Perman-1989`Türkmenistan - 32

Sebäbi ol ahun gelendir hem ýaňky gürrüňleri diňländir öýdüp
pikir edýärdi.
Ýöne Perman kän eglenmän içerik girdi. Çary gyssanmaçlyk
bilen:
— Kim eken ol? - diýip sorady.
— Aý, hiç kim-le - diýip, Perman ilki gümürtik gepledi. Soň
sözüniň üstüne goşdy. - Ejem-le.
— Ahun geläýdimikä diýip ýüregim ýaryldy - diýip, Çary
gorkanyny boýun aldy. Sözüne aram berip, dowam etdi. Perman, nähili-de bolsa, sen mundan ymykly geç. Men seniň
ýeriňe bolan bolsam, bir wagt geçerdim.
— Nätjek, onda-da ýazyk ýok. - Perman gamgyn gürledi. -
Ol nalaç etsin? Men ondan özümi bilip başlan badyma
geçmelidim, geçip bilmedim. Nirä gitjek? Edil garaňky tamyň
gapysyny tapmaýan dek sermenip geçdim ahyry, Çary. Ine, şu
gün ýüregime daş bagladym, näme bolsa, şol bolsuna urdum.
— Dogry edýäň - diýip, Çary onuň sözüni tassyklady. -
Onuň ýaly ejeden düýbünden geçmek gerek.
Perman on iki ýyl ýaşan tamjagazyndan paty-putusyny
göterip çykdy. Çary hem onuň yzy bilen çykdy. Tamyň agzyny
öňküsi ýaly ýüp bilen bagladylar-da, olar hemişeki geçýän
ýerlerinden haýatyň üstünden aşyp geçdiler-de, tirkeşip
garaňkylyga siňip gitdiler.
TÄLEÝ DEPDERI
Daglaryň ýylagyna düşen uçgundan peýda bolan oduň
tokaýdan tokaýa düşüp gidişi ýaly, Muhammetmyrat ahunyň
Permany gapysyndan kowandygy hakdaky “myş” hem birnäçe
günläp obanyň bir o çetine, bir bu çetine çabrady, gaýtgyn alyp
köwlendi, bir üýşmeleň bolsa gürrüňçilik şonsuz geçmedi.
Ýöne aradan köp wagt geçmänkä, ýene ondanam has geň
wakalar boldy, has geň “myşlar” ýaýrady. Ol wakalar, ol
“myşlar” hakda her üýşmeleňde bir hili gürrüň edýärdiler, olary
her kim özüçe çözýärdi.
Perman ahunyň gapysyndan gidenden soň kän wagt
geçmänkä, Muhammetmyrat ahunyň medresesiniň talyplary
köçelerde topar-topar bolup, her gün diýen ýaly gopgun edip
başladylar. Gelin-gyzlar olaryň duşundan arkaýyn geçip
bilmediler, Talyplar gelin-gyzlaryň yzyndan atyr pürkýärdiler.
Agşamlaryna bolsa olar serhoş bolup, köçelere çykyp
bögürişýärdiler. Mätäjiniň “Söýgüli jenan” goşgusyny özleriçe
düzedip, onuň içine öz halan gelin-gyzlarynyň atlaryny salyp,
aýdym edip aýdýardylar. Bu aýdym, bu bögürişmek, gykylykgalmagal her agşam gaýtalanýardy.
Bu ýagdaý adamlaryň etinden ötüp, süňňüne ornady.
Gykylyk-galmagalyň arasynda öz gelniniň ýa-da gyzynyň ady
tutulýan adamlar bir gezek geçirdiler, iki gezek geçirdiler,
ahyry çydaman, talyplar köçä çykanlarynda, olaryň üstüne
çozup, köçe tozanyny gopdurdylar.
Bu ýagdaýdan soň, “myş-myşlar” has-da güýçlenip, hatda
gürrüňçilikde ahunlaryň özlerine-de şek ýetirilip, olara aç-açan
sögübem goýberýärdiler. Bularam, owarram diýseň, metjitdir
medrese üçin hemişeki gelýän hüşür-zekat hem azalyp başlady.
Ahuny bu ýagdaý hemme zatdan beter ynjalykdan gaçyrdy.
Şonuň üçinem ol Permanyň yzy bilen talyplarynyňam
birnäçesini kowup goýberdi. Özem talyplaryň köçe tozanyna
gatyşanyna-gatyşmanyna parh goýup durmady, ony ahun
saýgarjagam bolmady. Şeýdibem il arasynda öz abraýyny
götererin tamasyny etdi.
Ýöne bir zat geňdi. Kowulanlaryň arasynda Seýitmyrat
begiň ogly Begli molla-da bardy. Dogrusy, Begliniň näme üçin
kowulandygy geň däldi. Sebäbi kowulan talyplaryň arasynda
Begli molladan başga arak içip, köçä çykyp bögürip ýöreni
ýokdy. Geň ýeri Muhammetmyrat ahunyň Begli mollany
kowmaga ýürek edip bilşidi.
