galyň berip geçen ýyl bir garybyň ýetişen gyzyny alypdy. Bu
ýaş gelin özüniň uz owadanlygy, näz-kereşmesi bilen gaty köp
adamlaryň ýüreginde yşk duýgusyny oýandyrypdy.
Hal molla syry açylyp, il masgarasy bolandan soň, aradan
köp wagt geçmänkä Hal mollanyň garyndaşlary onuň öýüne
geldiler.
—
Sen düýbünden ilde ýok bir iş etdiň. Bizi uly namysyň
astynda goýduň. Indem nikasy bir wagt çözülen aýallaryň bilen
binika ýaşaşyp ýörsüň. Bu musulmançylyga laýyk işmi?
Özüňem mollasumak. Sen musulmançylykdan çykdyň - diýip,
ýaşuly aksakgallar onuň üstüne gygyrdylar.
—
Men ol dil düwşenleriň syryny paş etjek bolup, ýalandan
kasam edipdim - diýip, Hal molla sapalak atjak boldy. Emma
garyndaş aksakgallary ony gepletmediler.
—
Çyndanmy, çyndan dälmi, sen ahyrynda adamlaryň
ýanynda şol “talak” sözüni üç mertebe gaýtaladyň dälmi?
Onsoň şol boldugy - diýdiler.
Hal molla bir salym böwrüni diňläp oturdy-da:
—
Näme-de bolsa öňki aýalyma bolar. Sebäbi soňky
aýalyma kasam edişenimizden soň öýlendim - diýdi.
—
bolar.
Onçasyny bir hatymkerde ahunlardan sorap görmeli
Bu
işiň ugruna
çykyp,
tizräk
musulmançylyga
laýyklaşdyrar ýaly bir alaç etmek gerek - diýdiler.
Gepiň gysgasy, il masgaraçylygyna, garyndaşlarynyň
zoruna çydaman, Hal molla aýallarynyň talagyny bermeli
boldy.
Şol wagtlaram bir ýerden Nepes peýda bolupdy. Gaçyptozup, Garry batyryň sümelgesini penalap ýören Nepese Il
çopanyň aýdan sözleri gaty täsir edipdi. Onuň aýdan gyjytly
sözleri bir ýandan, iki ýüz elli tümen pul berip, özüni tanatman
gitmegi ikinji ýandan, Nepesi çuňňur oýlanmaga mejbur etdi.
“Il çopan mamla - diýen netijä geldi. - Şu durmuşda ýaşadyň
näme, ýaşamadyň näme? Ölüligiň bilen diriligiň tapawudy
barmy heý? Öldüräýmeseler, şundan erbet saňa näme edip
bilerler?”
Şeýdip, adam öldürmek hakdaky pikiri bir wagtlar
kellesinden çykyp giden Nepes täze bir hyýala mündi. “Ýaman
etseler öldürjek dälmi, öldürerlerine garaşyp oturma-da, sen
ilki öldür. Biziň ganym duşmanymyz Hal molla. Ol ahyry bize
edip bilenini etdi. Özümi tanatman şuny bir ýok edip biläýsem,
gyjyt aşagyndan-a çykardym. Hökman bu işi bir ýan ýüzli
edeýin” diýip ýüregine düwdi.
Şeýle pikire gelen Nepes soňam birnäçe günläp ýaýdanjyrap
gezdi. Ahyry ýedinji gün ýüregini bire baglap, horjunyny
egnine atyp ýola düşdi. Hal mollalaryň obasyna bardy.
Ol ilki bilen oba jerçisiniň dükanyna baryp düşdi. Obanyň
meýlis söýen adamlarynyň deňňene bişirmäge taýýarlanyp
duran wagtlaryna gabat geldi.
—
Ýigitler, menem deňňenä goşuň - diýip haýyş etdi.
Kimdir biri:
—
Asyl seni goşarys, myhman - diýip, göwünjeňlik bilen
razylyk berdi.
