Perman-1989`Türkmenistan - 10

Kany batyryň huşy başyndan uçdy. Ol:
—
Men şeýlemidirin, batyr! - diýip, çirkin gygyranyny özi-
de duýman galdy. Gylyjyny hem ýazdyrdy.
—
Sen hakykat şeýlesiň, şeýle... Şugul hem bolupsyň...
Mundan bu ýana gep tükensin, ýok boluň! - diýip, Öwezmyrat
batyr hemle urdy.
Kany batyr şeýle derejä ýetdi, häzir ol atyň üstünde nähili
oturanynam bilmän, doňan ýaly bolupdy. Öwezmyrat batyra
birnäçe söz aýtmak onuň hyýalynda ýok däldi. “Batyr
ýalňyşýarsyň” diýmäge synandy. Emma gaharynyň birdenkä
şeýle gazaply joşmagynyň derdinden damagy lyk dolup, hatda
sözlemäge-de onuň dili aýlanmady. Ol atynyň başyny yzyna
dolap gitdi. Ýoldaşlary hem yzyna düşdi.
Kany batyr atyny sürüp gidişine atlylar toparynyň ýanynda
hem sagynman, olaryň soraglaryna jogap bermän, sesini
çykarman ýüzüniň ugruna atyny sürüp geçip gitdi. Ýoldaşlary
atlylara bolan wakany gürrüň berdiler. Diňe şondan soň olar
Kany batyryň gaharynyň gaty gelendigini bildiler. Nepes:
—
Öňem men Kany batyryň gidenini gysgandym. Emma ol
göwnüne alarmyka diýip sesimi çykarmadym - diýdi. - Emma
Kany batyr bigünädir. Öwezmyrat batyr gaty ýalňyşdy.
Öwezmyrat batyryň diýýän şuguly Kany batyr däldir.
Başgadyr.
—
Oglum, Nepes, bu keçjal kesiri ýazmak üçin indi näme
etmeli? Sen şony aýt ahyry - diýip, Garry batyr janygyp
gürledi.
—
Aý, Garry kaka, biz öň oňa beren wadamyzda
tapylmadyk - diýip, Nepes umytsyz seslendi. - Onuň ýüzüni
garaladyk. Indi soňkymyz näme? Ara salym salman, onuň
yzyna düşüp, töwella eden bolýarys. Biz ýöne günäkär adamlar
ýaly, onuň yzyna düşen bolsak, ol baryp ýatanda-da, bizem
onuň tümüniň töwereginde ýa-da öz tümümizde ýatan bolsak,
ýene daň saz berende onuň töwereginden ören bolsak, ol näme
diýse-de, sesimizi çykarman çeken bolsak, kim bilýä, ol
ýumşasa-da ýumşardy. Indi biz ony hasam kejikdirdik. Indi
bilmedim-dä, juda kyn bolaýmasa...
Garry batyr Nepesiň aýdanlaryny makul bildi.
—
Ýigitler, bu gün her kim öz öýünde ýa-da janpenalarda
bolsun. “Agşamyň haýryndan ertiriň şeri ýagşy” diýipdirler.
Ertir irden ýene ýygnanyşalyň. Galanyny şonda görübermeli
bolar - diýip, atlylara rugsat berdi.
Atlylar ertir daň bilen ýygnanyşmagy wadalaşyp pytradylar.
Diňe Nepes bu ýerden gitmäge gyssanmady.
Öz tümünde ýaňy ymyzganan Mamagül Öwezmyrat batyr
bilen Kany batyryň sesine oýandy. Ol daş gapa çykdy hem:
—
Batyr! - diýip gygyrdy.
—
Hä,
Mamagül,
gurgunçylykmydyr?
Çagalaram
gurgunmy? - diýip, atyny daňyp, tüme ýetip gelýän Öwezmyrat
batyr saglyk-amanlyk soraşdy.
—
Hawa, sag-gurgun welin näme eýgilikmi, biwagt
gykylygyňyz näme?
—
Eýgilik bolman, näme bolar öýdýäň? Hiç hili... Pah,
eýýäm tümem gazynypsyň-ow?
—
Tümi Gutlymyrat gazyp berdi.
—
Gutlymyrat iş bitiripdir. Asyl gaty gowy bejeripdir
muny.
Käriz
gazýan
ussalaram
şeýle
gazybilmez...
-
Öwezmyrat batyr tümüň bir dulunda ýatan Aşyra hem öz
ogluna egilip seretdi. Çagalar süýji ukuda ýatyrlar-ow,
tüweleme...
—
Näme iýjek-içjek zadyň barmy? Ýyly-yssy bir zat
taýýarlaýynmy?
—
Ýok, şu wagt hemmesinden beter ýatanymy gowy
görýärin... Hawa, azyk-suwluk ýagdaýyňyz neneň? - diýip, indi
Öwezmyrat batyr dula göz aýlady.
—
Azyk bilenem oňşugymyz ganymat. Garaz, käwagt
Demirçi bolýar, käwagt Gutlymyrat bolýar, tapyp berip
durýarlar... Hawa, Gandym aga-da köp kömek edýär.
