Perman-1989`Türkmenistan - 19

ýaňsyly gülümsiredi. - Näme pelekden gorkýarmyň? Ýa-da
ýene pelek şunyňdanam beter bir güne salar öýdüp, demiňi
gaty alyp bilmän oturyşyňmy şu? Indi mundan beter pelek saňa
näme jepa berer öýdýäň? Mundan beýläk geçse, seniň janyňy
alaýmasa, başga ediljek zatlaryň hemmesi edilipdir? Dünýäden
tumaýak bir köne horjunyň bilen galypsyň. Munyň öňde bir
ýalaňajyň “geýmimi garakçy soýaýmasyn” diýip gizleýşine
meňzeýär. Indi ýaman etseler, seniň janyňy aljaklar. Näme
pelegiň senden iki jan algysy barmy? Alsa, bir janyňy alar-da,
gorkup ýörüp näme etjek?
Gojanyň kömekçisi näme diýjegini bilmedi.
—
Men şu wagtam gaçgak ahyry - diýip, ysgynsyz
seslendi.
Nätanyş atly bir hili tagaşyksyz gülküsi bilen:
—
Ine, munyň-a öňkiňçe-de bolmady - diýdi. - Sen
pelekden gaçyp, dünýäň hiç bir ýerinde orun tapman, ahyry şu
gojaň sümelgesine gelip gizlenipsiň-ow?..
—
Ýok, men adamdan gaçgak, düşüniň - diýip, gojanyň
kömekçisi özüni aklamaga çalyşdy. - Men şu dünýäň
adamsyndan gaçgak. Meniň Ahala gelenime ýaňy bir hepde
boldy.
—
Ahyry üstünden bardyň... - Nätanyş atly janygyp dowam
etdi. - Emma adamdan diýme-de, iki aýakly möjeklerden
gaçgakdyryn
diýip
aýt.
Olary
adam
diýilýän mukaddes söz bilen atlandyrma. Hawa, ol ejize ganym
möjekler kimler?
Gojanyň kömekçisi uludan demini aldy. Agyr ýük astynda
galan dek ýegşerdi. Ýer dyrmalap oturyşyna gussaly taryhyny
gürrüň bermäge başlady.
—
beg
Hawa, meniň betbagtlygyma sebäp bolana Seýitmyrat
diýýärler.
Soň
ol
Seýitmyrat
wolostnoý
diýlip
atlandyryldy. Indi bilmeýän, has ulalypmyş, pristaw bolupmyş
diýýärler. Hawa, şäher ýykylan güni men şol gyzy alyp gitdim.
Gumuň içinde bir guýuda ýaşaýardyk. “Indi bize zat
degmezler,
çagalara
rehim
ederler”
diýip,
birneme
arkaýynlaşypdygam. Emma ol gyzy şäher bosgunynda öldi
hataryna geçirip ýören hossarlary, bäş ýyldan soň onuň meniň
bilen ýaşaýandygyny eşidipdirler. Seýitmyrat beg hem şol
gyzyň garyndaşlarynyň biridi. Özem hökümet adamy. Ol öz
doganoglany Batyr hajyny on bäş sany nöker atla baş edip,
meniň üstüme ugradypdyr. Bir gün gapyl otyrkak, öýümiziň
daşyny aldylar. Meniň golumy arkama daňdylar. Şol wagt
oglum üç ýaşynyň içindäki çagady, gyzymyz heniz ýaşyna-da
ýetmändi. Ejem: “Il-gün, dat-bidat!” diýip, uly ili bilen ses etdi.
Emma kömege gelip bilýän barmy näme? Hiç kimden delalat
ýok. Sebäbi bularyň hemmesi egni gök esgili hökümet
nökerleri.
Seýitmyrat
begiň
nökerleri.
Aýalym:
“Biziň
başymyza kyýamat goparmaň! Şu ýaş çagalara rehim ediň!”
diýip, dyza çöküp, aglap ýalbardy. Emma Batyr hajy meniň
boýnuma tanap dakyp, bir nökeriniň eline berdi. Aýalymyň
elinden emýänje çagasyny alyp taşlajak boldular. Emma
aýalym:
“Öldürseňiz çagam bilen menem bile öldürersiňiz” diýip,
çagany bagryna basdy. Belki, olar onuň elindäki ýaş çagany
silkip alyp, bogup öldürselerem öldürerdiler, ýöne şol wagt
daş-töwerekde seredişip duran adamlardan çekinen borlular.
Şonda-da aýalymy gaty ýaman ýençdiler. Ädikli aýaklary bilen
kellesine depdiler, onuň gany ýüz-gözünden şabrap akýardy.
Hawa, ejem, oglum uly ili bilen gygyryp aglaýarlar, töwerege
delminip kömek gözleýärler.
