Perman-1989`Türkmenistan - 21

hyýalyna-da düşdüler. Ýöne: “Gaçanymyzdan soň gaýdyp ele
düşäýsek, soň bize şol Sibir diýen ýerden sypmak ýokdur,
hökman şol ýere elterler” diýen wehim bilen ol hyýallaryndan
el çekipdiler.
Stepan olaryň öz ýagdaýlaryna şeýle düşünýändiklerini
gürrüňlerinden aňdy-da, güldi.
—
Sibir diýilýän ýer şüdür - diýdi.
—
Şüdür?! - diýşip, olar allaniçiksi bolup, ýerli-ýerden
gygyryşdylar.
—
Hawa, şüdür - diýip, Stepan gaýtalady.
Bularyň hemmesiniň ýüreginde: “Hany onda bu ýerde hiç
gorkunç zat ýok-la? Bu ýerler hem başga ýerler ýaly eken-le?”
diýen sowal peýda boldy. Stepan edil olaryň ýüregindäkini
bilip oturan ýaly:
—
Sibir diýilýän ýer hem üýtgeşik ýer däldir - diýip,
düşündirmäge başlady. - Olam bir ýurtdyr. Ol ýurt gorkunç
däldir. Öz ýurduňdan aýrylyp, bu ýerde gum-kesek, daş çekip
işlemek agyrdyr. Ýurtda günä ýokdur, munda berilýän jeza,
çekdirilýän jepa gorkunçdyr. - Ol sözüniň ahyrynda: - Siz
günorta naharyna çykansyňyz? - diýip sorady.
—
Hawa - diýip, Öwezmyrat batyr jogap berdi.
—
Men häzir geleýin - diýip, Stepan daş çykdy. Emma ol
wagty bilen köwlenmedi.
—
Stepan aga basym gelerin diýip gitdi-de gelmedi. Biziň
işe çykar wagtymyzam ýakynlaşýar. Gelse, oturar-da. Biz
käýinjiň aşagynda galmalyň. Gideliň - diýip, Öwezmyrat batyr
ýoldaşlaryna maslahat saldy. Olar şaýlaryny tutup ugramakçy
bolup durkalar Stepan geldi.
—
Bu günlükçe men size rugsat diläp aldym. Işe gitjek
bolmaň - diýip, ýagdaýy mälim etdi. - Bu gün gürleşeliň. Bu
ýerde siziň üstüňizden seredýän meniň tanyş dostum.
Soň bular arkaýyn oturyp gürrüňe başladylar.
—
Siz haçan geldiňiz? - diýip, Stepan sorady.
—
Üç-dört aý boldy - diýip jogap berdiler.
—
Men türkmenler geldi diýip bir hepde mundan öň
eşitdim. Eşiden badyma-da, eger diri bolsa Öwezmyrat
batyram bardyr diýdim. Sen-men ýok, derrew şaýymy tutmaga
başladym. Bu ýerde-de meniň daýhanlardan dostlarym bar.
Olar ýagşy adamlar. Ine, bu ýigit şolaryň biriniň ogludyr. Men
bulara azyk alyp gideýin diýdim. Eger Öwezmyrat bolman,
başga biri bolsa-da aýby ýok, azyk elteýin diýdim. Emma
meniň başky pikirim dogry çykdy. - Stepan ýylgyrdy. Soň
olaryň özüne sorag berdi. - Men gaýdanymdan soň, siziň
ýagdaýyňyz nähili boldy?
Öwezmyrat batyr Stepany ugradandan soňky bolan işleriň
baryny birin-birin gürrüň berdi. Özüni Skobelewiň çagyranyna,
onuň
ýanynda
mert
durup
gürrüň
edenine çenli jikme-jik aýdyşdyrdy. Soň Aşgabatda kerpiç
kürelerine çöp çeken ýerine geldi-de:
—
Hawa, siz patyşany öldürdiňiz. Şondan soň bizem dil
düwüşdik - diýip, soňky bolan işleri hem özleriniň Hal
mollanyň aldawyna düşüp tutulyşlaryny, kazylaryň kesen işine
çenli gürrüň berdi.
—
Hal molla, haramzada Hal molla - diýip, Stepan ahmyr
bilen kellesini ýaýkady. - Şu erbet adamdyr diýip men öň
aýdypdym. Sen oňa gaty ynandyň.
—
Stepan aga, seniň aýdan zatlaryň hemmesi dogry bolup
çykdy - diýip, Öwezmyrat batyr ökünçli sözledi.
Stepan Öwezmyrat batyryň gürrüňini pugta üns berip
diňledi. Soňra esli wagtlap dymyp oturdy-da, uludan demini
aldy.
—
Batyr, biziň ozalky eden işlerimiziň hemmesi ýalňyş
bolupdyr - diýdi. - Biz patyşany öldursek, onuň tagtyna ýene
bir patyşa çykdy. Ol öňküden-de zalym boldy. Biz ony hiç
oýlanmandyrys. Biz patyşany hem onuň baýarlaryny öldürip
gutararys diýip, nähak adam öldürmek ýoly bilen gidipdiris.