Permanyň
bolsa
kowulmagy
däl-de,
näme
üçin
kowulandygy geňdi. Arçyndyr eminler Jahanyň ata-enesinden
önjeýlije ýonan borludy, bu hakdaky gürrüň il içine ýaýramady.
Bu gürrüňi Perman bilen Çarynyňam ýaýratjak gümany ýokdy.
Garaz, oba adamlaryna bir howa gürrüň edere, kelle döwere
zat tapyldy.
Ine, bu günem demirçiniň ussahanasy gürrüňçilige gelen
adamdan doludy. Bu kömrüni tapsa demrini tapman, demrini
tapsa, kömrüni tapman ýören ussanyň işem özüne ýetikdi,
ýanyna gelip gidýän müşderisi-de. Dogry, Seýitmyrat beg,
Arslan baý ýaly adamlaryň muňa işiniň düşüp geljek gümany
ýok. Ýöne garyp-gasarlaryň welin biri orak dişetmäge gelýär,
ýene biri pyçak taplatmaga gelýär. Ilçilik, şunuň ýaly ownukuşak iş günde tapylyp durýar, demirçi hem şolaryň arkasyndan
gününi itekleýär. Ýöne ussahana gelýäniň köpüsi welin,
wagtyny nähili geçirjegini bilmän, gürrüňçilik küýsäp ýören
adamlar. Olar ir ertir ýygnanyşyp, günortan turýardylar, giç
öýlän ýygnanyşyp, il ýatandan dargaýardylar. Olaryň arasynda
dürli häsiýetli adamlary görmek bolýardy. Iki gulagy
düýbünden diýen ýaly gapylan Nyýazberdi kerem, okap-okap,
ahyram ýoluny urduran diýlip medreseden kowlan Täşli şortada, obanyň belli ýomakçy gojalaryndan Bally şap-da her güi
diýen ýaly şu ýerdediler. Bulardan başga Öwezmyrat batyr
ýalylaram bu ýere her gün gelýärdiler. Bir sebäp bilen şolar
gelmese, bu ýerdäki gürrüňçiligiňem ugry bolmazdy.
— Bu
medresede okap, bögürişip ýören talyplaryňky
düşnükli welin, şu Permanyň şolar bilen bile kowulmagyna
näme diýjegiňi biler ýaly däl - diýip, kimdir biri gürrüňe
başlady. - Onuň gözüni açyp göreni ahunyň hyzmaty ahyry. Özi
bir gara maňlaý ýetimek eken.
Şunuň bilen gürrüň bir howa Permanyň üstüne agdy. Onuň
geçmişi, ahunyň gapysynda çeken ejiri, indiki görjek güni, keç
ykbaly hakda gürrüň etdiler.
Elbetde, bu adamlar Öwezmyrat batyryňam, demirçiniňem
Permandyr ejesi bilen ýakynlygyny bilýärdiler. Şonuň üçinem
bu
barada
seresaply,
sypaýyçylykly
gürrüň
edýärdiler.
Gülsoltany Öwezmyrat batyryň öň, Muhammetmyrat ahuna
barmaka hem gapysyndan getirmeýändigi, häzirem ony öz
gyzym diýip, Permany agtygym diýip hasap etmeýäni olara
mälimdi. Şonda-da häzir Gülsoltan hakda aýdyljak köp sözleriň
öňi bökdelýärdi.
— Gözüň gören ýeke çagaňa guwanyp otursaň bolmadymy,
akmak! - diýip, kimdir biri Gülsoltanyň adyny tutman käýindi.
— A-haw, zamanasynda eklenjem kynlaşypdyr. Nätsin, alaç
tapan däldir. Başy boş adama aňsadam däldir - diýip, ikinji biri
onuň aýdanyny ýuwmarlady.
— Meniň ýaly ýoluny urduranyň kowluşyny geňem görmeli
däl - diýip, Täşli şorta gürrüňi bütinleý başga ýana sowmak
bilen boldy. - Ýöne meniň ýeke özüm ýol urduran bolsam, indi
Hal mollanyň mes gelin-gyzlary talyplaryň barynyň ýoluny
urduryp, kowulmagyna sebäp boldy. - Ol gülki arasy bilen
sözüniň üstüni ýetirdi. - Aý, olar ahunyň özüni ýoldan
çykarmasa-da razy gelersiň.
— Urdurypdyr-a urdurjagyny - diýip, Bally şap sugşurdy. -
Gelin-gyzy bolmasa, Hal mollanyň özi ahuny ýoldan çykaryp
ýör-dä.
— Hakykat şeýle - diýip, Täşli şorta onuň sözüni tassyklady.
— Boldy-boldy, iki arada nähak ýere Perman ýetime şarpyk
degdi diýsene - diýip, bir ýaşuly ýene gürrüňi öwrüp Permanyň
üstünden eltdi. - Bu nähili naýynsapçylyk! Haramzadaçylyk
etseler öz medresaňdäki bakyp-besläp ýören mes mollalaryň
edipdir. Elmydama malyň yzynda sergezdan bolup ýören ýetim
oglanda näme ýazyk bar diýsene.