—
Aý, Gandym derýadyr-la, joşar-la - diýip, at salyp ýadan
Öwezmyrat batyr ukusyna gatyşyp başlady.
—
Ýogsa-da Kany batyr hany? - diýip, Mamagül oňa sorag
berdi.
Öwezmyrat batyr uky arasynda üzlem-saplam gürledi:
—
Kany batyr... bilmedim... ol ýok...
—
Weý, o nähili ýok? Ýaňy gürleşýäkäňiz şonuň sesi
barmyka diýipdim-le? - diýip, Mamagül geňirgendi.
Ýöne Öwezmyrat batyrdan soňky eşiden sözi ony hasam
beter geňirgendirdi:
—
Hawa, ertir hökman göçeris. Hemme paty-putyňy irden
daň.
—
Nirä göçjek? Näme üçin göçjek?
—
Kim uruşsa, şol uruşsyn... - Ol gürrüň arasynda irkilen
borly, bir azajyk sagynan ýaly etdi-de, Mamagüle sorag berdi. Men näme diýdim?..
—
Göçjek diýdiň. Paty-putyňy daň diýdiň. Uruşjak däl
diýdiň. Bu näme boldugy?
—
Näme boldugy şol... Iki başdan bir gün göçmeli. Onsoň
ertir göçemde näme, birigün göçemde näme...”Çaman ördek
burun uçar” diýipdirler, göçübermeli bor...
—
Paty-putymyzy
daňmak
kyn
däl.
Üýşüp
ýatan
tükeniksiz zadymyz ýok. Ýöne Öwezmyrat batyr bigaýratlady,
namartlyk edip gaçyp gitdi diýerler. Ine, ýeser ýeri, şol ada
galarsyň...
—
Galybereýin... - Öwezmyrat batyr biperwaý jogap berdi.
- Ýogsa-da bu agzy boş teke üstüme her hili myjabat ýükleýär.
Namart diýseler, olam şolaryň biri bolar-da...
—
Dogry, masgaraçylykdan adam ölmeýänini görýäs.
Ýöne adyňa-abraýyňa gowy däl.
Öwezmyrat batyr eýýäm uka gidipdi. Ondan jogap
bolmansoň, Mamagül hem dolanyp geplemedi.
Daň saz beren uçurlarynda turup, atyna iým bermek, o ýanbu ýanyna sypap-sermemek Öwezmyrat batyryň hemişeki
adatydy. Ol işli bolup, günüň başga wagtlarynda atyna ot-iým
bermegi Kany batyra ýa-da Nepese ynansa-da, daňdan turup
seretmek işini başga adama ynanmazdy.
Bir ýyl ol gyzdyrmaly boldy. Her gün gün öýleden agandan
soň, ony gyzdyrma tutýardy-da, tä daň saz berýänçä, üşedipgagşadyp
aldym-berdime
salýardy,
ysgyndan
gaçyryp
taşlaýardy. Ol şol halynda-da daň saz beren wagty turup, atyna
seretmegi dowam etdi. Emma gyzdyrmanyň üznüksiz tutup,
ysgyndan gaçyrmagy sebäpli, bir tarapdan bolsa, Mamagülüň
“ýaňy der berende atym diýip çykýarsyň, gaýra üzülýärsiň”
diýip iňirdemegi sebäpli, ol üç-dört gün daş çykyp bilmedi.
Emma özüniň hemişeki oýanýan wagty turup, Mamagüli hem
süýji ukusyndan oýardy. Ata seretmäge iberdi. Özem her gün
iberende, etmeli işlerini ýekän-ýekän sargaýardy. Mamagül ata
ot-iým berip gelenden soň bolsa, “At nätdi? Burnuny açdymy?
Hokrandymy?
Gazygynyň
daşynda
aýlandymy?
Başyny
atýarmy? Ýatyrmy ýüzüni sallap, sulhup durmy ýa-da ýüzi
açykmy? Tezekledimi?” diýip, şunuň ýaly müň sowal bilen
onuň gulagyny kamata getirýärdi. Mamagül görse, indi bu
sakyrdap, öňküsindenem beter gaýra üzüljek. “Sen her gün ata
iým bermegi öwredip sakyrdaýarsyň. Bir sapar aýtdyň besdir
ahyry. Onsoňam her gün at nätdi diýip, öliň soragyny berýäň.
Atdyr-da, näder öýdýäň, durar-da janawar” - diýip, bir gün
Mamagül käýindi. Öwezmyrat batyr bolsa “Seniň özüň her gün
bir bolşuňdamy? Olam sen ýaly jandar ahyry. Asyl “mal
eýesiniň gözünden suw içer” diýenleri dogry eken, oňa özüm
seretmesem bolmaz” diýdi, tersine tutdy. Eli hasaly daşary
çykyp, atyna özi seretmäge başlady.