—
Weý, Stepan aga, bu gürrüňiň nähili? - diýip,
Öwezmyrat batyr geň galdy. - Olary, elbetde, öldürmeli. Onuň
näme ýalňyş ýeri bar?
—
Olary öldürip gutarmasaň, başga çäresi bolmaz, Stepan
aga. Ýagşysy olary gyryp, tohumyny kesmek gerek - diýip,
Ilmyrat murtuny sypalady.
Stepan bulara nähili düşnükli söz tapmak hakda oýlanýan
ýaly bolup, esli wagtlap pikirlenip oturdy. Şol pikirli nazary
bilen ýoldaşlarynyň ýüzüne garady:
—
Ýok, onymyz maksatsyz göreş boldy. Maksatly ýoluň
göreşini ussatdan öwrenmeli. Halypadan sapak almaly.
Hemmesi dymdy. Ara bir meýdan ümsümlik düşdi. Bir
salym dymyp oturanlaryndan soň Öwezmyrat batyr umytsyz
seslendi:
—
Hany, şeýle ussat barmy, Stspan aga? Beýle ussat bize
tapdyraýýarmy näme?
Stepan alňasaman-äwmän:
—
Şeýle ussat serdar bar. Ol maksatly göreşiň ýollaryny
öwredýär - diýip, ynam bilen aýtdy.
Ýene ara ümsümlik düşdi. Bu oturanlaryň ýüreginde: “Ol
ussat serdar kimkä?” diýen sowal peýda boldy. Ony bilmäge
gyssandylar. Emma bular Stepanyň howlukmazlyk häsiýetine
belet bolansoňlar, oňa sowal bermekden saklanyp, özüniň
gürrüň bererine garaşyp otyrdylar.
Stepan oýlanyp oturyşyna käsesindäki çaýy içdi.
—
Şol patyşa öldürilende, patyşanyň adamlary biziň
adamlarymyzdan birnäçesini asyp öldurdiler - diýip, Stepan
gürrüň berip başlady. - Soňam biziňkiler patyşany öldürmäge
synandylar. Emma bu gezek olaryň synanyşygy başa barmady.
Diňe birnäçe adamymyzyň dardan asylany boldy. Ana şol
soňky gezek patyşany öldürmäge synanyşanlaryň biriniň inisi
bar. Şol gaty akylly, biçak kelleli adam. Ana şol maksatly
göreşiň dogry ýoluny salgy berýär. Indi biz şonuň serdarlygy
bilen iş görsek, onuň ýoluny tutsak, hökman ýeňşe ýeteris. Oturanlar şol akylly adamy bir görüp bolsady diýip arzuw
etdiler. Stepan şol bir äheňinde dowam etdi. - Diňe şonuň ýoly
bileň gitsek, biz zalymlaryň zulmundan gutularys, adalatly bir
düzgüne ýeteris. Ondan soň kişi kişä zulum etmez. Adam
adamynyň zadyny talamagy ýadyndan çykarar. Adam adamyny
söýer. Şeýle bir adalatly zamana geler.
“Bu nähili beýle bolýar?” diýip, Stepanyň gürrüňlerinden
baş çykaryp bilmän oturan Öwezmyrat batyr birden saklanyp
bilmedi-de:
—
Ol bir adam bolsa, bir serdar haýsy ýere ýetsin? - diýdi.
Ol serdar bolan adam özleriniň goşun serdarlary ýaly
elmydama at üstünde, goşunyň arasyn'sa bolmalydyr diýip
pikir edýärdi. Stepan onuň aýtmak islän zadyna düşündi.
—
Ol ýeter, ýeriň ýüzüne-de ýeter - diýdi. - Ol özüniň
akyly bilen hat ýazýar. Men okaryn, saňa düşündirerin. Ol
okar, ýüz adama düşündirer. Şeýle bolar. Hemme kişi düşüner.
Şeýle adalatly düzgüni söýmeýän adam gaty az. Rus daýhany,
işçisi şony söýýär. Türkmen daýhany şony söýýär. Ähli
milletleriň mazlumlary, tatarlaram, galmyklaram, gruzinlerem,
çerkeslerem şol adalatly düzgüni gözleýärler. Hemme milletiň
daýhanlary, işçileri zulumy ýigrenýär, adalatly düzgünde rahat
ýaşamak
isleýär.
Hemmesiniň
islegli
maksady
bar.
Hemmesiniň göreşi-de bir. Ine, şol serdar bize şeýle öwredýär.
—
Bular akylly adamyň gürrüňleri, gaty dogry zatlar -
diýip, Öwezmyrat batyr pikire çümdi. Yzyndan bolsa: Hemme ýerden birleşip baş götermeli diýsene - diýip, pikirini
jemledi.
—
Ol akylly serdar niredekä? Ýa ol gaçgakmy, gizlin
gezýärmi? - diýip, kimdir biri sorady.
—
Ýok, ol gizlin gezenok, ýöne patyşadan hem onuň
nökerlerinden gizlin işleýär - diýip, Stepan jogap berdi.