Şol dükanda Hal molla-da bardy. Ol dünýä göwni ýetmeýän
ýaly bolup, jübüsi doly nohutly kişmişden ikiden-ýekeden
agzyna atyp, bir çetde güberilip durdy. Nepes ony gören
badyna tanady. Ýüregi gürs-gürs urdy. Hal molla welin Nepesi
gümanam etmedi. Ol deňňene nahar ýetişer uçurlary turup
gitdi.
Nahar iýlip, çaý içilip, dagamakçy bolanlarynda, şol “asyl
seni goşarys, myhman” diýen ýigit:
—
Myhman, başga düşelgäň ýok bolsa, biziň tünegimize
gidäýeli - diýip, Nepesi öýüne alyp gitdi. Nepes onuň yzyna
düşüp barýarka: “Özüň-ä oňat, alçak, myhmansöýer ýigit
ekeniň welin, Hal mollanyň garyndaşlaryndan bolaýmabilseň
ýagşydyr-ow” diýip, içinden oýlandy. Bu pikiriniň anygyna
ýetmek isledi.
—
Hal molla seniň garyndaşlaryňdan-a däldir-de alla? -
diýip sorady. Ol ýigit:
—
Hal mollany ýitirsene, myhman. Ol nä ... - diýip, paýyş
sögünjiredi. - Onuň bilen garyndaş-a däl, tiredeşem däldirin.
Onuň bilen bir obadandygyma nätjegimi bilmän ýörün.
“Hop, bu dilegimem boldy” diýip, Nepes ýeňillik bilen dem
aldy. Şol gün Nepes tä daň atýança saz çalyp, aýdym aýtdy. Şol
günden başlap il arasynda onuň ady Ykmanda bagşy diýlip
tutulyp başlandy.
Emma Ykmanda bagşy ykmagyny dowam etdirip, obadan
çykyp gidibermedi. Şu obada ýaşamaga başlady. Ol gelen
gününiň ertesi ýagdaýyny myhman ýerine aýtdy.
—
Men bir öýsüz-öwzarsyz myzapyr - diýdi.
—
Öýüň-iliň ýok bolsa, senem biziň birimiz ekeniň-dä,
geziber - diýip, täze tanşan ýigidi oňa ak ýürek bilen öz
öýünden orun berdi.
Şondan soň Nepes obanyň günde bir ýerinde saz-söhbet
etdi. Käbir adamlar onuň aslynyň niredendigini, kimdigini
biljek bolýardylar. Nepes bolsa:
—
Hanyň sazandasydym, pylan ýerde boldum, pylan etdim
- diýip, olary gury hekaýalar bilen başyndan sowardy.
—
Öýlenip dagy edensiňiz? - diýen sowala:
—
Ýok, ömrümde öýlenemok - diýip, kesgin jogap
gaýtarýardy.
Nepesiň bu bolup ýörşüne şübhelenýän käbir adamlar ol
barada her hili myjabatlaram toslap başladylar. Emma onuň
myhman ýeri ondan hiç bir zat sorap eşitmese-de, iliň toslan
myjabatlaryna baş galdyrman gezýärdi.
Onuň kalbynda nähili özgerişleriň bolup geçenini bilýän
ýok, ýöne Nepes Hal mollany öldürmek niýetinden el çekdi.
Ony öldürmegiň deregine talagyny beren kiçi aýalyna öýlenip
toý tutdy...
Bular munda toý etsin. Soňy nirä degýär, soň göreris. Häzir
bolsa biz öz ugrumyz bilen gidip, Öwezmyrat batyr dagynyň
yzyny yzarlalyň.
GARAŞYLMADYK DUŞUŞYK
Harasatly günleriň biridi. Dury asmanda ýalpyldap duran
güni görmek kyndy. Ol birden özüniň altyn nuruny dünýä
ýaýradýardy welin, salym bermän, gara bulut onuň ýüzüni
gaplaýardy-da, dünýäni garaňkyradyp taşlaýardy. Ýagyşmy,
garmy sowrup başlaýardy.
