Perman-1989`Türkmenistan - 26

salymda öz ýanyndan pikir öwürdi. “Gapydan gandar
duşmanynam gelse, onuň salamyny almaly, geleweri diýmeli.
Hut bize dönüklik eden Hal mollanyň özi gapymdan salam
berip gelse-de, men ony kowmaly däl” diýen netijä geldi. Täşli
şortanyň salamyny alyp, “geleweri” diýdi. Oňa oturmaga orun
görkezip, öňüne çaý goýdy. Emma Öwezmyrat batyryň ýüzi
açylmady, hemişekisi ýaly gülşüp-degişmedi. Ol diňe soralan
sowala jogap berip otyrdy.
Öwezmyrat batyryň özüne bolan garaýşyndan bihabar Täşli
şorta onuň bu bolşuna özüçe düşündi. “Bu açylyp gürlemedi,
bu gün munuň bir aladasy, gaýgysy bar borly, ýogsa-da bu
meniň birinji gezek gelenim üçin şeýdýändir” diýen pikire
geldi. Ol şeýle pikir bilen ahyry turmakçy bolanda: “Täşli
molla, bir habar bilen gelipmidiň ýa keýpinemidi?” diýip,
Öwezmyrat batyr sowuk-salalyk bilen onuň habaryny aldy.
“Ýok,
batyr,
ýöne
siziň
gürrüňleriňizi
diňläýin
diýip
gaýdyberdim” diýip, Täşli şorta hoşlaşyp çykyp gaýtdy.
Täşli şorta soň ýene bir gün Öwezmyrat batyryň ýanyna
geldi. Emma bu gezegem onuň ýüzi açylmady. Täşli şorta:
“Batyryň bu günki tukatlygynyňam bir sebäbi bardyr-da” diýip,
bu gezegem hoşlaşyp turup gitdi. Soňra ol Öwezmyrat batyryň
ýanyna gatnamasyny has-da ýygjamlatdy. Özem Öwezmyrat
batyryň ýüzüniň açyklygyna-tukatlygyna bakmady, onuň
gürlärine garaşyp oturman, özi gürrüň berdi. Öwezmyrat batyry
hem gürrüňe çekdi. Şeýdip, olaryň hüýi alşyp gitdi. Olar her
hili gürrüňler etdiler, şorta sözler aýdyşdylar.
Öwezmyrat batyryň ogly ölenden soň Täşli şortanyň gün
sypdyrman her gün ikindinara gelip, tebärek çykyp durmagy
Öwezmyrat batyry onuň bilen has-da ysnyşdyrdy, Öwezmyrat
batyryň kalbynda oňa çuňňur mähir oýandy.
Öwezmyrat batyr Täşli şortanyň hüý-häsiýetine belet
bolupdy. Ýöne şonda-da mollalara bolan ynamsyz garaýyş
onuň kalbyndan çykanokdy. Şonuň üçinem ol käwagtlar:
“Wah, seniň özüň gaty gowy ýigit, hemme häsiýetiňem
adamlaryňka meňzeş welin, arman, özüň molla bolaýýarsyň”
diýerdi. Öwezmyrat batyryň ýanyna ýygy-ýygydan gatnap
ýören Täşli şorta Stepan aga bilenem tanyş boldy.
Ýöne Öwezmyrat batyr mollalara ynanmaly däldigini
aýdyp, Täşli şortanyň hem molladygyny Stepan aga duýduryp,
oňa ahmal bolmazlygy tabşyrdy. Emma Stepan aga: “Molla
diýip, olaryň hemmesini bir aýakdan asma, Täşli ýagşy ýigit,
oňa ynanmak gerek” diýdi. Öwezmyrat batyra müňkürligini
taşlamagy tabşyrdy. Şoldurda-şoldur, Öwezmyrat batyr bilen
Täşli molla ýaş tapawudyna garamazdan iýeni aýry gitmeýän
dost
boldy.