Ep-esli salym pikir edip oturandan soň Öwezmyrat batyr:
—
Bu zatlaryň hemmesi gaty akyllylyk bilen tapylan zatlar
welin, seniň şu adam öldürmesiz diýeniňe näme diýjegimi
bilemok - diýdi. - Şeýle zalym adamlary öldürmeli bolar ahyry,
Stepan aga. Adam öldürmeseň, ol maksada ýetip bolmaz. Her
millet özüniň içindäki zalymlary, talaňçylary öldüribermeli
bolar.
—
Elbetde, gan dökmän, maksady ele getirip bolmaz, gan
dökmeli bolar, emma biziň öňki edişimiz ýaly käbir belli
adamlary öldürmek bilen maksady ele getirmek bolmaz. Ony
taşlamaly. Maksada ýetmek üçin hemme milleti aýaga
galdyryp, patyşanyň hökümetini ýykmaly. Şony etmesek,
başgasy bikar. Ony etmek üçin halka düşündirmeli - diýip,
Stepan aýtdy.
Ilmyrat bir gapdalda pikir edip oturan ýerinden gozganman:
—
Bilmedim, men-ä bu işlere akyl ýetirip bilemok - diýip,
umytsyz seslendi. - Möjek aýdarmyş “et süýjüligini goýsa,
menem goýun iýmegimi goýaryn” diýip. Şonuň ýaly bu anthor
zalymlar özleriniň ejize ganymlygy, ili talamagyny ölinçä
goýmazlar. Onuň üçinem meniň kellämde bir zat bar. Bu
zalymlary çem gelen ýerinde öldürmeli. Diňe şeýlelik bilen
bulardan dynmak bolar. Bolmasa, bular dyndarmazlar.
—
Bu zalymlaryň şol talaňçylyk düzgünine ýol berýän,
olara erk-ygtyýar berýän gurallaryny ellerinden almaly. Şol
ygtyýarlaryny ellerinden alanyňdan son olar gözleri çykan
ýaly, ile-halka boýun bolarlar. Şonda-da boýun egmeseler
ölerler - diýip, Stepan gürledi. Ilmyrat bolsa:
—
Duşman ganymdyr, men olary diri gezdirip, öýümde
arkaýyn ýatyp bilmerin - diýdi.
Öwezmyrat batyr öz içinden: “Stepan aganyň hemme
aýdýan zatlary dogry çykýardy. Olary gaty gowy welin, näme
üçin bu öňki pikirinden el çekipdir? - diýip, pikir edýärdi. - Ine,
şunusy gowy däl... Belki, bir gowy amatly, düýpli ugur-ýol
tapandyr. Onuň soňuny görmek gerek... Ol akylly, beýik serdar
diýýäni nähili adamka? Ony bir görüp bolmazmyka?..”
Oturanlaryň her haýsy bir sorag sorap, Stepanyň üstüni
sorag
bilen
gömdüler.
Ol
hem her
haýsyna
aýratyn
düşündirişler bilen jogap berýärdi. Sowallaryň köpüsi şol
akylly,
parasatly
serdar
hakynda
boldy.
Gürrüňçiligiň
ahyrragynda Öwezmyrat batyr:
—
Sen bu taýa biziň ýanymyzdan gaýdanyňdan soň
geldiňmi, haçan geldiň? - diýip sorady.
—
Meniň siziň ýanyňyzdan gaýdanymdan soň bu ýere şu
ikinji sapar gelşim. Öňem birnäçe ýyl bolup gitdim - diýip,
Stepan gürrüň berdi.
Hemme sorag-jogaplar paýawlaşandan soň, Stepan işçileriň,
daýhanlaryň durmuşyndan köp gürrüňler berdi. Iň ahyrda Gul
ýeser
serdar
hem
öz
ýüregindäki-
ni aýtdy:
—
Haýsy ugur bolsa bolsun welin, biziň üçin düşewüntlije,
oljalyja ugur bolsa bolýar. Stepan aga...
Stepan oňa hiç zat diýmän ýylgyrdy. Emma Öwezmyrat
batyryň, Ilmyradyň hem beýlekileriň soraglaryndan soň
Stepan: “Bularyň kellesinden öňki adam öldürmek pikirlerini
çykaryp, bulary maksatly ugra gönükdirmek üçin, bular bilep
gaty köp işlemeli bolar” diýip pikirlendi.
Stepan ertesi bular bilen hoşlaşyp, ugramakçy boldy.
Öwezmyrat batyr bilen Stepan ep-esli salym nämedir bir zatlar
hakda
gürleşip
durdular.
Soň
Stepan
bilen
ýoldaşy
furgonlaryny sürüp, ýollaryna gitdiler. Öwezmyrat batyr
dolanyp, öz jaýlaryna geldi. Bular ýene hemişekileri ýaly öz
işlerine gitdiler.
Stepan gelip gidenden üç gün geçenden soň, bulary çagyryp:
—
Siz goşuňyzy daňyň. Siz başga ýere ugramaly - diýip
aýtdylar. Bular goşlaryny ýygnap durkalar, olaryň arasynda
käbiri: “Indi, gör, nirä ugratjakkalar” diýip howsala düşjek
boldy. Emma Öwezmyrat batyr:
—
Hiç ýere ugratmazlar. Bu Stepan aganyň işidir - diýip,
olary köşeşdirdi. Gul ýeser bolsa:
—
Hernä düşewüntli, oljalyrak ýere düşsek ýagşy - diýdi.