Bu gürrüňçilikde teläriň bir çetinde köseleç sakgalyndan
ýaňy iki-ýeke ak görnen bir adam otyrdy. Näme üçindir onuň
durdugyça ýüzi gyzarýardy. Oba adamlary ony ýüzüne Allak
diýip atlandyrsalaram, ýeňsesinden adyny Allak pişik diýip
tutardylar. Allak pişik diýmeseň, ony tanan adamam bolmazdy.
Ol oba içinde gybatkeşligi bilen bellenen adamdy. Oba içinde
adamlar arasynda kiçijik bir dawajyk bol sa, ol iki tarapyny
hem örjeşdirip goýbererdi-de, ony hem şol sagadyň özünde
arçyna, onuň dört eminine üstüne on esse goşup, uly dawa ýaly
edip
habar
bererdi.
Eminlerem
mundan
peýdalanyp,
dawagärlerden ýonmak bilen bolardylar.
Allak pişik Hal mollanyň dogan oglanydy. Emma
gürrüňçilikde oturan adamlar ýa-ha ony äsgermän bilgeşleýin
etdiler, ýa-da onuň barlygyny ýatlaryndan çykardylar, Hal
mollaly gürrüň öňki hörpünde dowam etdi.
Gürrüňiň arasyna bir böwşeňlik aralaşanda jaýly-jaýsyz
diýmän Allak pişik hem söze goşuldy.
— Perman
ýetimek ýöne gezip ýörmegi-de oňarmady -
diýdi. - Dogrusyny aýtsaň, mugt çörek onuň garnyna depdi.
— Nireden ahunlar oňa mugt çörek berenmiş? - diýip, Bally
şap onuň alkymyndan aldy. - Ol sekiz-dokuz ýaşyndan beýläk
ahunlaryň ody bilen girip, küli bilen çykyp ýör. Onuň gözüni
açyp, malyň yzynda selpäp ýörşi ahyry. Onsoň ol nähili mugt
çörek
iýýärmiş?
— Perman duz iýen ýerine kast etdi - diýip, Allak pişik hem
ýan bermedi.
— O nähili kast edenmiş?
— Ahunlaryň bir tohum gylýaly ýok boldy. Soň Hal aganyň
bir tohum gylýaly ýok boldy - diýip, Allak pişik oturan ýerinde
gorsandy. - Şol zatlaryňam sebäpkäri Perman bolmaly. Ol
ogrular bilen aragatnaşyk saklap, ol gylýallary ogrulara özi
çykaryp
beripdir. Onam ahun pal atyp, açyk täleý depderinde görüpdir.
Onsoň ol Permany saklarmy işiginde. Kowup goýberdi.
Ara bir salym ümsümlik aralaşdy. Dogrudanam, Permanyň
ogrular bilen gatnaşyk edendigi, ahunyň täleý depderine garap
muny bilendigi hakdaky “myş” hem ýok däldi. Belki, şonuň
üçindir, Allak pişige gaýtargy beren adam bolmady.
— Perman-a
şeýle
eken
diýeli,
bu
Begli
sopynyň
kowulmagy gaty geň. Gylyjam öz gynyny kesjek eken-ow diýip, Bally şap gürrüňi başga tarapa burdy.
— Ýa,
Bally aga senem-ä - diýip, Täşli şorta ýaňsyly
seslendi. - Bu ýerde ogurlygam ýok, täleý depderem. Olar
biderek toslanyp ýören zatlar. Permanyňam, Begli mollanyňam
näme üçin kowulandygynyň sebäbini, gel-de, menden sora. Ol adamlary has gyzykdyrjak bolýan ýaly, sözüne dyngy berdi.
Töweregine bir laý nazar aýlap çykdy. Dogrudanam, adamlaryň
hemmesi onuň agzyna aňkaryp doňup galdy. Hatda gürrüňe
goşulman, öz işi bilen gümra bolup duran demirçi hem, başyny
galdyryp, Täşliniň ýüzüne seredip durşuna çekijini sandalynyň
üstüne tyrkyldatdy. - Ahunyňam gylýaly ýitenok, Hal
mollaňam - diýip, Täşli şorta gürläp başlady. - “Ogurlyk eden
uýalmaz, üstüne gelen uýalar” diýişleri ýaly, Perman ogurlyk
etmän, ogurlyk edeniň üstünden bardy. Has dogrusy, ogurlyk
edenler Permanyň üstünden geldiler. Ine onuň kowulmagynyň
sebäbi. - Hiç kimden ses-üýn çykmaýardy. Täşli şorta dowam
etdi. - Bir gezek ahun Permany Hal mollanyň hyzmatyna
iberdi. Ol tomsuň jöwzasynda bir hepdeläp, Hal mollanyň
malyna seretdi. Agşamlaryna-da onuň howlusynda dag ýaly
edilip basylyp goýlan ganar-ganar pagtany saklap, şonuň
üstünde ýatýardy. Bir gezek gije mollanyň uly gelni Begli
molla bilen onuň beýle ýanyndaky saman kepbä girýär. Perman
muny görse-de, görmediksiräp, sesini çykarman ýatan. Ýöne
bogazy gijäp, halys çydatmandyr. Üsgüripdir. Begli molla-da
üsgüreniň kimdigini bilmän ökjäni göterýär. Hal mollanyň
ýarak iti hem münýär söbügine, onuň egin-eşigini düýt-müýt
edip taşlaýar. Hernä, onuň dadyna Perman ýetişäýýär, ýogsa
özünem dike-dike etjek eken. Perman ony itiň agzyndan
sypdyryp, howludan çykaryp goýberýär. Şol goha daş çykan
Hal
molla
talybyň
kimdigini
bilmän
galsa-da,
işiň
mojukdygyny aňýar. Ýöne gaharyny Permandan çykarýar.