Aýalymy atyň öňüne salyp, meni hem ata süýredip diýen
ýaly alyp gaýtdylar. Men atlaryň yzyna eýerjek bolup
ylgaýaryn, käýerde süýrenýän. Aýalym başy aşyr urulýan
gamçynyň astynda selpeýär. Şol horluk bilen bir menzile ýakyn
ýol ýöräp, bir guýa ýetdik. Emma bogazyna gum dykylyp,
bogazy gurap demigip, ýaş çagamyz ýolda ölüpdir. Ölenini
aýalymyň özem duýman galypdyr. Ikimiziňem gözümiziň
öňünde ol çagany ürgün çägä süsdürdiler.
Batyr hajy öz nökerleri bilen birlikde bir baýyň öýüne düşdi.
Men daşarda daňylgydym. Batyr hajy şol gije şol ýerde galdy.
Agşam garaňky düşenden soň, kimdir bir aýal ogrynlyk
bilen maňa suw hem nahar berdi. Hemme kişi ýatandan soň
bolsa, kimdir bir adam ýanyma gelip, meniň elimi çözdi. Ol
“sen indi gidiber” diýenem bolsa, men ýolumy tapyp gidip
biljek däldim. Meniň başym aýlanyp durdy. Ol adam eýeresbaby düzüw bir arryk ýabyny elime berdi-de, “sen şu ýabyny
al hem şu ugra git” diýip, ýola saldy. Ol adam bir rehimdar
çopan bolmaga çemeli...
Şol wagt nätanyş atly:
—
Sen şol rehimdar çopany görsen tanajakmy? - diýip,
garaşylmadyk sowal berdi. Gojanyň kömekçisi bir hili geň
galyjylyk bilen:
—
Ýok... Ol wagtlar gijedi , garaňkydy - diýip, myhmanyň
ýüzüne ýiti-ýiti seretdi. “Şol adam sen bolaýma?” diýip sorasy
geldi. Emma onýança nätanyş atly ýüzüni bir tarapraga sowup:
—
Hawa, dünýäde rehimdar adamlar kändir - diýip
hümürdedi. - Ýeri, onsoň şol gidişiňe Ürgenje düşdüňmi?
Gojanyň kömekçisi ýüregine düwen sowalyny göwnünden
çykarman, myhmanyň ýüzüne gözüni aýyrman seredip
oturyşyna:
—
Hawa - diýip, gysgajyk jogap berdi.
—
Ondan bäri näçe ýyl geçdi? - diýip, nätanyş atly sowal
berdi.
—
Aý, ondan bäri köp wagt geçendir. Şu wagtlar men
ýigrimi ýedi ýaşymda. Emma siz kyrk ýedi ýaşandyr
diýersiňiz.
—
Dogry... - Nätanyş atly onuň sözüni tassyklady. - Hany
onsoň yzyňda galan ejeň bilen ogluňdan näme habar?
—
Oglum ölüpmi ýa-da bir ýerlerde diri barmy, ony
bilemok. Emma ejem däliräp, düze düşüp, ýykylan şäheriň
töwereginde meýdanda ölüp galypdyr. Ony şu goja jaýlapdyr diýip, gojanyň kömekçisi gaýgyly ýüzüni aşak saldy.
Onuň gürrüňdeşi özüniň doň bagyr, agyr ýüzli görnüşi bilen:
—
Seniň bu gören görgüleriň meniň üçin bir geň zat däl -
diýip, gödeksi gürledi. - Eger sen meniň başymdan geçenleri
eşitseň, öz başyňdan geçirenleriňi ýadyňdan çykararsyň... Ýöne
şu güne çenli ondan-oňa gaçyp ýörşuňe men näme diýjegimi
bilemok. Sen “söýgi bagtsyzlygymyň başy boldy” diýip,
hemme günäni söýginiň başyna guýýarsyň. Ýalňyşyp-ýazybam
günäkär
şol
möjekler.
Batyr
hajy,
Seýitmyrat
beg ýaly namysyny satyp pristaw bolanlar diýeňok. Sen gaýta
şu ýerde gorkyňa busulýarsyň. Dykma serdar bilen Seýitmyrat
beg ak patyşa ogullaryny sylag berdiler. Patyşa olara çin berdi.
Olar mal-dünýä diýip, her işden gaýtjak däller. Olar şeýle
binamys. Olary diňe ýylan öldüren ýaly öldürmeli. Eger tapylsa
ölümden-de
başga
bir
aýylganç
zat
bolsa
etmeli...
Düşünýärmiň, başyňdan geçen agyr günleriň gaýgy-gamyny
şol binamys möjekleriň hapa ganlaryny ýere dökmek ýeňleder.
Ikisi hem dymdy. Gojanyň kömekçisi gürrüňdeşiniň
başyndan geçirenlerini diňlemek arzuwyndady. Şol wagt içerde
uklap galan goja oýanyp, daş çykdy. Ol entirek-tentirek edip
sümelgesiniň diwaryna ellerini diräp, bu iki oturana baka
seretdi. Onuň gözleri gan guýlan ýaly gyzaryp durdy. Nätanyş
atly:
—
Ýaşuly, salawmaleýkim! - diýip gygyrdy.