—
Tä ölinçäň, sen olja diýip öljek. Ine, seniň dünýäň
gyzyldan dolup durýar-da, şonda näme etjek? Stepan aganyň
aýdýan ýeri - şol gyzyl gazylýan ýerem, gyzyl derýasam
seniňki-dä, şonda näme çykjak? Dünýäniň puly nämä gerek? diýip, Öwezmyrat batyr käýindi.
—
Her niçik-de bolsa, garnymyz dokrag-a bolar-da - diýip,
Gul ýeser öz başyna gürledi.
Bular paty-putusyny arkasyna göterip, öz işleýän ýerleriniň
edarasyna bardylar. Az salymdan soň bular goş-golamlaryny
araba basyp ýola düşdüler.
Stepan bularyň ýanyna gelip-gidenden soň, görer ýaly
adamlary görüp, tanyşlyk, dostluk üsti bilen Öwezmyrat batyr
dagyny öz işleýän ýerine geçirmegiň alajyny edipdi. Çünki
Stepanyň özi hem şol ýerde bir bölümde demir ýol salyjylaryň
ussasy bolup işleýärdi. Ol Öwezmyrat batyr dagyny özüniň
ussaçylyk edýän bölümine çekip aldy. Stepan olaryň kimisini
garawul, kimisini ýene şoňa meňzeş ýeňilräk işe ýerleşdirdi.
Soň her gün diýen ýaly bular bilen ýörite gürrüňdeş boldy.
Soňra asyl ýatak jaýyny hem olar bilen birikdirdi.
Stepan bular bilen bir maşgalanyň adamsy ýaly bolup, iki
ýyly geçirdi. Üçünji ýyla aýak basanda, onuň bu ýerde bolmaly
ýyly dolup, gaýtmalydy. Şonuň üçinem ol öňünden görer ýaly
adamlary görüp, yzynda galjaklaryň soňky geçirjek günleriniň
aladasyny etdi.
Stepanyň dogan ýaly görşen adamlary bilen hoşlaşmaly
pursaty gelip ýetdi. Öwezmyrat batyr dagy ondan aýrylmagy
gaty agyr gördüler. Şeýle bir gamgyn boldular, olar hiç wagt
beýle gamgyn bolmandylar.
Stepan gaýtmazyndan üç-dört gün ozal olary köşeşdirip
başlady. Ugrajak bolanda bolsa olara şeýle diýdi:
—
Meniň inim siziň ýurduňyzda demir ýoluň uly
beýikleriniň biri. Men öz maşgalamyň arasyna baranymdan
soň, olar bilen maslahatlaşyp, türkmenleriň arasyna gitmek
hyýalym
bar.
Sag-aman
Türkmeniňtana
barsam,
siziň
maşgalalaryňyzam hor etmerin. Men ol ýerde demir ýol
ussaçylygynda işlärin, ýerleşerin. Siz dünýäni gaýgy etmäň.
Men bu ýerde-de siz hakda alada etmegi tabşyrmaly adamlara
tabşyryşdyrdym.
Bu ýedisi Stepan bilen hoşlaşyp, ony otla mündürip
galdylar.
***
Öwezmyrat batyr daga alty ýyl Sibire iş kesilipdi, emma
olar Stepanyň beren kömeginiň arkasyndan bäş ýyl Sibirde
bolup, işlerini gutardylar hem Aşgabada gaýdyp geldiler.
Öwezmyrat batyr otludan düşen badyna, birinji sataşan
tanşyndan:
—
Dykma serdar diri barmy? - diýip sorady. Dykma
serdaryň öz ajalyna ölenini eşidip, arman çekdi. - Haýp, ol öz
ajalyna ölmäge ýetişipdir. Ahalda eli şüwlümli ýigit galman,
bary Gökdepede gyrlan eken! Eger olardan birijigi galan
bolsady, onda Dykma serdary öz ajalyna ölmäge goýmazdy diýdi.
Öwezmyrat batyr Stepanyň öwüt-nesihatlaryna gulak asyp,
ýekeleme adam öldürmek niýetini kellesinden çykarypdy.
Emma öz içinden: “Diňe Dykmany öldüreýin, şondan başga
adama zat diýmäýin” diýip, ýüregine düwüpdi. Şonuň soňuna
galany üçinem ol uly arman çekdi.
Öwezmyrat batyr öýüne barandan soň golaý-goňşy, dostýarlar topar-topar bolup gelip, onuň bilen göruşdiler, hal-ahwal
soraşdylar. Emma Öwezmyrat batyryň has gyzykly duşuşygy
özüniň söýgüli aty bilen boldy. At janawer garrapdyr.