Senden item müň esse gowy, sen bütin howlyny göterip
gitselerem
duýjak
däl
diýip,
onuň
üstüne heňkirýär. Ertesem ony gapysyndan kowup goýberdi.
— Bu zatlar mundan gelip çykdy-ow! - diýip, Bally şap
sakgalyny sypady.
— Galat
aýdýaň! Sen agzyňdan näme çykýanyny bilip
gürle! - diýip, ýüzi boz-ýaz bolan Allak pişik kellesini
saňňyldadyp gygyrdy.
— Galatdygyny-däldigini, bar-da Permandan sora - diýip,
Täşli şorta arkaýyn gürledi.
— Ýalan
sözläpdir seniň Permanyň! Tapdyň bu ýerde
ynamdar adamy! - diýip, Allak pişik has-da gyzdy.
— Allak aga, sen gaty gyzyberme! - diýip, Täşli şorta onuň
ýüzüne dikanlady. - Bir-ä, seniň haýbatyňdan gorkýan adam
ýok. Birem, Permana ynanmaýan bolsaň, beýleki ite daladan
Begli mollany hem getirip, gözüň öňünde dikip bilerin.
Galatdygyny-däldigini görersiň şonda. Sen durup bilseň, men
duraryn sözümde.
Allak pişik gürrüňi mundan artyk uzaltmagyň öz peýdasyna
däldigine düşündi.
— Seniň-ä
edäýmeliň belli welin...- diýip silkinjiräp
ýerinden turdy. Märekeden saýlanyp ugrady.
— Bileniňden
galma! - diýip, Täşli şorta onuň yzyndan
gygyrdy. Ara bir ümsümlik düşen ýaly etdi-de, birdenem uly
gowur turdy. Her kim bir zat diýdi.
— Asyl gürrüň mundan gelip çykdy-ow!
— Şeýle bir emmasy bardyr-la.
— Bolsa-da, Allak pişigiň almytyny berdiň, Täşli molla.
— Älhepus, seniň täleý depderi bolaýşyňy!
— Allak pişig-ä süzüberdaý.
— Dursa bujurygynyň artjagyny bilip durandyr.
Gowur ýatyşan badyna Bally şap ýene Täşli şortany
dürtgedi:
— Hany, molla, Begli mollanyňam bir kyssasyny eşideli.
Ahunyň Begli mollany kowşy geň.
— Halys başga alaç tapmansoň kowýandyr - diýip, Taşli
şorta gürrüňe başlady. - Ýöne Permanyň kowulmagynyň bir
ýanynda ýene Begli molla hem bar. Arslan baýyň gelnin-ä
bilýänsiňiz? Hal mollanyň gyzy. Adyna Zybagül diýýärler. Ana
şol Zybagül bir gün men Permanyň tamjagazynda otyrkam, bir
gyldan
bezenip,
şaňňyrdap
gapydan
girdi.
Meniň
barlygymdanam çekinip durmady-da, Permana ýüzlenip: “Bar, hüjresinde bar bolsa, Begli mollany çagyryp gel” diýdi.
“Begli molla näme üçin gerekdi?” diýip soradyk. Ol gelin
güldi-de: “Doga aljak” diýdi. Men ol gelniň nähili doga diýip
gelenine beletdim. Onsoň Perman gelýänçä, ol gelin bilen
ikiçäk galmagy bir hili gördüm-de, “Ynha, Beglini özüm
çagyraýaryn, onuň bilen bir hüjrede ýaşaýan” diýdim. Men
Begliniň hüjrede ýokdugyny bilýärdim. Olar şol wagt birnäçe
talyp bolup, başga bir hüjrede içinden temmeläp arak içip
otyrdylar. Men Beglini gelniň ýanyna iberdim. Ýöne hüjrä
baran badyma diýen ýaly ýarym serhoş Begli molla ýüzüni aktam edip geldi. Men bir bolmasy işiň bolandygyny şobada
aňdym. Begli bolan wakany gürrüň berdi. Kim bilýär bir zat
ysyrganyp barypdyr, kim bilýär, tötänden barypdyr. Begli
Permanyň tamyna baran badyna ahunam bularyň üstünden
barýar oturyberýär. Gelin-ä suwulgan ýaly bolýar-da, suwulyp
çykyp gidýär. Begli molla-da ölse ol wagtlar onuň gaşynda
durjakmy, bu-da göterýär ökjäni. Gazaba münen ahunyň
penjesinde Permanyň ýeke özi galýar. Men ynjalyp oturyp
bilmedim. Näme bolýanyny bir göreýin diýip, Permanyň
tamyna baka ugradym. Barsam, ahun eýýäm gidipdir.