Gün günorta çenleri bolupdy. “Taň-taň” edip, demre urulýan
urgynyň zarňyldysy eşidildi. Gum çekip, daş çekip gara başyna
gaý bolup ýören sürgünler öz işleýän gurallaryny eginlerine
atyp, nirädir ugradylar. Bular işleýän ýerinden gaty daşda
bolmadyk, agaçdan salnan bolgusyz tamjagazlara, ýer dölelere
baka gidýärdiler.
Bular otlynyň baryp direýän ýerindenem birnäçe günlük
aňryk äkidilen Öwezmyrat batyr dagydy, şolara meňzeş
ýüzlerçe, müňlerçe adamlardy. Olar indi täze barjak otlynyň
salynjak ýolunyň tekini tutýardylar. Çukur ýerlerini daş döküp
düzleýärdiler, beýik ýerlerini peseldip endiganlaýardylar. Diňe
çalman atyp, demir ýol düşäýmeli edip gidýärdiler. Olaryň
birnäçe günlük yzynda bolsa ýene şolara meňzeş adamlar ýola
çalman atýardylar, relsleri goýup, çüý bilen berkidip, otly
ýöräbermeli edip gidýärdiler. Öwezmyrat batyr dagy ýol işinde
işleýärdiler. Olara şu agaç tamlardan bir jaý beripdiler. Olaryň
ýedisi-de şol jaýda bolýardy. Işe gidenlerinde gezegine jaýda
her
gün
biri
galýardy.
Jaýda
galanyň
wezipesi
çaý
gaýnatmakdy, nahar häzirlemekdi, ýene şolara meňzeş işleri
ýerine ýetirmekdi. Bular häzir günorta naharyna çykyp,
jaýlaryna geldiler. Bu günki jaýda galan nobatçy:
—
Ýigitler, meniň göwnümemi-nämemi, şu gün az-kem
irräk çykylan ýaly boldy-la? - diýdi. Olardan biri:
—
Her sapar sen öýde galanyňda, biz ir çykaýýas, Gul
ýeser aga! - diýip, gaharly gürledi. Ýene biri:
—
Gul ýeser aga gorkan öňürder edýändir - diýip güldi. -
Hanha, görýäň-ä çaýy-zadam taýýar däl-ä entek.
Üçünji biri goşuny agtaryşdyrdy-da:
—
Be,
walla,
bu
meniň
temmäki
haltamyň
içi
üzüläýipdirlaýt. Men ertir işe gidemde “şu gün çeker ýaly
bolar”
diýip
gidipdim.
Asyl
zat
galmandyr
-
diýip
käýindi. Gul ýeser bolsa ot salyp, çaý-nahar häzirlemek işiniň
arasynda:
—
Bagyr awysyny gören ýaly, yzyny üzmän çekýärsiň-de,
ýene temmäkim gutaraýypdyr diýýärsiň - diýip, onuň öz
ýakasyndan tutdy.
Çaý içmäge taýýarlanyp, goş haltalaryna ýapyşanlaryň biri:
—
Ertir men iki oýnam kerpiç gant goýup gidipdim welin,
onuň bir oýnamy galypdyr - diýip zeýrendi. Öwezmyrat batyr
sesini çykarman bu zeýrençleri diňläp otyrdy. Ol ara bir salym
ümsümlik aralaşaýandan soň:
—
Gul ýeser aga, seniň şu bolgusyz kümsükligiň tä ölinçäň
aýrylman gitjeg-ow - diýip gaharlandy. Gul ýeser ämsämsiredi-de:
—
Näme, batyr, ony menden görjek bolýarmyň? Men
edendir- öýdýärmiň? - diýip sorady.
Bir gapdalda ör aýak üstünde agzy çörekli gäwüşäp duran
Ilmyrat heniz Öwezmyrat batyr geplemänkä:
—
Ýok, batyr senden görüp aýdanok, Gul ýeser serdar, ony
pişik iýendir diýip aýdýar - diýip güldi.