Öwezmyrat batyr gelim-gidimden bir böwşeňlik tapan wagty
duşuşmak üçin ýatakda duran atynyň ýanyna bardy. At ilki
bada gulagyny gyrpyp, oňa haýbat atýan ýaly etdi. Soňa baka
ol sypatyny üýtgedip, hyrydar göz bilen seredip, ony tanajak
bolýan ýaly bir görnüşe geldi. Birden ol tanapynyň boýunyň
ýeten ýerine gazygynyň töweregine aýlandy-da, iki öň aýagyny
ýere dikdi, üşerilip öňe seretmäge durdy. Haçan-da Öwezmyrat
batyr ýany bilen baran Gutlymyrat bilen gürleşende, onuň
sesini eşitdi-de, birhili ýuwaşja, näzik ses bilen kişňedi, bir hili
üýtgeşik hereketler edip, yzly-yzyna hokrandy. Bir hili aglaýan
ýaly suluhdy, gözleri ýaşaran ýaly boldy. Öwezmyrat batyr
gaýdyp öýe girende bolsa, ol iki-üç sapar bassyr gaty ses bilen
kişňedi.
Öwezmyrat batyr oba gelenden soň bir hepde-de geçmändi,
ony oblast naçalnigi çagyrdy. Öwezmyrat batyr: “Baýar meni
nätjekkä?” diýen pikir bilen gelip görse, çagyrylan ýeke özi däl
eken, beýleki ýoldaşlarynyň hem hemmesini çagyrypdyrlar.
Olar hem bir özüm çagyrylandyryn diýip pikir eden ekenler.
Oblastyň naçalnigi bulary öz jaýyna çagyrdy. Bular baryp
girenlerinden soň:
—
Oturyň - diýip buýurdy. Ýedi batyr oturdy. Şol wagt
knýaz Mergen hem oblast naçalniginiň ýanyndady. Naçalnik
ony dilmaç edinip getiripdi. Oblastyň naçalnigi birinji gürrüňe
başlady. - Siz indi öňki gylygyňyzy taşlajakmy ýa-da ýene
başlajakmy? - diýen soragy berdi.
Oturanlar dymyşyp, biri-biriniň ýüzüne seredişdiler. Azajyk
dymanlaryndan soň Öwezmyrat batyr:
—
Taşlap, taşlaman, biziň öň näme eden işimiz bar? -
diýdi.
—
Öň ýol urýardyňyz, adam öldürýärdiňiz, garakçylyk
edýärdiňiz, ine, şol işleriňizi indi taşlajakmy, taşlajak dälmi
diýip soraýaryn - diýip, oblast naçalnigi gaharlandy.
—
Siz bu baýara aýdyň, goý, ol ýersiz gaharlanan
bolmasyn - diýip, Öwezmyrat batyr knýaz Mergene ýüzlendi. Ol özi üçin peýdaly däl. Ikinjidenem, biz hiç wagt ýol urup,
garakçylyk etmedik. Adam öldürmek diýeni bolsa, indi biz
adam öldürmek niýetimizi taşladyk. Biz indi azarsyz-bizarsyz,
öz günümize goýsaňyz razy...
Dilmaç düşündirenden soň oblast naçalnigi:
—
Hemmäňizem şony isleýärsiňizmi? - diýip sorady. Bir
Gul ýeserden başgalary: “Hawa, islegimiz şol” diýişdiler.
Emma Gul ýeser dymdy. Oblastyň naçalnigi oňa:
—
Sen näme pikir edýäň? - diýdi. Gul ýeser bolsa:
—
Däliden dogry habar, eger baýar meni bir döwüm çörek
bilen üpjün edäýmese, olja gözläp gezmegimi men-ä goýup
bilmen, şony aýtdy-aýtmady diýmesin - diýdi. Soň oblastyň
naçalnigi Gul ýeseri tekelerden tutulan jigit nökerleriniň
arasyna iberdi. Galanlaryna-da gulluk ediň diýip köp aýtdy.
Emma hiç biri etmedi.
Bu
ýedi
batyr
Stepanyň:
“Sizis
maşgalalaryňyza-da
aýlanaryn, kömek ederin” diýen sözune “hä” diýseler-de,
ýürekden ynanmandylar. Hatda Stepanyň iň ýakyn dosty
Öwezmyrat batyr hem öz ýüreginden: “Biziň öýlerimize
barmak beýlede dursun, Stepan aga biziň ýurdumyza-da
barmaz, bu gürrüňi ýöne biziň göwnümizi awlamak üçin
aýdaýýar” diýip pikirlenipdi. Emma Stepan öz sözunde
durupdyr, olaryň ýedisiniňem öýüne öýme-öý aýlanyp, elinden
gelen kömegini beripdir. Stepanyň önki kömeklerem az däl
welin, onuň bu eden işi ýedi batyryň ýüreginde oňa tükenmez
söýgi döretdi.
Soň il içinde Öwezmyrat batyryň ady “Öwezmyrat Sibir”
diýen at bilen şöhratlanyp gitdi. Öwezmyrat batyr beýik
Leniniň adyny birinji gezek Sibirde eşidip gaýdypdy. Ol her bir
oturylyşykda, her bir gürrüňçilikde:
—
Adamlar, är ölse, är dörär diýen söz hakykatdyr.