—
Aleýkim, aleýkim, amanmy, amanmy? - diýip, samrap
gaýtalady-da, goja olaryň ýanyna gelip oturdy.
—
Ynha, külçe iýiň! - diýip, nätanyş atly gaty gygyrdy.
Emma goja:
—
Hawa, hawa, men tapamok - diýip, öz ugruna
samyrdady. Nätanyş atly birnäçe külçäni alyp, oňa uzatdy.
Goja diňe üç sanysyny aldy-da:
Men tapamok, men tapamok - diýip, bir täsin hereket
—
etdi. Onuň ýüz-gözüniň damarlarynyň çekýändigi mese-mälim
görnüp
durdy,
ýüz-gözleri,
dodaklary
gymyldaşyp durdy. Ol bir külçeden dişläp çeýnedi-de:
—
Gara batyryň mazaryny men gözledim. Hiç tapmadym.
Tapamok. Men ölýänçäm onuň mazaryny saklajak - diýdi.
Onsoň birden sözüni kesdi. Onsoň: - Meni şu günlere salan
sizsiňiz! - diýip, göýä ýanyndakylara aýdýan ýaly edip
gaýtalady. Emma onuň bu sözleriniň kimem bolsa başga
birlerine aýdylýandygy aýandy. Birdenem ýerinden turup
ugrady. - Siz dogandan sokyň gara daşy dogsa bolmaýarmy,
näletkerdeler...
Goja şeýle diýdi-de, ýüzi nirä bolsa şol tarapa ýöräp ugrady.
Bir meýdan gitdi-de, aşak oturdy.
Nätanyş onuň yzyndan seredip oturyşyna:
—
On-on bäş gün mundan öň göremde-de beýle dälmikä
diýýärdim, indi bu halys däliräpdir - diýdi.
Gojanyň kömekçisi onuň ýagdaýy barada gürrüň berdi:
—
Aslynda bu ogullary bilen oňuşmandyr. Ogullary-da
munuň ugruna garamandyr. Munuň şol sögüp ýörenem
ogullarydyr. Garradygyça muny kesel basypdyr. Şeýle-de bolsa
ýylgaý beýle däldi. Ýany üç-dört günden bäri welin gaty erbet
bolup başlady. Onuňam sebäbi munuň iň ýakyn dostlaryndan
birini ýaňy-ýakynda tutup, şu ýerden alyp geçdiler. Şondan bäri
bu bütinleý gutardy.
Nätanyş atly bir hili gala-gop hereket bilen:
—
Munuň dosty tutuldy? Ol kim munuň dosty? - diýip, bir
hili haýalçyrap sorady.
—
Hawa, ol ýeke munuň däl, meniň iň söýgüli dostlarymyň
biridi - diýip, gojanyň kömekçisi gamgyn ses bilen gürledi. Emma men öz janymdan gorkyma ony alyp geçip barýarkalar
oňa özümi tanadyp bilmedim... Belki, sen ony tanasaň
tanaýansyň. Oňa Öwezmyrat batyr diýýärler...
Nätanyş atly ýeke dyzyna galaga-da:
—
Öwezmyrat batyr tutuldymy? Ony tutan kim? - diýip
gygyranyny özi-de duýman galdy.
—
Ýanynyň ýüz elli atlysy bilen Dykma serdar tutupdyr -
diýip, gojanyň kömekçisi uludan demini aldy.
Bu sümelgäniň eýesi goja Öwezmyrat batyryň atlysynyň
içinde Garry batyr ady bilen meşhur bolan adamdy. Ol şu ýerde
sümelge salyp, Gara batyryň näbelli mazaryny saklaýardy.
Öňem çala mydar gymyldap ýören Garry batyr Öwezmyrat
batyryň tutulyp alnyp geçilenini görenden soň halys ýan
beripdi. Onuň kömekçisidirin diýýän adam bolsa bir wagtlar
Öwezmyrat batyrlaryň garyndaşlaryndan Sadaba aşyk bolup,
Öwezmyrat
batyryň
kömegi
bilen
oňa
öýlenen
Nepesdi. Emma ol indi öňki Nepes däldi. Bütinleý üýtgäpdi
gaýgy-gam bilen bulaşyp, garrap gidipdi. Nätanyş atly Garry
batyra belet bolsa-da, Nepesi ilki görende tanamandy. Onuň
gürrüňlerinden soň tanap galypdy.
Nätanyş atly arman bilen içini çekdi.
—
Wah, ony gapyl ýatyrka armanly tutandyrlar ýa-da
aldaw-hile bilen alandyrlar. Ýogsa Öwezmyrat batyr Dykma
serdaryň ýüz elli atlysyna däl, bäş ýüz atlysyna-da el bermezdi
- diýdi-de, horjunyny alyp, ony sermeleşdirmäge başlady.
—
Hawa, ony aldaw ýoly bilen tutupdyrlar - diýip, Nepes
onuň sözlerini tassyklady. - Oňa-da Hal molla sebäp bolupdyr.
—
Hal molla sebäp bolupdyr?! - diýip, nätanyş atly
horjunynyň erňegine eli bilen basdy-da, bir hili sogduryp
aýtdy.