Permanyň ýeke özi ganyny gaçyryp otyr. “Näme boldy?” diýip
soradym. “Ahun näme diýdi?” diýdim. Ahun ondan: “Bu näme
boldugy, peläket?” diýip sorapdyr. “Indi seniň tamyň orramsyň
oýnagy boldumy?” diýipdir, çaga-da, hemme zady bolşy ýaly
aýdaýmaly welin, meniň adymy tutmajak bolup, bar zady öz
boýnuna alypdyr. “Bu taýda hiç zadam bolanok, ahun aga”
diýipdir. “Arslan baýyň gelni Begli mollany çagyryp gel, doga
aljak diýdi. Menem çagyryp geldim” diýipdir. Ahun Permana:
“Indiden beýläk şu ýere şol gelnem, Begli molla-da aýagyny
sekäýmesin. Özem bir ýerde diliňi ýaraýsaň, gümüňi çekerin!”
diýip hemle urupdyr.
— “Alynyň aryny Ahmetden çykarypdyr-da”! - diýip, biri
seslendi.
— Gör-le bu bolup ýören zatlary! - diýip, Bally şap mys-
mys güldi. - “Gylyç gynyny kesmez” diýýänleri mundan gelip
çykdy-ow. Näme Hal molla-da, Seýitmyrat begem ahunyň öz
gyny-da.
Olaryň
ikisine-de
gol
ýapmaly.
Ikisinem
masgaraçylykdan dyndarmaly. Onsoň, seredip otursaň, Begli
mollany medreseden kowaýmasaň, başga alajam ýok.
— Ýogsa
tassyklady.
näme? - diýip, Täşli şorta onuň sözlerini
-
Medresedäki
ähli
azgynçylygyňam,
arakhorlugyňam başy Begli molla. Onsoň Begli mollanyň
medresede hem özüni, hem ahuny, hem Arslan baýdyr Hal
mollany masgara edip ýöreninden, ol ýerden gideni ibaly
ahyry.
— Elhepus, bolsa-da ahun-a alan eken-ow - diýip, Bally şap
ýene mys-mys gülmäge başlady. - Onuň Permana diýäýen
zadyny! “Seniň tamyň orramsyň oýnagy boldumy?” diýipdir
diýdiňmi? Heý, pahyr, öz medresesiçe-de görmändir-ow.
Gürrüň, degişme uzaga çekdi. Ýöne bu gün Öwezmyrat
batyr hiç gürrüňe goşulmady. Bir gyrada öz oý-pikirleri bilen
mübtela bolup, bu edilýän gürrüňleri diňledi oturdy. Ol ahyry il
daganda-da gitmedi.
Onuň bar pikiri, Perman hakda bolupdy. Elbetde, ol
gyzyndan geçensoň, Permany hem öz agtygydyr öýtmezdi,
hatda onuň barlygy hakda-da oýlanyp durmazdy. Perman hem
Öwezmyrat batyryň öz babasydygyny daşyndan bilýärdi. Diňe
birnäçe gezek ony daşyndan görüpdi. Emma onuň golaýyna
barmalydyr, onuň bilen gürleşmelidir diýen pikir kellesine-de
gelmändi.
Bu günki üýşmeleňde bolan gürrüň Öwezmyrat batyry
birinji gezek Perman hakda çynlakaý oýlanmaga mejbur etdi.
Ýer urup, ýeke galan ýetim oglana nebsi agyrdy. Onda ne ata
bar, ne ene bar. Ne hossar-howandar bar. Kim oňa arka durar,
kim hossar çykar? “Biri oňa hossarlyk etjek bolsa, Öwezmyrat
batyr, oňa sen hossarlyk etmeli - diýip, ol telim gezek şol pikire
öwrülip geldi. - Gyzyň seniň ýüzüňi ýere salyp gitdi. Ýöne bu
ýerde ol çaganyň näme günäsi bar? Onsoňam ol oglana
enesinden bulut ýakyn ahyry. Seniňem, Öwezmyrat batyr,
şondan başga şu dünýäde ýakyn hossaryň ýok. Öz günümi
özüm itekleýän, göreniň gapysynda hyzmat edip, minnetini
çekemok diýäýmeseň, seniňem şondan üýtgeşikligiň ýok.
Senem şonuň ýaly ýetim. Men ol oglanjygy ýygnaýsam
näderkä? Hem ol iliň minnetinden dynar, hem onuň maňa
hemaýaty ýeter. Indi bildenem kuwwat gidip ýör, Öwezmyrat
batyr”.
Ahyry ol ýüregini bire baglady. Märeke dagap, demirçi bilen
ýeke galanlaryndan soň:
— Ussa!
Şol Perman şindiz nirede? - diýip, göýä onuň
ýanynda gyjalata galyp, müýn iş eden ýaly ýuwaşja bir äheňde
sorady. Demirçi onda bir üýtgeşikligiň bolandygyny aňyp,
ýüzüne çiňerildi.