Russiýada Lenin diýen bir är döräpdir, ol parasatly serdar diýip, bererdi süýjülik bilen gürrüňler.
IKINJI KITAP
MYŞ-MYŞLAR HEM HAKYKAT
Öwezmyrat batyryň ýaşynyň soňunda gözüni dikip oturan,
ýaňy on bäş-on alty ýaşyna ýeten ýalňyz ogly syrly ýagdaýda
ýarag ujundan öldi oturyberdi. Bir gün awa gidenlerinde, onuň
ýoldaşy:
—
Öz tüpeňi atanlykda atylyp, özüne degdi - diýip, onuň
gana bulaşan meýdini getirdi. Oglunyň ölümini görüp,
Öwezmyrat batyryň gözleriniň yşygy sönen ýaly boldy,
ýüzüniň bir gat hamy ýanan dek, gara-ört boldy. Oglunyň öz
tüpeňi atylyp ölmegi onuň kalbynda müňkürlik döretdi.
—
“Öz
tüpeňi özüne degdi” diýen gep ýalandyr.
Türkmençilik edip, ganyňy ýerine salmak gerek - diýip, öz
ýanyndan oýlandy.
Öwezmyrat batyryň ogly bilen awa giden ýigit onuň öz deňduşydy, Öwezmyrat batyryň doganoglany Seýitmyrat begiň
ogly Beglidi. Şonuň üçinem Öwezmyrat batyr köp oýlandy.
“Be, bu garyndaşlyk arasynda iki arada gylyç ýöräýmeli
bolarmy? Men onuň öldürilenini gözüm bilen görmedim
ahyry” diýip, öz-özüne basalyk etdi. Onuň ogly jaýlananda
Seýitmyrat begiň hut özi tutuş maşgalasy bilen gelipdi, onuň
hasratyny paýlaşypdy. Bu ýagdaý hem Öwezmyrat batyryň
ýanyp duran oduna suw sepýärdi. Sebäbi Seýitmyrat beg
hemme ýere baryp ýören adam däldi. Onuň sarpasy hem
belentdi. Öwezmyrat batyryň ogly jaýlananda, Seýitmyrat
begiň hatyrasy üçin Arkajyň uly ahunlarynden biri bolan
Muhammetmyrat ahunam gelipdi.
Näme-de
bolsa,
oglunyň
gümürtik
ölümine
bolan
müňkürlik, her dürli garjaşyk pikirler Öwezmyrat batyry uzak
wagtlap horlady. Ony telpek basdy, bili bükülen ýaly boldy.
Indi onuň ýekeje gyzy galdy. Öwezmyrat batyr bu gyzyny
oba arasy bir ýigide çykardy. Ol ýigide Permanguly diýerdiler,
bir pukara ýigitdi.
Öwezmyrat batyryň gyzynyň galyňy illeriň gyzynyň galyňy
ýaly şeýle agyram däldi. Emma Permanguly pukaraçylygyň
derdinden şony hem üzüp bilmän, bir ýyldan köpräk gezdi.
Elbetde, Permangulynyň özi hiç wagt hem Öwezmyrat
batyryň ýüzüne gelip biljek däldi. Ýöne özi baryp bilmese-de,
ol kimdir birini Öwezmyrat batyryň üstüne iberip: “Bir öýde
meniň täk özüm, sallah ýaşap atam-enemden galan bu pukara
çatmany hem tozduryp barýan, meniň şu ýagdaýymy göz
öňünde tutup, meniň maşgalamy ibersinler” diýip, ýüz tutan
bolsa-da, Öwezmyrat batyr “ýok” diýmezdi. Gaýta “päheý,
maşgalanyň ahyry barmaly ýeridir, hanha, äkitsinler” diýerdi.
Emma Permanguly başga hili etdi. Ol bir garry aýaly iberip,
özüniň agyr ýagdaýynyň habaryny gyzyň özüne ýetirdi.
Şeýlelik bilen, günlerde bir gün Öwezmyrat batyryň gyzy
edinenje sepiniň ýeňilrägini göterip, öz adamsy bilen gaçyp
gitdi.
Öwezmyrat batyr ownukçyl adamlaryň hilinden däldi. Öýde
maşgalalar näme işleýär, olar nirede oturyp, nirede turýar, nirä
gidip, nireden gelýär - munuň ýaly ownuk-uşak zatlar bilen
onuň işi bolmazdy. Ol gaýta şeýle häsiýetde bolan adamlary
daşyndan ýigrenerdi. Şonuň üçinem ol gyzynyň gidenini şol
gün duýmady. Onuň aýaly Mamagül welin eýläk-beýläk çapyp,
gyzynyň öz adamsy bilen gidenini şol gün öýlän bilipdi. Ýöne
bilenem bolsa, bu agyr habary Öwezmyrat batyra nähili
duýdurjagynyň takadasyny tapmady. “Öňem gaýgy-hasrat
bilen bükülen bir adam, bu-da bir agyr habar” diýip, ol uzyn
gününi ýaýdanyp geçirdi.