Stepan
aga
bilen
edilýän
maslahatlaryň
hemmesinde diýen ýaly Täşli şorta-da bolýardy. Emma her
näme-de bolsa Täşli şorta bolan ysgynsyz müňkürlik
Öwezmyrat batyryň ýüreginden hiç çykmaýardy. Emma ol
muny Täşli şorta duýdurman saklaýardy.
Tirkeşip barýan Öwezmyrat batyr bilen Täşli şorta
Öwezmyrat batyryň öýüniň duşuna ýetdi. Öwezmyrat batyr
sagyndy-da:
—
Aý, Täşli molla, soňam nirä degse, şoňa degsin, ýör, öýe
baryp bir çaý içeli - diýdi.
—
Ýok, men häzir oturmaýyn - diýip, Täşli şorta garşy
boldy. - Işiň yzynda bolaýyn. Bilip bolmaz, näme-de bolsa,
men görmeli adamlaryň hemmesini görüp, pentläp goýaýyn.
Soňra agşam öwrülip geläýerin.
—
Emma agzyňa berk bolgun - diýip, Öwezmyrat batyr
sargady.
—
O
tarapdan
arkaýyn
bol
-
diýip,
Täşli
şorta
howlukmaçlyk bilen gitdi. Öwezmyrat batyr hem öýüne
sowuldy.
Öwezmyrat batyryň uran ýeňil kelle ýigidi öýçi ussanyň
teläriniň agzynda esli wagt ýatandan soň essine geldi. Assa
gaçan namart diýenlerini edip, ýuwaşlyk bilen ol ýerden syp
berdi. Agzyny ganjardyp, öýlerine geldi. Ol ýigidiň kakasyna
Durdymyrat diýerdiler. Ol Seýitmyrat beg bilen Owezmyrat
batyryň ikisine-de deň garyndaşdy. Durdymyrat hem obanyň
bir çetinde oturardy. Çünki ol çarwaçylyk durmuşyndan üzülkesil el üzüp bilmän, hem çarwalygy, hem çomrulygy goldan
bermejek bolup gelýän adamdy. Onuň ýüze golaý dowary,
başga-da sygyr-syrymy, sagymlyk düýeleri bardy.
Durdymyrat mallarynyň arasynda köw-söw edip ýörkä, ogly
basylan alaman ýaly bolup, bärden tasap bardy.
—
Ýeri, oglan, bu bolup gelşiň nä mojuk? - diýip,
Durdymyrat oglundan sorady. Ogly bolan işi gürrüň berip,
Öwezmyrat batyryň uranyny aýtdy.
—
Öwezmyrat batyr bilen paýlaşyp bilmeýäniňiz näme?
—
Bilmedim, azgynçylyk-da... - diýip, ogly dili agzyna
sygmaýan ýaly kynlyk bilen jogap berdi.
—
Ol azgynmy? Sen azgynmy? Azan haýsyňyz?
—
Elbetde, ol azypdyr.
—
Tur, pohuňy iým-ä. Eýsem seni ýöne duran ýeriňde
Öwezmyrat batyr baryp ýenjiberdimi? - diýip, Durdymyrat
ogluna azm urdy. Ogly sesini çykarman duransoň, gahary has
joşup, gözlerini gyzardyp başlady. - Elbetde, özüňden
bolandyr. Ýogsa Öwezmyrat batyr oglan-oglanjykmy seni
urup? Seniň şu erbet diliňden bolandyr, doňuz.
Ogly kakasynyň rejesini bozuk görup:
—
Ine, iki sany dişimem döwdi diýip, gysymyndaky
dişlerini görkezdi.
—
Henizem saňa az, gözüňi çykaran bolsa, has gowy
bolardy. Bar, ýok bol gözümiň öňünden, doňuz! - diýip,
Durdymyrat käýindi. - Bu doňuz dynç oturan başymyzy bela
goýýar. Indi arçyn diýer, kazy-kelan diýer, süýt-gatyk diýer
çagyrar ýörerler. Olara näme derdi-hal iýjek, ýonjak. Bu
doňuzam dynç oturan başymyza şer getirýär.