—
Dagy näme, jeňňel möjekleriniň gelip biziň öýümizi
talamanlygy belli. Sen bolarsyň-da onsoň - diýip, Öwezmyrat
batyr öňki sözüni tassyklady.
—
Walla, ynan, batyr, bir adamyň goşuna-da el uran
däldirin - diýip, Gul ýeser özüni aklady.
Ilmyrat özüniň çaň basan sakgalyny sypalady-da:
—
A-haw, batyr, jeňňeliň aýylarynyň päli göçendir. Biziň
öýümizi talan şolaram bolsa biçem däl - diýip, Gul ýesere
kinaýa edip güldi. Sol eli bilen ýogyn murtlaryny sypalap, elini
taýly tarapa ýöretdi.
—
Bu
bolgusyz
kümsükligiňi
indi
bir
goýaýsaň
bolmadymy? - diýip, Öwezmyrat batyr öz başyna hüňürdäp
käýindi. - Düşen günüň şu ýagdaýda. Ýaşyňam bir çene
barypdyr. Hemmämiziň ýaşulymyz sen. “Ten bilen giren jan
bilen çykar” diýenleri, şol öňki kümsükligiňi goýman
barýarsyň. Öz ýoldaşlaryň zadyny aldygyň kimiň zadyny
aldygyň?
Gul ýeser öz işi bilen meşgul kişi bolup, onuň aýdanlaryny
eşitmediksiräp ýördi.
—
Şu gaty dogry aýdylan zat - “ten bilen girip, jan bilen
çykar”. Biziňem şu agamyzyň şu owunjak egriligi ölenden
bärde galjak däl - diýip, olaryň biri güldi-de, bir wagtlar bolan
wakany ýatlamaga başlady. - Bir wagtlar biz Gul ýeser
agamyzyň serdarlygy bilen Gamyşly çeşmede ýatdyk. Men
atymy şunça bakýarmykam diýýän welin, gaýta ol gün-günden
igleýär. Ahyry men senden soradym, ýadyňda barmy, batyr? diýip, ol Öwezmyrat batyra ýüzlendi.
Heniz Öwezmyrat batyr geplemäge ýetişmänkä, Gul ýeser:
—
Gör, gör, indi özünden bir gürrüň toslap tapjakdyr -
diýip, onuň gürrüňiniň öňüni gabzady. Öwezmyrat batyr:
—
Ýadymda bar - diýip, ýoldaşynyň aýdanyny tassyklady.
—
Bu toslama däl - diýip, ýaňky adam gürrüňini dowam
etdi. - Hawa, onsoň Öwezmyrat aýtdy: “Atyň hiç hili keseli
ýok. Goşdaşyň Gul ýeser bolsa, atyňa başga kesel gerek däl.
Atyňy keselinden gutarjagyň çynyň bolsa, atyňa iým geýdir-de,
ony sakla” diýdi. Menem aýdyşy ýaly etdim. Atyma iým
geýdirip, daşyň syrtynda bukuldym. Aradan salym geçmänkä,
Gul ýeser töweregini garanjaklap geldi-de, atyň torbasyny aldy.
Onuň içindäki iými öz torbasyna guýdy. At janawer mundan
halys bizar bolan bolmaga çemeli, gulaklaryny gyrpyp, onuň
üstüne topuldy. Soň syrtyny öwrüp, goşa toýnak saldy. Şol
wagtam men çykdym. Ynanyň, şol wagt men atymy boşadyp
goýberen bolsamdym, Gul ýeser serdary süňki dagysy bilen
bile çeýnejekdi. Ine, ýüzüde-gözi, şol wagt Gul ýeser aga:
“Haý, Öwezmyrat batyrdan ýetendir-ow” diýdi. Batyrdan
ýetendigini bildi. Onsoň “hiç ýerde gürrüň etmäweri” diýip
ýalbardy. Menem indiden beýläk şu kärini goýmagyny
sargadym.