—
Hawa - diýip, Nepes jogap berenden soň, nätanyş
atlynyň gözleri gan guýlan ýaly gyzardy. Edil göze dürtme
gijede görünýän ýolbarsyň gözi ýaly, ot bolup ýaldyrady. Onuň
ýüzünde şeýle bir alamatlar peýda boldy, şeýle alamat diňe jan
ajygynda gazabyň in soňky derejesine çykan adamyň ýüzünde
emele gelýändir. Nepes bu nätanyş atlynyň ýuzüniň üýtgeýşine
seredip, aňk bolup otyrdy.
Nätanyş atly horjunyny gazap bilen eýmeçledi-de:
—
Arman, men gijä galypdyryn. Haýp! Haýp! - diýip
gaýtalady. - Hal mollany men diňe şu gün tanamaly däldim.
Özüniň dinini, ygraryny, namysyny bir gyrana satýan
haramzadalardandygyny ozal bir wagtlar tanapdym. Ol bir
wagtlar meniň okyma gabat gelipdi. Ol sapar ol ujyz gutuldy.
Telpegini galdyryp sypdy... Emma haýp, bu sapar gijä
galypdyryn...
Nepes bu içine urup, öz başyna hümürdäp oturan nätanyş
atlynyň bolşuna haýran galyp, ondan gözüni aýryp bilmän
seredip otyrdy. “Bu adam kim bolup biler?” diýip, içinden özözüpe sorag berýärdi.
Nätanyş
atly
hemme
zatlaryny
horjunyna
gyssagly
salyşdyrdy-da, ony göterip, çalasynlyk bilen atynyň syrtyna
bökderdi.
—
Men Öwezmyrat batyryň haýsy ýerlerde gezýäninden
habar tutaýyn diýip, ýörite Garry batyryň ýanyna gelipdim.
Haýp, gijä galypdyryn - diýip, öz başyna hümürdedi.
Nepes hem ol turansoň, ýerinden turup, onuň golaýyna
bardy. Nätanyş atly üzeňňä basmaga çemelendi-de, bir zat
ýadyna düşen ýaly bolup sagyndy. Goltugyna elini sokdy-da,
agzy daňylgyja bir halta çykardy.
—
Al, şunuň içinde iki ýüz elli tümen pul bar - diýip, ony
özünden üç-dört ädim uzakda duran Nepesiň öňüne oklady.
Nepesiň gözi jyňňyrdap öňüne düşen haltanyň üstünde uzak
eglenmän, ýene nätanyş atla baka dikildi.
Nätanyş atly üzeňňä basyp, ýeňillik bilen eýeriň üstüne
gondy. Nazaryny göni Nepese baka dikdi-de:
—
Seniň bilen bu birinji sapar görşüşim däl. Ikimiz üçünji
gezek duşuşdyk - diýdi. - Men saňa ýene gaýtalap aýdýan. Bu
tüýdügiňi erniňe gysdyryp, “iž” edip ýa-da tamdyraňy
tiňňildedip oba-oba ykmak bilen ýüregiňdäki gaýgy-gamy
egsip bilmersiň. Gaýta üsti-üstüne gatlaşdyrarsyň. Ol gaýgygamlaryňy
ýok
etmekçi
bolsaň,
namysyny
satan
binamyslardan, adamdan azan guduz möjeklerden ar almaly.
Düşün, namyssyz adamlary ýok etmeli... Ol haltadaky puly al,
harçlan.
Nepes iň soňky gezek onuň maňlaýyndaky aýylganç köne
ýara ýerinden gözüni aýryp, pully halta seretdi. Göz ýumupaçar salymdan soň ýüzüni ýokary galdyrdy. Emma eýýäm atly
onuň ýanynda ýokdy. Nepesiň kellesindäki garyşyk pikirleriň
arasynda birden bir surat göz öňüne geldi. Bir wagt Öwezmyrat
batyryň çadyrynyň öňüne getirilen ýaraly ýigit... Onuň kellesi
köne-sana ak esgi bilen saralgydy. Birdenem ol ýigidiň
Nepesiň hyýalyndaky keşbi ýaňyja gözüniň öňünde duran
nätanyş atlynyň haýbatly keşbine öwrüldi. “Ilmyrat... Il
çopan...” diýip, Nepes öz ýanyndan seslenenini duýman galdy.
Şobada ýüzüni galdyryp:
—
Meniň saňa aýtmaly zatlarym kändi ahyry - diýip
gygyrdy. Emma Il çopan eýýäm ses ýeterden uzakdady.
Tomsuň ýandyryjy jöwzasynda beýik daglaryň aňyrsyna özüni
goýberjek bolup duran günüň gyrmyzy şöhlesiniň aşagynda,
ýer bilen göguň tapyşan ýerinde Il çopan çala çiş gara bolup
görünýärdi. Tä gözden ýitýänçä Nepes onuň yzyndan seredip
durdy. Diňe şondan soň ol uludan demini aldy, aýagynyň
astynda ýatan pully halta seretdi. Pully haltany alyp, köne
sümelgäniň düýbünde oturyp, pikire çümdi.