Orazgeldi kümsük bolsa öýçi ussanyň teläriniň ýanyndan
gaçyp gaýdyşyna, göni Seýitmyrat begiň ýanyna barypdy. Oňa
bolan wakany goşmaly ýerine goşup, aýyrmaly ýerini aýryp
gürrüň berdi.
Orazgeldi kümsük baranda Seýitmyrat beg bezegli eýwanly
tamyň töründe Arslan baýy, oba kethudalaryny daşyna üýşürip
maslahat urup otyrdy. Bu ýerde-de gürrüň suw sanaşygy hakda
gidýärdi.
—
Hawa, arçyn, mürzäňiz täze suw bolanlary hasaba alyp
ýetişýärmikä, sanaşygam-a ýetip geldi - diýip, uzyn ak sakgally
kethuda aýalyňky ýaly inçejik sesi bilen arçyna ýüzlendi.
—
Aý, kethuda, mürzäniň başga näme işi bar. Onuňky
ölenler bilen täze suw bolanlary hasaba alyp ýörmekdir-dä diýip, arçyp oňa jogap berdi. - Galanyny serkar başlyklary
bilen miraplar oňarar.
Arçyn bu sözleri aýdyp, göwnühoşluk bilen özüniň gyrçuw
sakgalyny sypalaşdyrdy. Emma aýal sesli molla onuň jogaby
bilen ylalaşmadyk borly, ýene jyňňy sesi bilen gürläp başlady:
—
Aý, adamlar, bilmedim welin, biziň şu etjek bolýan
işimiz başa barmazmyka diýýän. - Ol özüniň inçejik sesine
elleriniň hereketini hem goşup janygýardy. - Ýerleri bölüp,
mülkiýa etmeli. Emma suwy hemişe sanaşykda galdyrmaly.
Hojalyklaryň her öý başyna içýän kelemesini, ahunlaryň içýän
bir serkar suwuny öňki bolşy ýaly goýmaly. Arçyn, eminler
üçin bolan öli suwy-da ýatyrmaly däl. Olaryň baryny öňki
bolşuna galdyrmaly. Eger şeýle etmesek, garamaýagyň agzyna
seretsek, onda biz juldan çykaýmaly bolarys.
—
Ýagşy, bu agzyboş garamaýaklar “biz siziň bu edeniň
bilen razy däl, hojalaryň, ahunlaryň mugt suwuny kesjek, iki
serkar öli suwy hem bir kelemä getirjek” diýseler nädersiň? diýip, kethudalaryň biri oňa sorag berdi. Inçe sesli kethuda
näme diýjegini bilmän sagyndy:
—
Menmi?
—
Hawa, sen.
—
Ine, meselem, - diýip, inçe sesli kethuda özüni ele alyp
gürläp başlady. - Ine, meselem, metjit-medrese üçin bölnen
ýer-suwy alalyň. Ol ýer-suw ahuna berlenok, metjit-medresä
berildi. Hojalaryňky bolsa olaryň hoja haky, ata-babadan
gelýän däbimiz. Heý, muny bozmak bolarmy ahyry.
—
Aý, emin, bu halk däbiňi nä bilýä, ýenäňi näbilýä,
ýygnanaga-da şäherden bir zäkunçyny getirse, arçyn bilen
eminlere goýuljak suwuňdan başgasyny keser oturyberer diýip arçyn onuň sözüne garşy çykdy. - Öli suwuňy hem
patyşalyk suw diýip saklap bilseň razy bolarsyň.
—
Bu zatlaryň başga ýoly bar - diýip, häliden bäri bu goh-
galmagaly kesesinden diňläp oturan Seýitmyrat beg söz
nobatyny özüne tarap sowdy. Oturanlaryň bary agzyny
öweldip, onuň ýüzüne garady. - Ýeriň iň gowy ýerinden
patyşalyk üçin diýip bölmek gerek. Onsoň galan ýerlerem
oturym ýeri diýip bölmeli. Şonda bularyň birnäçesi özlerini
oňarman, oturymly ýerlerini satyp gitmäge mejbur bolar.