—
Gör, üstüne artdyrýar - diýip, Gul ýeser bu gürrüňleri
hiç bir myzaýyk etmän, ýüzüne alman, perwaýsyzlyk bilen
güldi.
—
Ýok, artdyrmak däl, serdar, ikimiz şonda şeýle wada
edişendiris - diýip, ýoldaşy sözüni dowam etdi. Sen öz sözüňde
durup bilmänsiň. Henizem şol bolşuň. Menem ynha şol edeniňi
aýtdym.
Bu gürrüňler Gul ýeseriň azaryna-da däl. Gaýta ol:
—
Pahaý, walla, şol üstünden birnäçe ýyl geçen bir
goşawuç arpany tükeniksiz uly gürrüň etdiň-ow - diýip,
ýoldaşyny utandyrdy.
—
Gürrüň bir goşawuç arpada ýa-da dört sany kerpiç
gantda däl - diýip, Öwezmyrat batyr käýindi. - Bu ýerde gürrüň
şol ogurlan bolup almakda. Şony diläp alaňda kim bermez
öýdýäň? Ogurlygyň ulusy bilen kiçisiniň näme tapawudy bar?
Bary bir ogurlyk ahyry...
Gul ýeser serdar aýdylanyça bar adamdy. Şunuň ýaly
bolgusyz häsiýetleriniň üstesine-de ol oljaparaz adamdy. Ol
hemişe “olja” diýip gymyldardy.
Gapyda ör aýak üstünde duran Ilmyrat gülki arasy bilen:
—
Öňem bir tüýkesme ogry bolupdyr - diýip, gürrüň
bermäge başlady. - Ol zat ogurlap bilmedik güni, goňşularynyň
gapysyndaky diregi öz gapylaryna getirip taşlarmyş. Ýa
bolmasa, öz telpegini bir ýerde goýup, bukdaklap baryp, şony
ogurlan kişi bolarmyş. Ýogsa ýatyp bilmezmiş, hiç ukusy
tutmazmyş. Biziň Gul ýeser agamyzyňkam şoňa meňzeýär.
Indi bu ýerde oljalara zat tapmansoň, öz ýoldaşlarynyň
goşundakyny öz goşuna geçirmese ynjalyp bilýän däldir.
Ilmyrat gürrüňine dyngy berdi-de, daşaryk çiňerilip seretdi.
Şol wagt daşarda araba sesi hem eşidildi. Onuň üstünde
başyndan agyr günleri geçirendigi aňylyp duran bir adam
otyrdy. Ol furgondan böküp düşdi-de, dim-dik boldy. Onuň bu
hereketleri, güri sakgaly bilen gatyşyp duran uzyn murty onuň
kyn günleri başyndan geçirdim diýip müzzerilmeýändiginden,
ýene has agyr göreşlere-de gaýduwsyzlyk bilen taýýarlygyndan
habar berýärdi.
Onuň bu hereketlerini hyrydar göz bilen synlap duran
Öwezmyrat batyr öz ýoldaşlarynyň arasyndan omzap daş gapa
çykyp seretmegini dowam etdirdi. Furgondan düşenden soň ol
adam äwmän-alňasaman:
—
Türkmenler şu jaýdamy? - diýip, özüniň çalgyrt dili
bilen bir hili heňde gürledi. Ol sözüni aýaklap-aýaklamanka,
Öwezmyrat batyr:
—
Stepan aga! - diýip, garyljak bir ses bilen gaty gygyrdy.
—
Öwezmyrat! - diýip, ol goja hem oňa tarap topuldy. Bu
gykylykdan soň söze salym ýokdy, bu ikisi göze ilmez çaltlyk
bilen eýýäm biri-birine ýetip gujaklaşypdylar. Furgonçy oturan
ýerinde bularyň gujaklaşyşlaryna geň galyp, agzyny açyp
otyrdy. Öwezmyrat batyryň ýoldaşlary hem ýylgyryşyp, ikiýeke basyp, bulara baka ugradylar.