Öwezmyrat batyr özüniň şu häsiýeti bilen bu gün hem daň
saz berer uçurlarynda daş çykdy. Iýmli torbany eline alyp,
atyna baka ugrady. Bir seretse, öz atyndan üç-dört ädimlikde,
ýene bir at dur. Kimdir biri çommalyp otyr, ol iki elini dyzynyň
üstünde çalşyryp goýupdyr-da, şol oturyşyna-da uklapdyr.
Atynyň baş bagyny-da gysymyna pugta gysypdyr. At bolsa
eýesi oturandyr güman edip, gymyldaman durdy.
Öwezmyrat batyr ýakynrak baryp syn etdi, Kany batyrdyr
öýtdi, emma ol Nepes bolup çykdy. Ol atyna iým berdi, atynyň
sagrysyny, boýunlarynyň ýüzüni sypalaşdyrdy. Oňa çenli
daňam mazaly agaryp başlady. Şondan soň Öwezmyrat batyr:
—
Nepes! - diýip seslendi.
—
Häh!..- diýip, Nepes basyrganan ýaly bolup zöwwe
ýerinden galdy. Atynyň baş bagyny sermeledi.
—
Daň atdy. Atyňa iým-zat ber - diýip, Öwezmyrat batyr
ýuwaşlyk bilen gepledi.
Nepes sesini çykarman, bökdergiden horjuny alyp, atyna
iým bermek bilen boldy. Bu wagt Mamagül hem turup, tümüň
işiginde oturan gara öýüne girdi, syr-süplük ýowşan tütedip,
näme-de bolsa bir nahar häzirlemegiň ugruna düşdi.
—
Kakam gelipdir! - diýşip, Aşyr bilen Öwezmyrat
batyryň öz ogly Geldi hem tümden çykyp, oňa tarap topuldylar.
Öwezmyrat batyr olaryň her haýsyny bir gujagyna alyp, ýokary
göterdi. Olary söýdi, olar bilen öz dilini tapyp gürleşdi. Eltip,
Aşyry eýeriň üstüne, Geldini hem onuň syrtyna mündürdi. At
bolsa üstünde oturan çagalara parh etmän, parahatlyk bilen iým
iýmegini dowam etdi.
Nepes öz atynyň töwereginde öz başyna güýmenip ýördi.
Öwezmyrat batyr çagalary atdan düşürip, ýere goýberdi. Ol iki
çaga Öwezmyrat batyrdan aljak sylaglaryny alyp, göwünleri
hoş bolan bolmaga çemeli, ondan galyp, atyň daşyna
aýlanyşmak bilen boldular. “Gör, nädip arpa iýýär? Gulagyny
gör. Be, gözünem ýumaýýaraý. Be, be, guýrugyny edişine
seretsene” diýşip, bir salym aty synladylar. Soňra bolsa
özleriniň taýakdan atlaryna münüp, “gul gaçdy” oýunlaryna
başladylar.
Öwezmyrat batyr çagalar bilen aýrylyşyp, gapa barly hem:
—
Nepes, öýe gel, bir döwüm-dişlem çörek iýeli - diýip
gygyrdy.
Nepes gelip öýe girdi. Öňküsi ýaly sesini çykarman dymyp
oturdy. Ep-esli salym dymyşyp oturanlaryndan soň:
—
Näme, agşamky eden işimiz göwnüňe jaý bolmadymy,
Nepes? - diýip, Öwezmyrat batyr oňa habar gatdy.
Nepes telpegini aýryp, tahýasynyň üstünden eli bilen
kellesini sypady-da:
—
Başga eden işleriňe däl diýjek däl, batyr, ýöne Kany
batyra aýdanyň gowy bolmady - diýdi. - Ol günäkär däl ahyry,
batyr. Onda çigidiň gabygy ýaly-da günä ýok. Bu ýerde
günäkär adam bar welin, ol başga, batyr.
—
Şeýlemi?.. - Öwezmyrat batyr göwünli-göwünsizräge-
de şeýle diýdi-de, ep-esli salym dymyp oturdy. Ýene şol pikirli
görnüşinde
dowam
etdi.
-
Belki,
menem
ýalňyşsam
ýalňyşýandyryn, Nepes. Ýöne mende şondan başga adama
müňkür bolmaga esas ýok ahyry. Hanyň ýanyna baryp gaýdan
demirgyr atly bolmaly. Şeýle at bolsa Kany batyrda bar. Onsoň
bizi hana şugullan Kany batyr bolman, kim bolup biler?
—
Müňkürlik edere başga adam bar, batyr - diýip, Nepes
göni onuň ýüzüne dikarynlady. - Men şol işi biri eden bolsa, ol
adamyn Hal molladan başga adam däldigine ynanýan.
Öwezmyrat batyr Nepesiň ýüzüne agras nazar saldy. Emma
geplemäge gyssanmady. Böwrüni diňläp, esli oturdy. Onsoň:
—
Belki, menem ýalňyşsam ýalňyşýandyryn - diýip, öňki
sözlerini gaýtalady. - Ýöne, Nepes, bu ýerde senem gaty
ýalňyşýaň. Hal molla bir pahyr adam ahyry. Ol beýle etjek
adam däl ahyry.