***
Obanyň iň gowy ýaramly ýerleriniň käbir ýerlerinde beýik
howly, beýik ymaratlar salnypdyr. Käbir ýerlerinde bagbakjalar peýda bolupdyr. Emma şortaň ýerlerde tozana
basyrynyp, hatar-hatar bolup, egnini gysyşyp oturan öýler şindi
hem gaty kändi. Obanyň ýerinin baryp ýatan seresinde - iň
gözel ýerinde tutulan beýik howly hem onuň içindäki beýik
ymaratlar aýratyn hem göze ilginçdi. Oba gara görnüm
ýakynlaşanyňdan bu ymaratlar saýlanyp göze görünýärdi.
Bu ymaratlar “Seýitmyrat begiň howlusy, Seýitmyrat
pristawyň jaýy” diýip at alan ymaratlardy. Näme üçindir, bu
gün Seýitmyrat begiň howlusynda hemişeki kadasyndan bellikülli aýratyn janly hereket barýardy. Agyr mähelle giň
howlynyň içinde ýerleşmedik bolara çemeli, howlynyň dört
töwereginde-de adamlar toýçy ýalydy. Kimler howlynyň
üstüne çykyp otyrdy, kimler münüp oturan atlaryny, düýelerini
howla ýanap, bir gyzykly tomaşa görjek ýaly, howlynyň içine
seredişýärdiler. Howlynyň içinde bolsa gyrmyzy don geýnip,
eginlerindäki çinlerini ýalpyldadyp ýören adamlar, durmuşy
bilen ýüpek donlara çolanan geýnüwli adamlar, aksakgallar
dolup durdy. Howlynyň içi dumly-duş haly düşekler bilen
bezelipdi. Gyrmyzy donunyň egnine gök esgi pogon dakynan
nökerler, beýik howlynyň ullakan gök derwezesiniň iç hem daş
agzynda üýşüşip durdular. Häzirki guralan desga, joşgunly
hereket ullakan dabara bilen tutulan myhmanly toýuň tutumyny
göz öňüne getirýärdi.
Howlynyň içinde Seýitmyrat beg bilen Dykma serdar
başlyklaýyn aksakgallaryň arasynda gyzykly gürrüň, “lah-lah”
gülki sesleri asmana göterilýärdi.
Howlynyň daş ýüzünde bolsa ýagdaý bütinleý başgaçady.
Märeke karar tapman iki ýana elenýärdi. Ýüzleri küljerişip
duran adamlar biri-birine gözi düşende hyrçlaryny dişleşip,
biygtyýar başlaryny ýaýkaýardylar. Howlynyň on-on bäş
ädimlik daşynda sakgallak bir daýaw adam edil aýagy bişen
ýaly zowzuldaýardy. Ol tiz-tizden oturyp turýardy. Bu adam
Öwezmyrat batyryň iň wepaly dosty Gutlymyratdy. Gandym
aksakgalyň daýaw bili garrylykdan bükülipdir. Ol hem eli
hasaly daşda-içde zowzuldap aýlanýardy.
Şol wagt howlynyň daş ýüzünde, onuň gaýra burçunda iki
sany adam öz arasynda ýuwaşja gürleşýärdi. Azajykdan soň bu
gürleşýänler dört adam boldy. Bular näme-de bolsa bir zat
barasynda gaty çynlakaýlyk bilen gürleşýärdiler. Emma sesleri
şeýle ýuwaşja bolany üçin, daş-töwerekdäki adamlar bularyň
gürrüňine ünsem berenokdylar. Niredendir ýene bir adam
gelip, bulara goşuldy. Öňki duranlaryň biri:
—
Heý bir aňan zadyň boldumy? - diýip, soňky gelenden
sorady.
—
Aňyp, aňman eşidişimizden üýtgeşik zat ýok - diýip,
soňky gelen gürläp başlady. - Hemmesi şol öň eşidişimiz ýaly.
Hal molla bular bilen dil düwşen bolup, birnäçe ýyllap bile
gezipdir, bulary ynandyrypdyr. Bir agşam bolsa bulary öýüne
myhmançylyga çagyran bolup, arkaýyn edip, küşde kellelerini
gyzdyrypdyr. Şol wagt Öwezmyrat batyryň ýanynda ýigrimi
bäş ýigidi bar eken. Hemmesi gapyl galypdyr. Haçan howlynyň
içi-daşy nökerler bilen dolup, öýe girenlerinden soň bilip
galypdyrlar. Häý, Hal mollajyk, tä janyň çykýança, seniň etiňi
kesip agzyňa tutup berin öz etiňi özüňe iýdirsemdim - diýip, bu
bäş adamyň biri ahmyrly hyň urdy. Bu hyň uran adam şol
Garry serdaryň sümelgesine baran Il çopandy.