Öwezmyrat batyr ertesi irden atynyň arkasyny täzeläp, ot
berip geldi-de, daş işikde sekiniň üstünde ýanbaşlap ertir
çaýyny içmäge başlady. Ol aýaklaryny biri-biriniň üstüne atyp,
nämedir bir zatlar hakynda pikir edýärdi. Şol wagt Mamagül
eje gelip onuň ýanynda oturdy. Ol habaryny nähili aýtjagyny
bilmän, esli wagtlap ýaýdanjyrap oturdy. Ahyry birden agzyny
kümşüldedip, dodaklaryny sandyratdy-da:
—
Batyr, ol ýüzügara-ha ýüzüne garany çekip, öz adamsy
bilen çykyp ötäýdipdir - diýdi.
Öwezmyrat batyr onuň ýüzüne geň galyjylyk bilen seretdi:
—
Ötäýdipdir?
—
Hawa. Bizi masgaraçylyga goýup gidipdir.
Ara bir salym ümsümlik düşdi. Mamagül eje Öwezmyrat
batyr näme diýerkä diýip, bükgüldäp otyrdy.
—
Öz adamsy bilen dälmi? - diýip, Öwezmyrat batyr ýene
sorag berdi.
—
Hawa-la, öz adamsy bilen-le...
Öwezmyrat batyr ýene dymdy. Bir käse çaýyny arkaýyn
içdi. Onsoň çäýnekdäki çaýynyň soňuny käsesine sarkyrdy-da:
—
Aý, gitse, owarra gitsin, Mamagül. Oglumyzdan
gowumy? Bizden gowyny tapýan bolsa, ondanam aňryk gitsin
- diýip, parahatlyk bilen seslendi. Ýerinden turup, ýene atynyň
töwereginde aýlaň-çaýlaň etdi. Atynyň o ýan-bu ýanyna
seredip, galan bir desse ýorunjany hem ahyryň içine gyrdy.
Ýorunjanyň düýbüni beýle gapdalyna, hemişe taşlaýan ýerine
taşlady. Oragyny hemişeki goýýan ýerinde goýdy. Ellerini
kakyşdyryp:
—
Mamagül! - diýip gygyrdy.
Türkmenleriň arasynda uzak döwürlerden bäri bolgusyz bir
nakys ownuklyk resim bolup galypdyr. Är aýalynyň, aýal
äriniň dogry adyny tutmaly däl. Biri-birini “Baýar”, “Beg”,
“Öý eýesi”, “Pylanynyň kakasy”, “Çagalaryň ejesi” diýen ýaly
howaýy äheňde çagyrmaly. Emma Öwezmyrat batyr şunuň
ýaly nakyslygy daşyndan ýigrenýärdi. Ol aýalynyň adyny hiç
wagt “Baýar”, “Beg”, ýa-da “Öý eýesi” diýip tutmaýardy,
Mamagül diýip, dogry ady bilen çagyrýardy.
Mamagül eje ady tutulan badyna ylgap gapa çykdy. “Näme
buýursaň eşidýän” diýen bir hereketde onuň ýüzüne dikanlap
durdy. Öwezmyrat batyr oňa bakyp, birhili azmly ýaly gürledi:
—
Aý, akmak, men seni gaty ýüregi ýuka, ýumşak görýän.
Bilip goý, iru-giç şol tarapdan kimdir biri gapyňdan geläýse,
senem şolara mensiz çigit ýaly rehim edäýseň, seniňem kelläňi
alaryn, olaryňam, eşitdiňmi?
Gürrüňiň kimler barasynda barýany Mamagül ejä bellidi. Bu
ýerde ata-enäniň ikisiniňem öz ýanyndan eden pikiri deň
çykypdy. Olaryň ikisi hem: “Gyzymyz özüniň adamsy bilen
gidipdir welin, aradan birnäçe gün geçenden soň, olaryň biri bir
ýaşulyny öňüne salyp geler, özleriniň günäsini dilär” diýen
pikirdediler. Mamagül eje:
—
Eşitdim, batyr - diýdi. - Men şolaryň haýsy gelse-de, tä
sen gelinçäň öýe salmaýyn, tä sen gelinçäň şolar bilen
ýagşydan-ýamandan bir agzam gepleşmäýin.
Mamagülüň jogabyndan Öwezmyrat batyryň göwni hoş
bolup, şeýle diýdi:
—
A-haw, Mamagül, perzendi bir özüm gowy görýändirin
diýip göwnüňe getirme. Perzent ata bilen enä deňdir. Menem
perzendi sençe gowy görýärin... Ýöne şeýle agyr haldaky ataenäniň göwnüne degen perzende, jogap bermegi saňa ynanjak
däl. Sebäbi seni gaty ýumşak görýän. Sen pikir etme, men olara
hiç bir gaty-gaýrym zat aýdyp, göwünlerine degmerin. Gaty
dararyn, ýöne ahyry göwünlerini hoş ederin. Ondan ýaňa sen
arkaýyn bolaý.
Öwezmyrat batyr öz işi bilen bolup geziberdi. Şu gezişde bu
wakanyň üstünden birnäçe gün geçdi. Emma ata-enäniň eden
umydy çykmady. Gyz bilen giýewden hiç bir habar bolmady,
gyzlarynyň şol gidişi-gidişi boldy.