Onsoň ol ýerler mülk bolmabilse bolmasyn...
Orazgeldi kümsügiň kowgudan sypan ýaly bolup gapydan
girmegi bilen bu gürrüňiň arasy ýolundy. Onuň göz-gülban
keşbi, beren gürrüňleri oturanlaryň her haýsyna bir hili täsir
etdi. Kethudalarda, arçynda howsalaly bilesigelijilik döretse,
Seýitmyrat beg bilen Arslan baýda gahar-gazap, ýigrenç
döretdi. Arslan baý sakgalyny titredip:
—
Bu nä azgynçylyk, bu nä azgynçylyk - diýip, şol bir
sözleri telim gezek gaýtalap otyrdy. Seýitmyrat beg esli
wagtlap sesini çykarman, hum ýaly çişip oturdy. Häzir onuň
bar pikiri Öwezmyrat batyr hakdady. Ol häzir dünýäde bir
gazaby bolsa Öwezmyrat batyryň üstünden inderjekdi. Ol
Seýitmyrat beg üçin böwründe dörän aýrylmaz sanjydy. Bu
ýan bermez, merdana adam Seýitmyrat begiň dünýäsine
hudaýdan biidin inen adamdy. Ol beýle adamyny ýeriň göterip
ýörşüne çydap bilenokdy. Dünýäde Öwezmyrat batyr ýaly
gaýratly adamlaryň bardygy hakdaky pikir Seýitmyrat begiň
aşyna awy gatýardy, gününiň süýjüsini gaçyrýardy.
—
Hany göreli... - diýip, ahyry Seýitmyrat beg içini
hümletdi. Bu sözleriň aňyrsynda nähili bet maksatlaryň
ýatandygyna düşünmek kyn däldi.
ARSLAN BAÝYŇ GYZY
Ýaz günleriniň biridi. Dünýä gyzyl-ala bolup, gök otlar
bilen bezenipdi. Agaçlar täze geýnen gök lybaslaryny
güjeňleýärdiler.
Uly medresäniň öň ýanyndan geçýän ýabyň boýy gür
agaçlykdy. Söwüt, derek, tut, armyt, ülje, erik, güjüm agajy,
her hili gül agaçlary - garaz bu ýabyň boýunda adyny tutan
agajyňy görmek bolýardy. Agaçlar heniz boýuny-inini almaga
ýetişmedik ter ýapraklar bilen ýaňy bezenenem bolsa, biribirine çolaşan çybyklardan ýaňa aşagyndan akýan suw gün
garasyny görmän oňýardy.
Şu gür agaçlaryň aşagyndan akyp ýatan suwuň boýunda iki
sany aýal kir ýuwýardy. Bu iki aýalyň ýuwup oturan
geýimleriniň şeýle köplüginden hem gaty gymmat baha
matalardan tikilendiginden, olaryň öz maşgalasynyň geými
däldigini aňlamak mümkindi. Çünki bu aýallaryň özleriniň
eginlerindäki köne, ýama-ýama geýimleri oda atsaň, tütejek
däldi, bu sypatdaky aýallaryň şeýle köp hem gymmat baha
geýimleriň eýesi däldigi görnüp durdy.
Kir ýuwup oturan aýallaryň biri:
—
Aý gyz, Sadap, bu gutarar ýerde gutarmajak öýdýän -
diýip, ýanyndaky aýala habar gatdy. - Daň ataly bäri çaýçörekden bizar şol gidip oturyşymyz. Henizem-ä egsilenok.
Sadap oňa jogap bermek deregine gapdalyndaky gyzdyrylgy
duran gazandan bir-iki kürüşge çogan aşgaryny alyp, kir
ýuwup oturan legenine guýdy-da, diňe şondan soň:
—
Dyrnaklarym
döküldi,
elimi
suw
garratdy.