—
Ýöne bir zady ýaman
- diýip, soňky gelen bäşinji
gürrüňini dowam etdi. - Bulara hökümet sudy sud etmän,
şerigat bilen kazylar iş kesjekmiş. Ine, şol gorkuly. Kazylaryň
näme iş etjegi özüňize belli ahyry. Olar kellesini kesmeli
diýer... Şonuň üçin Arkajyň ähly atly kazylaryny ýygnapdyrlar.
Emma haýsy-da bolsa bir kazy bu işe goşulmakdan boýun
towlapdyr.
—
Şu ýerde näçe nöker bardygyny bildiňmi? - diýip, ondan
soradylar.
—
Şu ýerde üç ýüz atly nöker bar - diýip, ol jogap berdi.
—
Synanyşsak näderkä? - diýip, Il çopan murtuny
sypalady.
—
Bu wagt çakymyz däl - diýip, olaryň biri aýtdy.
—
Eger biz bir başyny tutsak, yzy topalaň bolar.
Görmeýärmiň bu hyrçyny dişleşip ýören adamlary. Edil kim
urdy ederler. Uralyň bagty synap göreliň. Daga gaçyp atyp
bilsek gutulýarys - diýip, Il çopan öz diýeninde durdy.
—
Ýarag bilen ýumrugyň deň gelmez, Ilmyrat - diýip, biri
oňa garşy çykdy. - Sen daga ýetmänkäň, olar seni päk gyrar.
Onsoňam olar atly. Bu işimiz gury ölüm bilen gutarar.
—
Bu wagt hezil bermez - diýip, duranlaryň ýene biri onuň
sözüni tassyklady.
—
Siziň hiç biriňizde ýürek nyşanasy galmandyr - diýip, Il
çopan olara igenip başlady. - Men siziň batyrlygyňyzy hemişe
özümden ökde görýärdim. Emma sizde öňki gaýrat galmandyr.
Hanha hemmämiziň iň söýgüli dostumyz Öwezmyrat batyr
goly daňylgy otyr. Biz bolsak, bu taýda busup otyrys. - Soň ol
öz başyna hüňürdedi. - Söýgüli dostumy boşadyp bilmesem,
diri gezdim näme, öldüm näme? Ikisiniň hiç tapawudy ýok.
Öwezmyrat batyr dagy tutulan wagty Skobelewden soňky
gelen oblast naçalnigi hem aýrylyp, onuň ýerine başga bir
adam gelipdi. Öňki oblast naçalnigi Öwezmyrat batyry tutup
öldürmek niýetindedi. Emma bu täze oblast naçalniginiň näme
hyýalynyň bardygy belli däldi. Diňe bir zat mälimdi. Ol “Şu işi
türkmenleriň öz kazy-kelanlary şerigat ýüzi bilen kessinler,
özünem obada kessinler, goý, uly-kiçi hemme kişä göz hem
görelde bolsun” diýip buýruk beripdi. Özi hem şol iş kesilýän
wagty üstünde bolmak üçin oba gelipdi.
Gün günorta ýakynlaşypdy. General turup, çaý-nahar
edinipdi. Kazylar işe başlamaga hyýal etdiler. Giň eýwany
boşatdylar. Bäş sany kazy sellesini tegeläp, şerigat kitaplaryny
goltuklap eýwanyň törine geçdi. Ýene bir gapdalda üç-dört
sany oturgyç goýdular. Oblast naçalnigi general başy ýalaňaç
jaýdan çykdy. Hemmeler ýerlerinden turup tagzym etdiler.
General oturandan soň hemme kişi oturdy. Generalyň
ýanyndaky ýoldaşlary hem oturgyçlarda oturdylar. Generalyň
adamlarynyň içinde sud işgärlerinden bir ýurist hem bardy.
Knýaz Mergen hem bardy. Asyl knýaz Mergen düýn
Öwezmyrat batyr bilen ogrynrak gürleşip hem bildi. Ol:
“Batyr, sen hiç gorkma, bu baýar öňki zalym baýar däl. Bu
adamlara rehimdar seredýän baýar. Men saňa elimden gelen
kömegi ederin. Generalyň ýanynda az-kem hatyram bar. Bir
ýurist dostumam bar. Onam alyp gider ýaly ederin. Iň
bolmanda kazylaryň aýdanyna ýol bermez ýaly ederin” diýipdi.
Öwezmyrat batyr bolsa oňa: “Mergen aga, sen meniň üçin
öňem kän azara galdyň. Taňry ýalkasyn. Siz indi azara galmaň.
Türkmenlerde “suw kädisi suwda synar” diýen bir söz bar.
Men näme-de bolsa öz maňlaýymdakyny görmeli boldum.
Ýöne men bir zady aýtmak isleýän. Şol siziň meni ýanyna elten
adamyňyz mertlikde-de, her babatda-da bir adam çeni bar eken.
Men ony şeýle tanadym. Şeýle dälmi? Ýagşy adam ýamany
göreniňden soň has mälim bolýar eken” diýipdi. Knýaz
Mergenem “hawa, ol şeýle adamdy” diýip, onuň aýdanyny
tassyklady. Bularyň gürrüňini edýän adamy Skobelewdi.