Gujaklaşyp
aýrylyşanlaryndan
Stepana ýüzlendi:
soň
Öwezmyrat
batyr
—
Ynan, Stepan aga, men seniň bilen hemişe şunuň ýaly
görşenimde, ol düýşüm bolup çykýardy. Bu sapar-a düýşüm
däl bolsa gerek - diýdi. Stepan bolsa:
—
Duýş däldir, batyr hakykatdyr - diýip gülümsiräp,
beýleki ýigitler bilen görüşmäge durdy. Ol her görşeniniň
ýüzüne hyrydar göz bilen seredýärdi-de: “muny tanaýan”
diýýärdi. Käsiniň bolsa adyny hakydasyna getirjek bolup:
“muny tanaýan, ady... ady...” diýip, onuň elini-elinden
aýyrman pikirlenip durýardy. Gul ýeser bilen görşende bolsa
ol:
—
Hä, Gul ýeser serdar, bu olja diýer - diýip güldi.
Olardan biri:
—
Stepan aga biziň gylygymyza belet bolup, soňam
ýadyndan çykarman saklapdyr - diýdi.
—
Näme üçin ýadymdan çykmaly, men siziň bilen az
bolmadym ahyry - diýip, Stepan onuň ýüzüne seretdi. Stepan
hemmesinden soň Ilmyrat bilen görüşdi-de:
—
Bu ýigidi men ozal görmändim - diýdi.
—
Hawa, sen ony gören dälsiň, ol ýigit Weli batyryň
atlylaryndandy - diýip, Öwezmyrat batyr düşündirdi.
—
Hä, Weli batyr, Weli batyr, köp ýagşy adamdy. Men
ony hiç wagt unutman - diýip, Stepan uludan demini aldy. Ol
sözüne bir az dyngy berenden soň furgona elini salgady. Hany, bu zatlary düşüriň-de, öýe salyň.
Ol furgonça hem bir zatlar buýurdy. Furgonçy üstündäki
haltalary düşürmäge başlady. Stepan bilen Öwezmyrat batyr
dagy hem baryp, furgonça kömek bermäge durdular. Bu
haltalardaky ýeralmasy, miweleriň kişdesi hem gantdy.
Bulardan başga-da kakadylan et, ýene bir gapda mesge bardy.
Bu zatlary düşürip, jaýa saldylar. Furgonçy atlaryna ot-iým
berip, jaýa girdi. Çaý-çörek iýmäge başladylar. Özara söhbet
gyzdy.
—
Stepan aga, biziň sizden umydymyz üzükdi - diýip,
Öwezmyrat batyr gürrüňe başlady. - Seni ak patyşa bireýýäm
öldürendir ýa-da Sibir diýip bir ýere ýitirim edendir diýip pikir
edýärdik. Dolanyp seni göreris öýtmeýärdik.
Öwezmyrat batyr dagy özleriniň bu getirilen ýerleriniň öz
ýurtlaryndan
gaty
daşdadygyny
bilýärdiler.
Bu
ýere
ýetýänçäler ençeme günläp ýol söküpdiler. Emma olar bu
ýerleriň Sibir diýilýän ýerdigini ýa başga ýerdigini açyk
bilmeýärdiler. Olar: “Sibir diýilýän ýer dowzahyň jähennemi
diýen ýaly bir ýerdir, ol ýerde adamyny gynaýan her hili belabeterler köpdür” diýip pikir edýärdiler. “Hernä bize rehimleri
indimi-nätdimi, şol Sibir diýilýän belalaryna eltmediler. Ol ýeri
nähili gorkuly ýerkä” diýşip, öz aralarynda gürrüň hem
edişerdiler. Olar ilki gelen batlaryna şu ýerden gaçmak