—
Batyr, biziň ikimizem birden ýalňyşyp bilmeris. - Nepes
janygyp başlady. - Haýsymyzam bolsak, birimiz gaty
ýalňyşýarys. Birimiziňkem edil şonuň ýaly gaty dogrudyr.
Onsoňam sen Hal mollanyň pahyrsyramasyna seretme. Şeýle iş
edýän haýýar hiç wagt men şeýle iş edýän diýip aýtmaýar. Ol
özüni pahyrlyga salýar. Saman astyndan suw goýberýär.
—
Hanyň ýanyna baran demirgyr atly bolmaly ahyry -
diýip, Öwezmyrat batyr onuň sözüni böldi.
—
Bolanda näme? Hal molla Kany batyryň atyny diläp
alyp bilenokmy? Ahmalyna garap, ogurlap alyp bilenokmy?
Ýa-da dünýäde başga demirgyr at gytmy?
Ol aýdýanyň şeýle, Nepes - diýip, Öwezmyrat batyr parahat
äheňde gürläp başlady. - Hal mollanyň demirgyr aty bolmasada, goý, öňki hanyň ýanyna baran şugulçy Hal molla bolsun.
Soňky bu Batyr hajyly gürrüňi şugullap, il arasyna ýaýradanam
Hal mollamy? Ony ile ýaýratjak ýa men, ýa sen, ýa Stepan aga,
ýa-da Kany batyr bolmalydy. Men Stepan aga bilen seniň şol
işi etmejekdigiňe berk ynanýaryn. Onsoň Kany batyr bolman,
başga kim bolup bilsin?
—
O näme üçin sen maňa, Stepan aga ynanýarsyň-da, Kany
batyra ynanaňok?
Öwezmyrat batyr onuň özüne garşylyklaýyn sowal berdi:
—
Öten agşam näme üçin başgalaryň aty gurruga
ýykylanok-da, Kany batyryň aty ýykylýar? Näme üçin ol öten
agşam hemme kişiden ilki Gurhandan gorkup başlaýar?
Nepes bu sowallaryň haýsyna nähili jogap berjegini bilmän
birneme aljyrady.
—
Öten agşam ol birinji gorksa-da gorkandyr - diýip,
Öwezmyrat batyr bilen ylalaşdy. Ýöne şobada hem özüni ele
aldy. Öňki aýdanynyň tersine gürledi. - Ýok, batyr, öten
agşamam Gurhandan ilki gorkan Kany batyr däl. Özüň eşitdiňä, Gurhanly gürrüň Hal molladan başlandy. Şol gygyransoň
Garry batyr dagy yzyny alyp götermedimi näme? Batyr hajyly
gürrüňde-de, göwnüme bolmasa, şonuň biligi bar ýaly bolup
dur. Şol şeýle, batyr.
Nepes kellesiniň gyzgynyna Hal molla paýyş sögübem
goýberdi. Ýöne şonda-da Öwezmyradyň öz ynanjyndan el
çekesi gelmedi.
—
Aý, ýok, Nepes, bu aýdanyň maňzyma oturanok - diýdi.
- Dogry, Hal molla dindar adam. Onuň Gurhandan gorkjagam
çyn. Gygyrjagam çyn. Onuňky düşnükli. Onsoň şeýle molla
adamyň şugulçylyk etjegine ynanyp biljek däl men-ä.
—
Meniň Hal molla bilen bassaşlygym ýok. Ýa-da
onuňam aýratyn maňa edýän ullakan ýamanlygy ýok - diýip,
Nepes ýüreginden syzdyryp aýtdy. - Ýöne onuň özüni
ýigrendirýän pis häsiýetleri bar, batyr. Sen Hal molla näbelet
däl ahyry.
Bir meýdan geplemelerini goýup, olaryň ikisi hem dymdy.
Içini gepledip oturan Öwezmyrat batyr:
—
Her näme-de bolsa, başymyzy sypdyryp, sag-aman
dyndyk - diýip, birden içki pikirini daşyna çykaranyny duýman
galdy.
Nepes telpegini tirseginiň aşagyna salyp gyşaryp ýatan
ýerinden oňa sorag berdi:
—
Nämeden dyndyň, batyr?
—
Aý, şu serdar bolan bolup, bir bölek akmaklaryň
mazlamasyny
boýnumyza
göterip
ýörmekden
dyndyk.
Ýükümiz ýeňlän ýaly boldy.
—
Näme sen serdarlykdan el çekip, indi dynandyryn
öýdýäňmi?
—
Elbetde. Ýogsa kim meni zor edip serdar edip biljek?
—
Hiç kim zor edip bilmez-le - diýip, Nepes güldi.
Nepesiň gülmegini geň gören Öwezmyrat:
—
Ýogsam näme, başga näme bolupdyr? - diýdi.
Nepes onuň bu sowalyna jogap bermek üçin özünden bir zat
toslamak isledi. Dik oturdy-da, ykjamlandy.