Öwezmyrat batyr knýaz Mergene şeýle dokmädelik bilen
jogap berenem bolsa, ondan umytsyzam däldi. “Her näme-de
bolsa ors adamy ynsapsyz däldir” diýip pikir edýärdi.
General:
—
Günäkärleri getirip, işe başlaň - diýip, buýruk berdi.
Nökerler derwezäniň bir gapdalynda özbaşyna salnan jaýyň
gapysyny açdylar.
—
Heý, daş çykyň! - diýip gygyrdylar.
Içerden kimdir biri:
—
Ýigitler, habardar boluň! Porsy şagallar uwlaşyp
başlady - diýip gygyrdy.
—
Itiň sesi gelýär diýsene - diýip, ýene biriniň sesi çykdy.
Birinji gygyran nöker lam-jim bolup durdy. Nökerlerden
ikinji biri boýnuny tamyň içine uzatdy-da:
—
Batyr aga, bir daş çyksaňyz diýýärler. Bize-de buýruk
şeýle - diýdi. Öwezmyrat batyr işikden daş çykanda:
—
Ýigitler, hiç darykmaň. Itiňem itligi, şagalyňam
şagallygy şunuň ýaly ýerde bildirer. Ýogsam kim ony tanar?
Adamyňam adamlygy şunuň ýaly ýerde bildirýändir - diýip,
sözüniň ýaryny daşarda aýaklady hem özüniň ullakan gözlerini
birinji “heý!” diýip, yzgytsyz seslenen nökere baka dikdi. Ol
nöker Öwezmyrat batyryň nazarynyň öňünde durup bilmän,
yza çekildi. Onsoň Öwezmyrat batyr soňky gygyran nökere
ýüzlendi. - Hany, ogul, nirä barmaly?
Öwezmyrat batyryň yzy bilen ýigrimi bäş adam ýekeýekeden tamdan çykdy. Edil şol wagt howlynyň daş ýüzündäki
agyr mähelle howla dyrmaşyp, diwaryň üstüne garga ýaly
düzüldi. Nöker:
—
Batyr aga, ine şeýläk - diýip, beýik eýwana tarap elini
salgady.
Öwezmyrat batyryň ýigitleriniň içinde diňe bir-iki sanysy bu
tutulmakdan sussy basylyp, telpek basdyryp müzzeripdir.
Emma galan köpçüligi öňki merdanalyklaryny saklap, kelleleri
dim-dikdi, gözleri gökdedi. Olar, belki, gahar-gazabynyň
joşmagy bilen öňkülerinden hem on esse mertleşendirler.
Öwezmyrat batyr hemişeki ýalyn gylyç ýaga depişi ýaly,
häzir hem hemme ýigitleriniň öňünde dim-dik bolup ugrady.
Olar baryp eýwana çykdylar. Eýwanyň bir gapdalynda
görkezilen
ýerde
ör
aýak
üstünde
durdular.
General
“otursynlar” diýen bolmaga çemeli, dilmaç düşündirenden soň,
hemmesi aşak oturdy. Agyr märeke suw sepilen ýaly dymdy.
Howlynyň içinde hem, daşynda hem ümsümlik höküm
sürýärdi.
Öwezmyrat batyr oturan bäş sany kazyny synlady. Ikinji
tarapda oturan general hem onuň ýanyndakylary gözden
geçirdi. Ol knýaz Mergene seredip oturyşyna “Mergen aga sud
işgäri - zat diýýärdi welin, ol işi başarmadyk bolmaga çemeli.
Bu oturan adamlaryň içinde onuň ýaly adam ýok şekilli” diýip
pikir
etdi.
Çüňki
kazylaryň
geýýän
eşikleri
beýleki
adamlaryňkydan üýtgeşik bolansoň, Öwezmyrat batyr eger sud
işgäri bolsa, onuň egninde çin bolman, aýratyn bir geýim bolar
diýip çak edipdi. Şonuň üçinem Öwezmyrat batyr: “Näme-de
bolsa günümiz şu kazylara galypdyr. Indi bary bir ölümdir.
Şulara aýtjagymy bir aýdyp öleýin” diýip içini gepletdi. Iň
soňky deminde janajygyna özüni ýaralan duşmana aýdyljak
zäherli sözleri taýýarlady. Töwekgellik edip ölüme özüni
çaglady.
Kazylaryň ulusy çalarak ardynjyrady-da:
—
Hä, siz dinden, şerigatdan gorkmadyňyzmy? Hany,
aýdyp oturyň. Näme işler etdiňiz? - diýip, sesine sallam berip
sogdurdy. Hiç kimden ses çykmandan soň kazy Öwezmyrat
batyra ýüzlendi. - Öwezmyrat, senden soraýarys.