— Eşidişime görä, Çary diýip bile mal bakyp ýören dosty
barmyş. Häzir-ä şolarda ýaly - diýdi. - Muny nämeden soradyň,
batyr?
— Bi,
neme diýýän-ä, ussa - diýip, Öwezmyrat batyr
başyndaky
tahýasyny
çykardy-da,
onuň
bilen
kellesini
sypalaşdyrdy. - Men pikir edip otyryn welin, enesinden-ä ol
oglana hossar çykyp, arka duran ýok. Onuň başga-da hossary
ýok. Onsoň diýýän-ä ol oglany ýygnap oturybersek nähili
bolarka?
— Hiç
hilem bolmaz, batyr. Ýygnasaň ýygnan adam
bolarsyň. Uly iş bitirdigiň bolar.
— Bi il-gün bir hili görmezmi?
— Il-gun Öwezmyrat batyr iş bitiripdir diýer. Ussa kesgin
gürledi. - Men muny saňa özüm aýdaýyn diýip ýördüm, batyr.
Ýöne seniň nähili görjegiňi bilmedim. Gaýta tersine tutarsyň
öýtdüm. Permany ýygna, batyr. Onuň senden başga hossary
ýok.
— Dogry-la, özümem şeýle pikir edýän. Ony men ýygnaýyn
- diýip, Öwezmyrat batyr sözüni jemledi. - Onda, ussa, sen şu
gün Permany tapyp getir.
Perman şol gün babasynyň yzyna düşüp, ilkinji gezek onuň
howlusynyň gapysyndan girdi. Onuň eneden bolanyny eşitsede, henize çenli ýekeje gezegem görmedik Mamagül eje bu
garaşylmadyk şatlyga guş bolup uçaýjak boldy. Agtygynyň
daşynda pelesaň kakdy.
— Batyr,
şun-a oňaraýypsyň - diýip, Öwezmyrat batyra
minnetdarlyk bildirdi. - Ynha indi Perman janam hossarly,
bizem hossarly bolduk.
— Mamagül, şu günden şeýläk Perman edil baýyň çagasy
ýaly gezsin - diýip, Öwezmyrat batyr joşup gürledi.
Mamagül eje Öwezmyrat batyryň diýşi ýaly hem etdi. Ony
bir kemsiz geýindirdi. Emma gyrmyzy balak, keteni köýnek,
gyrmyzy don geýip, gyzyl çog bolup gezmäge Permanyň
ýüregi takat etmeýärdi. Ol mamasynyň diş-dyrnak bolup, azap
baryny siňdirip geýdiren bu egin-eşigini negada bir toýdatomguda geýip çykýardy. Ýöne her niçik-de bolsa, Perman indi
biriniň arzyly ýeke ogly ýaly saklanýardy...
***
Şol “myş-myşly” gürrüňlerden soň, Perman ahunyň
gapysyndan kowlup, babasynyň öýüne barandan soň bir ýyl
gowrak wagt geçdi. Guraklyk bilen geçen ýazyň tomsy hem
gury epgek bilen tozap geçdi. Güýzüň çigrekli günleri
duýdansyz gelip ýetdi. Güýzüň çigrekli şemaly hazan uran
ýapraklary paýhyn edip, ýere düşeýärdi.
Geçen döwrüň içinde demirçiniň ussahanasynda artypkemelen zat bolmandy. Diňe ussanyň öz ýüzünde, bolşunda
birneme
özgeriş
bolandygy
duýulýardy.
Onuň
ýüzünin gara-gurasy köpelip, saly gowşan ýalydy. Ebti agdyk
görünýärdi, göwnüçökgünlik, tukatlyk basmarlandygy bildirip
durdy.
Demirçiniň
ussahanasyna
gürrüňçilige
gelýänlerde-de
üýtgeşen zat ýokdy. Şol bir gelýän adamlardy. Bir üýtgeşen zat
şol Täşli şorta bilen bolan gürrüňden soň, ussahananyň
golaýyndanam geçmedik Allak pişik gahary ýatyşyp, kinesi
könelişip, soňky wagtlarda ýene bu ýere gelmäge başlapdy.
Bu günki üýşmege gelen adamlar göni bir ýas ýerine gelen
ýaly gaty tukatdy, ýüzleri salykdy. Gürrüňçiligem beýle bir
gyzyberenokdy. Diňe Nyýazberdi ker öz ugruna agzyna näme
gelse, gürläp otyrdy. Allak pişik hem şerigatdan, kowahatdan
bilikli adam bolan bolup, ondan-mundan gürrüň gozgan
bolýardy. Allak pişigiň takwasyran bolup, bilimdarsyran bolup
oturyşyna Bally şapyň pisindi oturmadymy-nämemi, ol birden:
— Men-ä şerigatyňam bilemok, kowahatyňam, Allak beg -
diýip, naskädisini tyrkyldatdy. - Öz öýümde günüme goýsalar,
arkaýyn ýaşasam, meniň şerigatymam şol, kowahatymam.
— Hümm... Dogry aýdýaň, indi bu adamlaryň gulagy dynç
bolsa şondan başga arzuwy ýok - diýip, Öwezmyrat batyr hem
Bally şapyň sözüni goldady.