Bir gün ertir ir bilen turup, Öwezmyrat batyr atyna seretdi,
ertir çaýyny içip, howlusyndan çykyp ugrady.
Öwezmyrat batyr eliniň boş wagty demirçiniň ussahanasyna
baryp, gürrüňçilikde oturmagy adat edinipdi. Ol bu günem ir
bilen şol ýere baka ugrapdy.
Ol uly köçe bilen gidip barýardy. Onuň barýan köçesiniň
ýakasynda doganoglany Seýitmyrat begiň uly dükany bardy.
Dükanyň gapysynda hem onuň bir eýwanly jaýy bardy.
Seýitmyrat begiň ogly Begli şol jaýyň eýwanynda başga-da
birnäçe özi ýaly ýaňy ýetginjek çykan medrese talyplary bilen
çaý içişip otyrdy. Eginleri ak geýimli talyplar bir topar ak guş
ýaly bolşup otyrdylar.
Aslynda Öwezmyrat batyrda şeýle bir häsiýet bardy. Molla,
ahun halkyny görse, onuň jyny atlanýardy. Molla adyny
dakynyp, sypaýy ak geýme giren adamlary ýigrenmek
häsiýetiniň bu adamda näme üçin döräni, haýsy wagt döräni
belli däldi. Bu häsiýet onuň dogabitdi ganyna guýlana
meňzeýärdi.
Şonuň üçinem Öwezmyrat batyryň bu talyplara gözi
düşenden jyny atlandy, olar bilen salamlaşmagam islemän,
ýüzüni kese sowup, öz ugruna gitdi.
Ýöne Beglä gözi düşenden Öwezmyrat batyr biygtyýar
halda öz oglunyň ölümini ýatlanyny duýman galdy. Ol ýuwaşja
ýöräp, içini gepledip geçip barýardy.
Begli töweregindäki deň-duşlarynyň böwrüne symsyklap,
üm bilen “ol geçip barýany görüň” diýen yşarat etdi. Hemme
oturanlar
geçip
barýana
seredişdiler.
Öwezmyrat
batyr
oturanlaryň bu hereketini aňlady, şondan soň gulagy yzynda
boldy.
Öwezmyrat batyr olaryň duşundan iki-üç ädimden kän
geçmändi. Ol Begliniň töweregindäkilere aýdan sözlerini
eşitdi:
—
Golaýda gaçan gyz şu adamyň gyzy bolmaly. Görüň,
ýene utanman köçä-de çykýar. Arsyz, namyssyz...
Begli gürrüňiniň soňuny şeýle bir ýuwaş dowam etdi welin,
Öwezmyrat batyr ýaňky sözlerden başga hiç zada düşünmedi.
Ýöne Begli sözüni gutaran badyna onuň ýanynda oturanlar
hahahaýlap, ala-wakyrdy bolup gülüşdiler.
Öwezmyrat batyryň üstünden gaýnag suw guýlan ýaly
boldy. Onuň saçlary syh-syh boldy, endamyna şagga der geldi.
Ol şol ýerde sakga aýak çekenini duýman galdy. Doňan ýaly
bolup durşuna: “Oglum üçin Begliniňem, gyzymyňam,
giýewimiňem - üçüsiniňem kellesini alaýyn-da, ýene ata
çykaýyn - diýip oýlandy. - Öň bir sapar patyşa meni bigünä
ýerimden Sibire sürgün eden bolsa, bu gezek şu üç kelle üçin
beribersin nähili jezasy bolsa...”
Ol gazap bilen yzyna dolandy. Häzir Beglem, Begliniň
ýanynda oturanlaram onuň gözüne ilmedi. Ýolda-da onuň gözi
agy-garany saýgarmady. Ol şol gidip barşyna diňe howlusynyň
agzyna ýetende aýňalan ýaly boldy. Dälirän dek:
—
Namart, binamys, meniň ar-namysym kimiň ar-namysy,
seniň ar-namysyň kimiň ar-namysy, biz doganoglan dälmidik,
gan düşer garyndaş dälmidik! Indiki bu gyjydyň näme?! diýip, aýylganç ses bilen gygyranyny özi-de duýmady.
Onuň bu gazaply sesine Mamagül eje daş işige ylgap çykdy.
Emma Öwezmyrat batyr oňa tarap esewanam etmän, ýüzüniň
ugruna köneje tamyna kürsäp girdi. Köp ýyllardan bäri
diwaryň ýüzüne kakylan gazykdan asylgy duran gylyjyny
şakyrdadyp aldy, boýnundan asdy. Gazaply hereket bilen ýene
dazyrdap daşary çykdy. Birdenem nämedir bir zady ýadyndan
çykaran dek sagyndy-da, gylyjynyň baljagyny ýazdyryp,
tygyny ýarysyna gelýänçä gynyndan çekip gözden geçirdi.
Onsoň “tygynyň ýarysam bolsa maňa bes” diýen manyda
gylyjyny ýene gazap bilen yzyna itdi. Ol:
—
Öwezmyrat batyryň kimdigini şu gün görersiň, namart! -