—
Üýtgeşik bir bolan zat ýok-la, ýöne... - diýip yzyny
tapman pikirlendi. Öwezmyrat batyr onuň bolşuna göýä bir
üýtgeşik habar bar-da, şony aýtman saklanýan ýaly düşündi.
—
Ýogsa näme? - diýip, biperwaýsyrasa-da, Nepesiň öz
gürrüňiniň yzyny aýtmagyna garaşdy. Nepes hem oňa çenli öz
ýanyndan bir zatlar toslamaga ýetişdi. Çyna berimsiz edip
gürläp başlady:
—
Hawa, öten agşam ýigitleriň maslahat etdiler. Şol
ýerdenem iki bölünip, ýarysy Seýitmyrat begiň üstüne, ýarysy
hem hanyň üstüne gitdi. Olar “Ýa-ha Dykmany biziň
ygtyýarymyza berersiňiz, ýa-da özüňiz onuň kellesini kesip,
derwezeden asarsyňyz. Bolmasa-da il-ulus bolup, hanyňyz
bilen birlikde Dykmany aklap, aýagyňyzy ileri atarsyňyz. Şu üç
şertiň birden-birini etmeseňiz, biziň birimizem uruşjak däl
diýip aýtmaly etdiler. Gara batyryňam üstüne adam iberdiler.
Öwezmyrat haýran bolup:
—
Aý
ýog-a
-
diýdi.
Nepes
gülmän-yşman
gep
gelşirmegini dowam etdi:
—
Aý, ýog-a däl, batyr. Ol dogry. Ýöne meniň ol gürrüňiň
soňunyň näme bolanyndan habarym ýok. Men olaryň hiç biri
bilenem gitmedim. Şu ýere geldim. Garry batyr “galma” diýdi.
Onda-da
men
aýtdym,
“öň
söz
berdiňiz,
durmagyňyz gerekdi” diýdim. “Öwezmyrat
wadaňyzda
batyryň etjek
işiniň soňuny görmegiňiz gerekdi” diýdim. “Ony etmediňiz,
indi nirä gitseňiz, özüňiz gidiň, men beren wadamy bozamok”
diýdim.
—
Dogry aýdypsyň, Nepes - diýip, Öwezmyrat batyr
ýigitlerinden käýinjiräp başlady. - Akmaklar, ozal oglandyňyz-
da, indi ulalaýdyňyzmy? Kişi bolsanyz, sözüňizde tapylyň-da!
Boldular her haýsy meniň başyma takwa adam. Seýitmyrat beg
çigit ýaly peýda üçin ýetmiş iki Gurhany hem üýşürer. Başarsa,
Muhammediň özünem getirer. Emma ýerinde Muhammet eline
düşäýse, saňa-maňa ýetirmän, satyp depme halal edip iýer. Öwezmyrat batyr ara bir dyngy saldy-da, ynamsyzlyk bilen
gürledi.- Be, atlylar şeýdäýerlermi, aý...
Nepes öz toslap tapan gürrüňini tassyklady:
—
Bildirmeýär,
batyr.
Garaz,
özler-ä
maý
alyb-a
gidendirler... Bu akmaklara pylan zady etmez diýibem bolmaz.
—
Işi gaýdan il. Bir yňan ugruna sil ýaly yňdarylýar -
diýip, Öwezmyrat batyr öz başyna hüňürdedi. Onsoň ýene
Nepese sowal berdi. - Bu maslahaty tapan kimdi?
Nepes heniz gürrüňe başlamaga ýetişmänkä, daşardan bir
aýak sesi geldi. Bu wagt ýaňy günüň dogan wagtydy.
Seýitmyrat beg salam berip, daş işikde aýak üstünde oturdy.
Garaja öýüň iki taý gabsasy-da açykdy. Ýüzi Seýitmyrat begiň
ýüzüne düşende, Öwezmyrat batyryň gözlerinde gazap ody
ýandy. Ol:
—
Aleýkim - diýdi-de, türkmençilik düzgünini berjaý edip,
“geleweriň” diýmegiň deregine gazaply gürledi.- Ýeri, beg,
habaryňy ber!
Seýitmyrat beg çala dürteren köseleç sakgalyny sypaladyda:
—
Batyr, biz-ä goýanoklar - diýdi.
—
Şäherde han özüňiz, soltan özüňiz, bu işi gaýdan il bolsa
eliňize galypdyr. Agynap gezýärsiňiz. Ýene kimden siz nägile?
- diýip, Öwezmyrat batyr gaharly güldi.
—
Seniň
adamlaryň
goýanok.
Öten
agşamdan
bäri
ýatyranoklar, batyr. Ýa Dykmany ähli il bolup aklarsyňyz,
ýogsa-da tutup berersiňiz diýip, dyzaşyp durlar. Ikimiziň
aýralygymyz ýog-a, ikimiziň atamyz dogan ahyry, seniň şony
bilmegiň gerek ahyry. Dykmada daş däl, olam garyndaş - diýip,
Seýitmyrat beg garyndaşlygy orta atdy. Bu söz Öwezmyrat
batyryň beter kejinden tutdy. Onuň goltugyndaky Gurhana gözi
düşende bolsa, gahar-gazaby depesine çykdy. Onuň gözleri
dym-gyzyl boldy. Ýene näme aýtjak zadyň bar? - diýip,
Seýitmyrat bege alaryldy.