Barmaklarymyň başy ýarylypdyr, aşgaram ötýär, jyz-jyz
awyşaýar - diýip zeýrendi.
—
Aý gyz, Sadap, bular muny sabyn tapman edýärmikä
ýa-da aşgara ýuwlanyny gowy görýärmikäler - diýip, Gülsoltan
ýene sorag berdi.
—
Aý, nä bileýin, Gülsoltan, sabyn tapman-a duran
däldirler welin, garaz Soltan hanyň söýenidir-dä.
—
Aý, şu Soltan han-a, özi birneme gysganjyragam
öýdýän - diýip, Gülsoltan Sadabyň jogabyna garaşdy. Sadap
oňa ýaltalyk bilen jogap berdi:
—
Sahy diýip, sahy däl, gysganç diýip, gysganç däl, biz-ä
bilemzok Soltan hanyň nähili adamdygyny.
Gülsoltan bilen Sadap öz agyr günlerinden käýinip
başladylar.
Aslynda maňlaýyňa ýazylan är bir bagtlyrak, gowrak
—
adam bolup çyksyn-la - diýip, Sadap öz gününden nägileligini
ärine igenmek bilen tamamlady.- Maňlaýyňdan çykan är
betbagt
hem
emelsiz
bolsa,
ýamany
ana
şol.
Biziň
maňlaýymyzdan çykan bir är däl-de, janyna gelen apat ahyry.
Gülsoltan:
—
Seniň äriň Arslan baýyň garyndaşy dälmi näme? - diýip
sorady.
—
Garyndaşy bolanda näme?
—
Heý, olaryň bir peýdasy degmeýärmi?
Gülsoltanyň bu sözleri Sadabyň hasam derdini gozgan
borly, ol öňküsindenem beter zeýrenmäge başlady:
—
Wah, Gülsoltan jan, derdimi gozgamasana. Ine nähili
peýdasynyň degýändigini görüp dursuň-a. Är-heleý iki ýerden
olaryn hyzmatynda, ody bilen girip, küli bilen çykýarys. Özün
görýäň-ä, seniň bilen iki bolup, olaryň näçe agyr halylaryny
dokadyk. Şonda-da, bitin eşik geýip, garnymyz dok gezemzok.
Sebäbi beren bir atym çaýlaryny, bir ýugrasy unlaryny pula
öwrüp hasaplap, ahyry hak berjek bolanlarynda iki esse edip
tutýarlar. Ine seniň äriň olarda öýdençer bolup işleýär. Seniň
özüňem elmydama olaryň hyzmatynda. Heý, garnyňyz doýup,
eşigiňiz bitýärmi? Biziňkem edil şonuň ýaly-da...
Ol ikisiniň arasyna bir meýdan ümsümlik düşdi. Şeýle bir
tukatlyk boldy welin, hatda siňňin akyp ýatan suw hem şowhun
edip akýan ýaly boldy. Berdaşly ýumruklaryň astynda
owkalanýan geýimlerden çogan köpürjigi çykyp, hyžlap ses
edýärdi.
—
Hawa-da, şeýle-dä, seniň aýdýanlaryň bary hak - diýip,
Gülsoltan esli wagtdan soň ýoldaşynyň sözlerini tassyklady.
—
Görnüşi şeýle, başga näme diýjek? - diýip, Sadap ýene
dymdy. Gülsoltan bolsa sözüni dowam etdi:
—
Hemme ýerde şeýle. Ejem ikimiz öz garyndaşymyz
Seýitmyrat begleriň hyzmatyny diş-dyrnak bolup ederdik.
Şonda-da bize peýdalarynyň degen ýeri bolmandy.
Gülsoltan sözüni kesip, uludan demini aldy. Sadap gürrüňi
başga tarapa burdy:
—
Seniň-ä mazaly kakaň bar. Ol däliräp açylandan soň
hum tapypmyş, gyzyl tapypmyş diýen bir gürrüňem bar. Asyl
indi, tüweleme, olar dokunyndyram.