Emma bu gürrüňler Allak pişige täsir etmedik borly, tä Täşli
şorta
gapydan
salam
berip
girýänçä,
ol
özüniň
takwasyramasyny bes etmedi. Täşli şorta geçip ornaşandan soň
welin ol lam-jim ümsüm oturdy. Ussahanadaky tukat
ümsümligi
ýeke
kiçijik
çekijiň tyrkyldysy bölýärdi. Ahyry bu ümsümligi Bally şap
bozdy.
— Molla, birki-üç gün bäri görünmediň, nirä gitdiň? - diýip,
ol Täşli şorta ýüzlendi.
— Hawa, oňa-muňa çykdym. Soňam şähere gitdim - diýip,
Täşli şorta jogap berdi.
— Ol habaram çyn bolaýdymy onsoň?
— Hawa-la, Bally aga. Çyn-la.
— Çyn bolmajak gümany barmy, Bally? Zamanasynda şu
gün agzyňa gelenini aýtsaň, ol hökman ertesi çyn bolýar diýip, Öwezmyrat batyr seslendi. Oturanlardan başga biri
zeýrenjiräp, käýinjiräp başlady:
— Adama gulagy dynç oturmak ýok öýdýän özi. Bu dünýä
gaty giň eken. Asyl biz ýeke ors patyşasyny, türk soltanyny,
onsoňam iňlisi, owgany, eýrany bilýärdik. Başgasynyň adyny-
sorunam eşitmezdik. Indi german diýdi, awstrin diýdi, bir
gapdaldan bela tapyldy... Awstrin patyşasynyň oglumy,
doganymy öldürilipmiş diýýärler. Bar, indi öldürilenem ekendä. Ýeri, bu iki arada biziň näme işimiz bar?.. Öldüren biri,
nähak gan eden biri, ölenem biri. Ýeri, indi öleniň yzynda müň
adamyň gan dökmegi nämä gerek? - Soň ol Täşli şorta
ýüzlendi. - Eýsem, poşçularam ugradyljakmyş diýen gürrüňem
çyn bolýar-da onda?
— Hawa, olaram ugradyljakmyş - diýip, Täşli şorta jogap
berdi.
Indi birnäçe gün bäri dowam edýän “myş-myşlar” adamlary
uly gaýga goýup, günleriniň süýjüsini gaçyrypdy. “Awstriýa
patyşasynyň ogluny başga bir patyşanyň adamy öldüripdir.
Awstriýa-da oňa uruş şaýyňy tut diýipmiş. Onuň arkasynda-da
Germaniýa durýarmyş. Ganhoruň arkasynam ak patyşa
tutýarmyş. Dünýä ikä bölünipmiş, uruş başlapmyş” diýen
gürrüň ulynyň-kiçiniň agzyndady. “Bir adam öldi diýip, ýüz
müň adamyny gyrgyna bermek nämä gerek? Asyl uruş turzup,
gan dökmek kim üçin gerek? Bize gerek zat däl. Asyl ak
patyşanyň bu işe goşulyp näme işi bar? Munuň başga bir
emmasy bardyr” diýşip gürrüň edýärdiler.
Demirçi çekijini saklady-da:
— Indi hannaslaryň güni geldi - diýip, aladaly gepledi. -
Ýerden ýöränimizi, eli taýak tutanymyzy urşa sürerler. Bir
ýandan salgyt salyp, öýüňem çillege döndererler. Ýesirler bolsa
yzlaşyp galar.
Allak pişik oturyp bilmedi-de:
— O nähili hannaslaryň güni geler? Olar şerigatdan çykyp
bilmezler ahyry - diýip, ýerli-ýersizligine özi-de düşünmän, bu
ara şerigaty sokdy. Onuň bu sözüne Öwezmyrat batyryň gahary
geldi.
— Biz
Gökdepeden
bosmankak,
hannaslar
gallanyň
batmanyny bir gyrana çykaran bolsalar, bosanymyzdan soň
gallanyň batmanyny bäş gyrana ýetirdiler - diýip, ýangynly
gürläp başlady. - Biz bir gysym gowurgany içmegiň tüý ýüzüne
sepip maşgala naharlaýardyk. Biz ol wagt bäş gyran tapmak
üçin atly-ýaragly ýurt sökýärdik. Başyňa gowga düşen güni
hannaslaryň şerigaty şoldur. Kim seniň ol şerigatyňy gara şaýa
alýar? Seniň şerigatyň bilen... - diýip, ol sözüniň ahyryny hyň
urup goýdy.
Onuň daşynda oturanlar. “Dogry aýdýaň, Öwezmyrat batyr,
hannaslaryň güni geldi” diýşip, onuň sözlerini tassykladylar.
Allak pişigiň ýüzi çapady ýaly gyzardy. Bally şap Öwezmyrat
batyryň aýdanlaryny az görýän ýaly:
— Hannaslaryň garny ýagjarmasa, şerigatçylaryňam tüýdügi
gurar ahyry, şeýle dälmi, Täşli molla? - diýip, sugşurdy.