—
Aýtjak zadym neme... - diýip, Seýitmyrat beg ýene
Gurhany eline alyp, bir zatlar aýtmaga synandy. Emma
Öwezmyrat batyr oňa geplemäge maý bermedi.
—
Öwezmyrat oýnatgy däldir - diýip, öňürti söze başlady.
- Öwezmyrat dogruçyl adamlary, öz il-ulusyna hyýanat
etmeýän adamlary halaýar. Eger öz il-ulusyna çigit ýaly
hyýanat edýän bolsa, hakykatçy bolman, ýalan sözleýän bolsa,
öz dogany, doganoglany däl, hut atasam bolsa Öwezmyrat
sylamaz. Düşdüňmi? Siz öten agşam Öwezmyrady oýnap
kowup goýberdik, Ggurhan bilen öz syrymyzyň üstüni
basyrdyk diýip oýlamaň. Öwezmyrat akmak däldir. Ol siziň bar
edip ýören işiňizi bilýär. Gurhanyňy göter-de, şu gapydan tur!
Nirede ant içseň, şonda iç! Kimi aldasaň şony alda! Kime dada
barsaňam şoňa bar, ýöne şu gapyda ant içme! Seniň
Gurhanyňa-da ynanman, antyňa-da, tur ýok bol!
Seýitmyrat beg ýöne turup gidibermek üçin gelmändi. Ol
Öwezmyrat batyra gep düşündirjek bolup näler çalyşjakdy.
Emma Öwezmyrat batyr gepi tükelländen soň, onuň häzir her
zatdan gaýtmajakdygyna mazaly göz ýetirdi-de, bu ýerde uzak
durmaga çekindi. Derrew ýerinden turdy-da:
—
Heý, şeýle-de bir dogan-garyndaşlyk bolarmy? Eýsem
men perraçlaryň eline düşsem, maňa hossar çykan tapyljak däldä - diýip, öz başyna hüňürdäp gitdi.
—
Tapdyň gelip ant içjek ýeriňi, doňuz - diýip, Öwezmyrat
batyr onuň yzyndan käýindi. Öz ýanyndan “Nepesiň aýdanlary
çyn eken-ow” diýip pikirlendi, Nepes bolsa özüniň göwnüne
gelen sözi toslap aýdanynyň çyna çykyp ugranyna geň galyp,
häzir näme diýjegini bilmän otyrdy. Aslynda Nepesiň
ýürejiginde şeýle pikir bardy. Ol şeýle edilmegini arzuw
edýärdi. Emma Nepes ýaly ýaş ýigitleriň gürrüňine kim gulak
asýar? Onuň üçinem ol näçe islese-de, öten agşam öz ýüregine
düwen pikirini aýdyp bilmändi.
Häzir juda Nepesiň aýdyşy ýaly bolmasa-da bäri ýany
bardy. Atly ýigitleriň içinden biri bir maslahat tapyp, bir topary
Seýitmyrat begiň üstüne, ýene bir topary hem hanyň üstüne
gidipdi. Iki atly hem Gara batyry alyp gelmäge gidipdi.
Nepes bu maslahatdan düýbünden habarsyzdy. Çünki atlylar
bu maslahaty Nepesiň ýanyndan gidenlerinden soň tapypdylar.
Häzir ol beýle bolup çykanyna biçak begendi. Diňe şu ýerde
hem ol Öwezmyrat batyra beýle zady näme üçin aýdandygy
hakda oýlandy. Şeýle edilmegini isläp, bu pikiri içine sygdyryp
bilmän aýdyp goýberdimikä? Eger soňy şeýle bolup çykmadyk
bolsa, ol Öwezmyrat batyryň öňünde näme diýerdi? Bu onuň
Öwezmyrat batyry aldadygy bolmazmydy.
Nepesiň göwnündäki arzuwy hasyl bolupdy. Ol aladany bir
ýan ýüzli etdim diýip, ýeňillik bilen dem aldy. Ýerinden turup,
daş çykdy. Iým geýdirilen torbalaryň henizem atlaryň agzynda
durandygyny gördi. Baryp olary aýyrdy-da, getirip duldan
asdy.
Mamagül näme-de bolsa bir işiň gopanyny aňlady. Emma
Öwezmyrat batyryň häsiýetine belet bolany üçin sesini-üýnüni
çykarman, nahar taýýarlamak bilen meşgul boldy.
Içine palawkädi, aňry-bäri dogralyp bişirilen gowurma
çorba häzir boldy. Bir çanaga çörek dograp guýdular.
Öwezmyrat batyr bilen Nepes nahar iýmäge oturdy. Bular
nahar iýmäge ýaňy başlan wagtlarynda hem Gandym aksakgal
gapydan geldi. Öwezmyrat batyr:
—
Gel, Gandym kaka - diýip, çanagyň başyndan orun
berdi.