Öwezmyrat batyr dogry kazylara baka dikildi. Onuň
gözlerinde gazap ody lowurdap ýandy. Ol mazaly ykjamlandyda:
—
Siziň şerigatyňyzyň şeýle gorkunçlygyndan hem adam
iýijiliginden habarymyz ýok. Ol haçandan bäri beýle adam iýiji
möjege döndi? - diýdi. - Ýöne siz şerigatyňyzy orta salmaň-da,
näme ýüregiňizde bolsa soraberiň. Sebäbi biz ol şerigatyňyzy
şu çaka çenli tanamandyk, henizem tanamzok.
Kazy:
—
Tanamaly bolarsyňyz - diýdi. Öwezmyrat batyr süýem
barmagyny dogry kaza baka gazap bilen çommaltdy-da:
—
Hawa, bu taýda men sizi tanaýan - diýdi. - Bir topar ýurt
dönükleriniň puluna özüniň namysyny satan selleleri tanaýan.
Başga tanaýan zadym ýok, bolubam bilmez. Hol duranlar Öwezmyrat batyr bir gapdalda duran Seýitmyrat beg bilen
Dykma serdary görkezdi. Olar öz ar-namysyny, il-ulusyny pula
satanlardyr.
Sizem
satylanlara
satylan
bir
bölek
namyssyzsyňyz. Kazym, siziň habaryňyz orta guýuda alnandyr.
Ol uly ile äşgärdir. Siz näme sorasaňyz soraň, işiňizi görüň.
—
Siz adam öldürmäge dil düwşüp, kasam edişdiňizmi? -
diýip, kazy sorady.
—
Hawa - diýdi-de, Öwezmyrat batyr soňra sözüni
anyklady. - Biz adam öldürmäge kasam edişmändik. Biz
adamdan azan hol iki aýakly möjekleri öldürmäge dil
düwşüpdik. Biz ol niýetimizden henizem el çekemzok.
Elimizden gelse, olary diri gezdirmejegimiz hak - diýip,
Öwezmyrat batyr berk aýtdy.
Kazy “pylanyny öldürdiňizmi, pylanyny pylan etdiňizmi?”
diýen ýaly mynny-mynny sowallaryny köpeltdi. Öwezmyrat
batyr onuň ähli sowallaryna pert-pert jogap berýärdi. Emma ol
“pylanyny öldürdiňizmi?» diýen sowallaryň hiç birine hem
“öldürdik” diýip jogap bermedi.
—
Olaryň ölümine hiç hili galtaşygymyz ýok - diýip, açyk
jogap berdi.
Kazylar soraglaryny gutardym edip goýdular. Generalyň
ýanyndaky dilmajy kazynyň soraglarynam, Öwezmyrat batyryň
beren jogaplarynam oňa terjime edip, düşündirip otyrdy.
General kazylaryň soraglary bilen kanagatlanmadyk bolara
çemeli. Dilmaç:
—
Batyr, baýaryňam senden birnäçe sorajak zatlary bar -
diýdi. Öwezmyrat batyr:
—
Sorasyn - diýdi.
General dilmajyň üsti bilen soraglar berip başlady.
—
Öldürjek adamlaryňyz kimlerdi? Olaryň içinde rus
baýarlaram barmydy?
—
Öldürjek adamlarymyz Seýitmyrat beg, Dykma serdar,
ýene-de pylany, pylanydy - diýip, Öwezmyrat batyr birnäçe
adamyň
adyny
sanady.
Soňundan
bolsa:
-
Öldurjek
adamlarymyzyň arasynda ors ýokdy - diýip, sözüniň üstüne
goşdy.
—
Bulary näme üçin öldürmekçi bolduňyz? Bularyň
günäsi näme?
—
Olar iki ýüzlülik, dönüklik etdiler - diýip, Öwezmyrat
batyr gahar-gazap bilen gürläp başlady. - Uly ili gyrgyna
berdiler. Il-ulus bilen maslahatlaşman, onuň arkasyndan iş
gördüler. Ile bir dil berdiler, ýer astyndan bolsa dil düwşüp, ili
gyrdyrdylar. Şu günäleri üçinem olar diri gezmeli däldirler.
Men öz niýetimden hiç wagt dänmen. Eger siz meni
öldürseňizem, olar ölmän galar diýip oýlanmaň. Il olary
öldürer.
—
Sen şu tutulyşyňda nämeden armanly bolduň? - diýip,
general Öwezmyrat batyryň garaşmadyk soragyny berdi.
Öwezmyrat batyr ýeke dyzyna galdy-da:
—
Meniň armanly bolan zadym - meni tutan hol namyssyz
Dykma serdar boldy. Ol meni gapyllyga saldy. Eger şu
Dykmadan başga item meni tutan bolsa gynanjym ýokdy diýip, ýangynly jogap berdi.
—
Bu ýigrimi bäş adamyň hemmesi dil düwüşigiňize
gatnaşdymy?
—
Ýok. - Öwezmyrat oturanlara gözüni aýlady. -
Hemmesi däl. Biz ýedi adam bolup dil düwşüpdik. Şularyň
içinde biziň bäşimiz bar. Iki sanymyz bu ýerde ýok. Belki, olar