— Hüm - diýip, Täşli şorta jansyzrak hä berdi-de, bir azajyk
böwrüni diňläp oturandan soň, gürrüňiniň yzyny ýetirdi. - Siz
ony diýýärsiňiz, Bally aga. Asyl ahunlaryňam “wallahy-aglam”
diýip, allanyň adyndan pitiwa berip oturan zatlarynyň bary-da
şoňa tymsal bir zatdyr. Onam aýtsaň, “ýoluny urduran”
bolýarsyň.
Allak pişik çişip barmaşa:
— Siz bu taýda her hili gürrüňler edip, ak patyşa-da at
dakyp şek ýetirdiňiz - diýip, “siziň bu işiňizi degişli ýerine
aýdaryn” diýmekçi bolýan ýaly gürrüň etdi. Onuň bu gürrüňine
demirçiniň gaty gahary geldi.
— Biz näme gürrüň etdik? - diýip, ol dym gyzyl bolan
gözlerini gazap bilen, Allak pişige dikdi. Çünki şol wagtlar
urşuň myş-myş habary bilen bir hatarda “kimde-kim patyşa
hakynda ýaman söz aýtsa ýa-da uruş hakynda bir ýaman söz
aýtsa, ony gezip ýören jansyzlar gerekli ýerine habar
berýärmişler-de, şol adamam ýitirim edilýärmiş” diýen “myşmyşlaram” obanyň içine dolupdy.
Allak pişik sakyndy-da:
— Ynha patyşany ýamanlap, her hili gürrüň otarýarsyňyz,
bu näme? - diýdi.
— Haçaň biz patyşany ýamanladyk? Näme agzyňa gelenini
otlap
ýalan
ýamanlamzok.
sözleýärsiň?
Özi
Biz
hannas
hannaslardan
bolsa
başgany
ak
patyşa
bolsa-da ýamanlajak - diýip, demirçi soňra oturanlara ýüzlendi.
- Adamlar, biz, heý, patyşa hakynda ýagşydan-ýamandan bir
agyz söz aýtdykmy?
— Ýok! - diýşip, oturanlar ýerli-ýerden seslendiler.
— Bu akmak bolsa, başymyzdan töhmet atmakçy bolýar.
Göruň bu akmagyň aýdýan gürrüňini - diýip, demirçi Allak
pişige alaryldy. Allak pişik tasanjyrap ýerinden turdy-da:
— Akmak
sensiň. Äňet seniň öýüňi ýykyşyma. Gözüň
nämeler görýärkä - diýdi.
— Çyk, sowrul, garaň görünmesin, kezzap! - diýip, demirçi
elindäki çekiji onuň başyndan indererli göründi.
— Bar, asman paýyňy çek! Seniň patyşaň bilen... - diýip,
Öwezmyrat batyr hem bir gapdaldan paýyş sögdi. Rejäniň geň
däldigini aňan Allak pişik ussahanadan atylyp çykdy.
Ussahanada oturan ýetginjekler onuň agzyna öýkünip, yzyndan
sykylyk atyşdylar. Hatda onuň yzyndan it küşgürenem boldy.
Şeýle-de bolsa bu waka demirçiniň ynjalygyny gaçyrdy.
— Biz
patyşa hakynda näme diýdik? Hiç zat aýtmadyk
ahyryn - diýip, ol howsala galdy. - Bu haramzada başymyzy
ýok tükezzibanlara sokmasa ýagşy...
Täşli şorta, Bally şap dagy ony köşeşdirdiler.
— Bitiren goşy bolmaz. Arkaýyn bol, ussa. Saňa bir zat
bolsa, biziň hemmämizem seniň bilen bile bolarys. Asyl senden
bir zat soralaýsa, şu oturanlarymyzyň adymyzy görkez-de, bizi
kötekläý - diýişdiler.
Demirçi şundaň soň birneme arkaýynlaşdy. Öwezmyrat
batyr bolsa:
— Indi
öýüňde oturan ýeriňde mesawy gürrüň edip
bolmasa... Bu nähili zamana boldy? Indi öýümizde-de arkaýyn
gürläp bilemzok. Seniň patyşaň bilen... - diýip, öz başyna
sögünjiräp hümürdedi. Beýleki oturanlaram her haýsy bir zat
diýip Allak pişige, Hal molla, ak patyşa çenli sögünýärdiler.
Diňe Nyýazberdi ker bu gopgundan habarsyz agzyny öweldip
oturýardy.
Uruş hakda “myş-myş” gürrüňler ýaýrap başlandan soň,
Gurbanmyrat arçynyň öýünde her gün bir hili desga guralyp
başlandy. Her gün onuň öýüne egni çinli beýikler gelip başlady.
Olar arçynyň öýünde görnen güni Seýitmyrat beg, Hal molla
ýalylaram tilki ýaly timisgenişip, şolaryň töwereginden
aýrylmaýardylar.
Beýikleriň gelmegi hökman bir almytyň alamatydy. Olaryň
gelen gününiň ertesi ilatdan ýa bede, ýa saman, ýa öý, ýa erkek