Gandym aksakgal çanagyň başyna geçip oturandan soň,
saglyk-amanlyk soraşdy.
—
Haýal etmän iýiberiň siz - diýip, dokmädelik bilen
nahardan her wagt bir agyz garbanmaga başlady. Az salymdan
soň ol:
—
Batyr, öten agşamkyňyz nämäniň galmagaly ol? - diýip
sorady.
—
Doňuzlar - diýip, Öwezmyrat batyr başdan başlap bolan
wakalary hekaýa etmäge başlady. Ol ajygan iner ýaly işdä bilen
nahar iýýärdi hem gürrüň edýärdi. Hana şugullanyşyny,
batyrlaryň üstüne barşyny, Weli batyra duşuşyny, Stepany
saklaýşyny, ýolda Batyr hajyny tutuşyny gürrüň berýärkä,
arasynda çorba ýokly çörekli elini hem hereketlendirip
göýberýärdi. Ol nahar iýlip, töwir galdyrylandan soňam
hekaýasyny gutarmandy. Ahyry hekaýasynyň yzyny öten
agşamky waka getirip diredi. Iň ahyrynda hem:
—
Gandym kaka, bular şeýle bir anthor bolupdyr, edil bir
gyran düşewünt üçin Gurhandan ýüz sapar ätlejekler - diýdi.
Gandym aksakgal hiç zat diýmän, diňe hä berip oturýardy.
Ol özüniň pikirini aýtsa-da, ýene birnäçe soraglar sorap, ondan
soň aýtmakçydy. Şol wagt daşardan biri:
—
Öwezmyrat batyr! - diýip seslendi.
—
Nädersiň? - diýip, ol içerden gygyrdy.
—
Bir daş çyk!
Öwezmyrat batyr daş çykdy. Görse, daşardan gygyrýan
Nazar perraç eken. Öwezmyrat batyr daş çykan badyna ol:
—
Batyr, han aga gelýär - diýip habar berdi. Öwezmyrat
bolsa:
—
Gelse, gelipdir-dä han aga. Gelende näme bolupdyr? -
diýdi.
Gandym aksakgal bilen Nepes hem daş çykdy. Berdimyrat
han pyýada ýetip gelýärdi. Onuň yzyndan gelýän bir topar atly
bolsa Öwezmyrat batyryň atlylarydy. Edil şol wagt şäheriň
ilerki derwezesinden giren üç atlynyň atlarynyň endamy ýaňy
guşluk galan günüň aşagynda ýaldyrap göründi. Han aňyrdan
gelip salam berdi:
—
Essalawmaleýkim.
—
Waleýkim, hanyň ogly. Geliň öýe giriň - diýip,
Öwezmyrat batyr hany garşylady.
—
Batyr, öýe girsegem bolardy welin, adam köpçülik,
daşarda durubersek-de bolar-la. Hany, bu galmagalyňyz näme?
- diýip, Berdimyrat han sypaýyçylyk bilen söze başlady.
Tümüň bir gapdalyna çykarylan gumuň üstünde çommalyp
oturdy. Ol oturansoň Öwezmyrat batyram, beýlekilerem aýak
üstünde oturdylar. Öwezmyrat batyryň öýüniň töweregi eýýäm
atly hem pyýada adamdan dolupdy. Seýitmyrat beg hem gelip
bir çetde oturdy. Öwezmyrat batyr:
—
Hanyň ogly, biziň-ä hiç bir galmagalymyz ýok. Öten
agşamdan bäri galmagaldan halys dyndyk diýip, Hudaýa şükür
edip, oturyşymyz şu - diýdi.
Berdimyrat han geplemänkä, ýaňky üç atly gelip ýetdi. Bu
at derledip gelenler Gara batyr dagy eken. Gara batyr
märekäniň bir çetinden gelip salam berdi hem atdan düşdi.
Nepes ylgap baryp onuň atyny tutdy. Gara batyr jylawyny
Nepesiň eline berip, Gandym aksakgala baka ugrady. Onuň
bilen görüşdi. Berdimyrat han hem beýleki adamlar bilen
görşüp çykdy, saglyk-amanlyk soraşdy-da Gandym aksakgalyň
ýanyna gelip, takyrjak ýerde aýbogdaşyny gurup, gylyjyny
öňüne kese basyp oturdy. Soňra:
—
Oglum, bir çilimem çek! - diýip gygyrdy. Nepes atyň
başyny onuň bilen gelen atlylaryň birine berdi-de, ylgap öýden
çilim täzeläp çykdy. Gara batyr çilimi eline aldy-da:
—
Önki edip oturan gürrüňiňizi ediberiň. Ynha bizem
diňläris, eşideris - diýip, çilim çekmäge başlady. Öwezmyrat
batyr:
—
Hawa, hanyň ogly, biz-ä galmagaldan dyndyk - diýip,
öňki gürrüňini ugrukdyrdy. Berdimyrat han ýylgyrdy-da:
—
O nähili dynmak? - diýip sorady.