—
Hawa, hum tapypmyş-a diýýärler - diýip, Gülsoltan
onuň sözlerini tassyklady.
—
“Tapypmyş
göreňokmy?
diýýärler”
diýip,
näme
özüň
baryp
—
Ýok-la.
—
Näme üçin? Ýa-da henizem baryş-gelşiňiz ýokmy?
—
Hawa-la - diýip, Gülsoltan agyr gynanjyny syzgyn beren
ýaly etdi-de, tukatlandy. Bir salym dymandan soň, ýene sözüni
dowam etdi. - Hawa, kakamyň däliremegine-de men sebäp
boldum. Indi ol gören ýerinde meniň kellämi aljakmyş. Iller
şeýle diýip gürrüň edýärler. Menem görünmän gaçyp ýörün!
Ne ärim, ne-de men, hiç birimiz gözüne görnüp bilemzok.
—
Heý, şeýle-de bir ýüzügaraçylyk bolarmy? Bir ýyljyk
çydaýsaň bolmadymy? - diýip, Sadap oňa käýinmäge durdy. Heý, ata-enäň ýüzüne şeýle garaçylyk getirerlermi? Eger olar
bilen gatnawyň bolan bolsady, onda ynha senem bir gurgun
adam bolup oturybermeli. Düýn men demirçiniňkä syndymy
taplatmaga bardym. Şonda: “Öwezmyrat batyr hum tapypdyr,
indi puluny sowmaga ýer tapanok. Ol öňki atynyň üstüne, ähli
Ahala belli yklymy baglan bir tohum baýtal alypdyr. Onuň şol
tohum baýtala göwni ýetip, eýesiniň diýen puluny döküp
gaýdyberipdir. Bir süýtli sygram alnypdyr” diýip gürrüň edişip
oturanlaryny eşitdim. Eger sen ýüzüňe garany çekmedik
bolsaň, näme-de bolsa, perzendisiň saňa-da kömek ederdi.
—
Meniň özümden boldy. Göreniň gürrüňine gidip,
ýüzüme gara çekdim. Indi näbileýin, kyýamada çenli olaryň
ýüzüne geler ýaly bolmadym öýdýän - diýip, Gülsoltan uludan
demini aldy.
Olar ýene seslerini çykarman, öz işleri bilen boldular. Şol
dymyşlykda, öz içinden äriniň bihepbeliginden zeýrenip oturan
Sadap, içki pikirini daşyna çykaryp, hüňürdäp başlanyny hem
duýman galdy. Gülsoltan onuň gürrüňini diňläp oturyp bilmedi.
—
Sen, gyz, o bendäni beýle ýamanlap, halys etdiň. Ol
dogumly hem gowy adam ýaly-la - diýip, oňa garşy çykdy.
Onuň bu sözleri Sadabyň oduny ölçeren ýaly etdi. Ol
öňküsindenem beter jibrindi:
—
Wah, jan dogan, şeýle dogumly, gowy bolýan bolsa, il
içinde onuň ady Orazgeldi gurt, Orazgeldi batyr diýlip
tutulmazmydy. Onuň adynyň il içinde Orazgeldi kümsük diýlip
tutulýanlygyndan biläýseň bolmadymy nämedigini? Il bende
bilip dakýar ady, bilmän dakanok.
Şundan
soň
Gülsoltan
häzir
Sadabyň
derdini
gozgamazlykdan gowusynyň ýokdugyna düşündi.