—
Aý, näme dynsaň dynylaýýar... - Öwezmyrat batyr
başyny galdyryp, Berdimyrat hanyň ýüzüne seretdi. - Hanyň
ogly,
men
yzyma
düşüp
ýörenler
bir
topar
gylyç
gemrenlermikä diýip oý edýärdim. Emma olaryň hemmesi
sopy çykdy. Menem baryň, ýok boluň, metjide gidiň diýip,
hemmesini kowup goýberdim. Özümem uruşmagy taşladym.
Ine, meniň dynyşym şeýle boldy, hanyň ogly. - Iň soňunda-da
sözüni şeýle jemledi. - Soňky galmagallardan meniň habarym
ýok.
—
Seniň ol sopylaryň-a öten agşamdan bäri bizi goýanok,
batyr - diýip, Berdimyrat batyr ýylgyrdy-da, gürrüňiniň bir
tarapyny degişmä salan boldy.
Atlylaryň arasyndan ýaňy örüp gelýän sakgalynyň tüýi
boýnuna çenli tutup duran ýagallak biri:
—
Hawa, han aga, ýa Dykmany aklaýmasaňyz, ýa-da ony
tutup beräýmeseňiz biziň birimizem bir ýana-da gymyldajak
däl - diýip, ýogyn ses bilen gygyrdy.
Öwezmyrat batyr ol sesi eşitmedik ýaly boldy-da, hanyň
ýüzüne seredip, ýangynly kinaýa bilen gürläp başlady:
—
Hanyň ogly, belki, ol sopular işanlaryň metjidinde
ýerleşen
däldirler?
Hany
Hindistandan,
Arabystandan
azaýymhon mollalar sarlyp getirilipdir, şäheriň metjidi gaty
giňeldilipdir, ömründe alny ýere degmeýänlere çenli namaz
okamaga başlapdyr diýip eşidipdik-le. Metjit darlyk edýän
bolsa, ony hasam giňeltmeli. Şäheriň ýaryny metjit edip,
oglandan-ula
hemme
baryp
namaz
okasak,
namazyň
yzyndanam dileg edibersek, belki, bu gelýän ýagy öz-özünden
basgy tapar... Atlylar şonuň üçin seni goýýan däldirler, hanyň
ogly.
Berdimyrat han Öwezmyrat batyryň bu kinaýasynyň düýp
manysyna düşündimi-düşünmedimi, belli däl, ýöne ol ýüz-keşp
görnüşini çynlakaýlyga saldy-da:
—
Ýagyny nähili edenimizde gaýtaryp biljek, asyl bu hakda
seniň pikiriň näme, batyr? - diýdi.
—
Uly iliň hany bolup, ýurduň töresi bolup, ony sen
bilmeseň, men nireden bileýin? Elbetde, ony sen bilmeli, hanyň
ogly - diýip, Öwezmyrat batyr gyzyp başlady. - Men şol
galanyň
agzynda
ýurt
maslahaty
bolanda
aýtjagymy
aýdypdym, indi aýtjak däl. Sebäbi Hydyr diýip ýapyşanym
hyrs çykdy diýen ýaly, il-ulusyň han diýip el bereni göreniň
agzyna aňkaryp ýörse, aýdan sözüň ýele gider. Ol iliň işi
gaýdar. Ýurdy tozar. Onuň şeýle boljagynyň ujy iki däldir,
hanyň ogly.
Gara batyr çilimini çekenden soň, ösgün gaşlaryny gözüniň
üstüne büräp, ýüzüni aşak salyp, böwrüni diňşirgenýän ýaly
bolup, gürrüňi diňläp otyrdy. Indi gürrüňiň ýokary perdä
çykanyny aňdy-da, ol ýüzüni galdyrdy.
—
Haw, han aganyň ogly, ikimiz bir çeträge çykaly, meniň
seniň bilen çolalyk gürrüňim bar - diýip ýerinden turdy. Gandym aksakgal, Öwezmyrat batyr, ikiňizem ýörüň - diýip,
bir tarapa baka ýeňsesini tüňňerdip ugrady.
Seýitmyrat beg özi indeg edilmäni üçin kemsindiminätdimi, ýerinden turup, olaryň yzyndan bir seretdi. Ýene aşak
oturdy. Emma oturyp hezili bolmady. Ýene aýak üstüne turdy.
Gara batyr ýüzüni aşak salyp, märekeden kyrk-elli ädim
arany açyp aýak çekdi hem aýak üstünde çommaldy. Gandym
aksakgal, Berdimyrat han, Öwezmyrat batyr dagy hem onuň
ýanyna baryp, göýä düzzim oýnaýanlar ýaly tegelenip
oturdylar. Beýlede duran adamlaryň gözleri şolara baka
dikilipdi.
Oturanlaryndan soň Gara batyr äwmän-alňasaman gürläp
başlady:
—
Han aganyň ogly, Öwezmyrat batyryň aýdýanlarynyň
hemmesi dogry. Şäherimiziň içinden dörän dönükler ýeke