***
Öýle namazyndan soň medreseden iki sany talyp çykyp, ýap
boýuna baka ugrady. Bularyň biri on ýedi-on sekiz ýaşlar
töweregindäki, görmegeý ak ýüzli, gara gaşly, gara gözli, egin-
başy düzüw, başy şempa ak telpekli ýaş ýigitdi. Ikinji talyp
bolsa egni horydarak egin-başly, başy sary telpekli, gany
gaçgynrak bugdaý reňk ýüzli, ýigrimi-ýigrimi bir ýaşlar
töweregindäki ýigitdi. Ikisi hümürdeşip suwuň boýuna ýeten
wagtlary gaýra ýanlarynda suwuň o tarapynda özleriniň kirli
geýimlerini ýaýradyp, çoganly gazanlaryny bugardyp, kir
ýuwup oturan aýallara gözi düşdi. Talyplar olardan bir az
oýurganýan ýaly etdiler-de, suwuň boýuny syryp, ýokarlygyna
gitdiler. Ep-esli ýöräp, ara birnäçe öwrüm salanlaryndan soň,
gür agaçlary perdelenip, ýabyň ýakasynda oturdylar. Bu
talyplaryň görmegeý ak ýüzlüsi ýolda gelýärkäler hem:
—
Bu aşyklyk adamyny däli etjek. Bu aşyklyk belasy
dünýäde iň agyr belalardan biri eken. Bu aşyklyk, bu aşyklyk...
- diýip, dynman ýaňraýardy. Öz ýanyndan Mollanepes bolan
bolup, goşgy goşup hiňlenýärdi:
Ýakdy meni yşkyň ody,
Perwana men, sen şemig,
Köýdürdiň, zalym, bizi,
Göýä ataş-nar tamyg.
Ikinji talyp ýol boýy dymyp, ýoldaşynyň gürrüňine gulak
salyp gelýärdi. Diňe käwagt:
—
Be, şeýle diýsene? Onda sen çyn-hakykat aşyk bolupsyň
- diýip, onuň häsini berýärdi. Onuň bolşy özüniň aşyky-diwana
bolan ýoldaşyny ýaňsylaýan ýaly bolsa-da, ýoldaşy oňa üns
bermeýärdi. Belki, ol ýoldaşyny ýaňsylajak, oýnajagam bolýan
däldir, belki, käbir adamlaryň bolşy ýaly, onuňam asly häsiýeti,
bar gep tapyp bilşi şeýledir. Ýöne, näme-de bolsa, onuň bir zat
hakynda çuňňur pikir edip, gep agtarýanlygy mälimdi. Ýabyň
ýakasyna baryp oturanlaryndan soň ol:
—
Seniň çyn-hakykat aşyklygyňy ýaňky aýdan gazalyňam
tassyklaýar. Asyl Mollanepesem şeýle gazal düzen däldir diýip, ýoldaşyny hasam götergiläp goýberdi.
Görmegeý ýaş ýigidiň bu sözlere has-da yşgy göterildi. Öz
ýanyndan: “Aý, Mollanepesem bolup bilse, meniň ýaly adam
bolandyr, menden artyklygy ýokdur” diýip oýlandy. Ol ýene
özüniň şol bir bent goşgusyny aýdyp hiňlendi. Ol ýaş talybyň
yşgy has beter joşup, kellesi dumanlady, birden:
—
Men şol gyzy hökman alaryn. Almasam, dünýäde diri
gezmerin - diýip, ant içdi.
—
Sen ol gyzyň yşgynda ýanyp-bişip ýörsüň welin, seniň
bolup ýörşüňem öňde bir diwananyň patyşanyň gyzy Melike
hubanyň yşgynda ýanyp ýörşi ýaly bolaýmasyn? Nähili, ol
gyzyň seniň diwanalygyňdan habary barmy ýa-da sen
daşyndan aşykmy - diýip, ikinji talyp ýüzüni bir gapdala
sowup, çalaja ýylgyrdy. Ol özüniň ýylgyrmasyny ýoldaşyndan
gizleýän borly, sebäbi ýoldaşyna baka ýüzüni öwren badyna
onuň ýüzündäki ýylgyryş alamatyndan nam-nyşan galmady. Ol
şeýle ýeserlik bilen özüniň aşyk ýoldaşyny oýnaklaýardy.
Emma ýaş talyp ondan düýbünden bihabardy.
—
Ýaňy-ýakyndan bäri onuň bolşy mendenem beter -
diýip, ol ýoldaşyna gürrüň bermäge durdy. - Her gün şu suwuň
boýuna gelnejesi bilen gelýär. Edil jeren ýaly bökjekleýär.
Onda-da meniň çykýan wagtymy gabatlap çykýarlar. Ine, öz
gözüň bilen görersiň. Men onuň gelnejesi bilen arany has
ýakynlaşdyrdym. - Onsoň ol kir ýuwup oturan aýallardan
käýinip başlady. - Ýöne bu gün bularam köne-küşüllerini
ýaýradyp kir ýuwup otyrlar, şular garalda bererlermikä diýip
gorkýan. - Ýene ol: - Mende ýene bir pikirem bar - diýip
dymdy.
—
O nähili pikir? - diýip, ikinji talyp onuň agzyna
aňkaryldy.
—
Ol gyzyň gelnejesi hiç-le, ony ele salmak aňsat. Ýöne
ilki bada şol gyzyň ejesini yryp bolsa, gyzy ele salmak has
aňsat bolardy. Men şeýtsemmikäm diýýärin. Emma welin... diýip, ol ahyry hem gürrüňini aýaklaman goýdy.
—
Hä, onuň welisi näme? - diýip, ikinji talyp sowal berdi
hem oňa has içginräk oturdy.
—
Welisi, men şeýle başlamakçy bolsam, hut ahunlaryň
özi bilen çaknyşmaly bolarmykam diýýän.
—
Weý, onun ahunlara näme dahylly ýeri bar?
—
Ahunyň şol gyzyň öýleri bilen arasy barmy-ka öýdýän.
—
Şeýlemikä? - diýip, ikinji talyp geňirgenýän kişi boldy.
—
Hakykat şeýledir. Emma näme-de bolsa, bizem eden
pikirimizi ýerine ýetirmelidiris.
Ikinji talyp mys-mys güldi-de:
—
Bäh, seniň şu akyly tapaýşyňa men edil haýran galýan.
Dogrudan hem gaty akyllylyk. Şony şeýle hem etmeli - diýip,
ony galdyryp, meçew berip goýberdi. Ýöne soňra talybyň
gürrüňine garaşman, dymdy-da, öz ýanyndan pikire batdy.
Ikinji talybyň sep duýdurman, ukyplylyk bilen bu görmegeý
ýaş talyby oýnaklap ýörşünden, onuň ýüreginde bir gizlin
syrynyň barlygy mälimdi. Käbir bakyşda ol mekirlik bilen bu
ýaş talybyň hemme syrlaryny aňlap, golçasyna gol salmakçy
bolýan ýaly görünýärdi.
Bu iki talyp kän wagt bäri bir medresede bile okap gelýärdi.
Biri-biri bilen hiç wagt sene-mene eden adam däldi. Şonuň
üçinem bu iki arada nähili mekirligiň bolup biljegine düşünmek
kyndy.
Aslynda bu ikinji talybyň özi bir pukaranyň ogludy. Kakasy
ony: “Senem bir ölä-dirä ýarar ýaly bol” diýip, mekdebe
beripdi. Ol çaga wagtyndan bäri mekdepde hor-homsy bolup
okap, indi hem ýigrimi-ýigrimi bir ýaşap ýördi. Onuň şu
ýaşyna çenli medresede hiç bir adam bilen tersleşen ýeri
ýokdy. Emma şorta sözlüligi ähli medresä belli bolupdy. Şonuň
üçinem talyplar oňa Täşli molla diýmegiň deregine Täşli şorta
diýen lakamy goýupdylar.
Aýdyşlary ýaly, Täşliniň şortalygyna söz diýer ýaly däldi.
Şonuň ýaly onuň zehinliligi, ylmy derejesi, gylyk-häsiýeti hem
hiç kimiňkiden peslär ýaly däldi. Emma şeýle-de bolsa, onuň
bilen bile okan deň-duşlarynyň köpüsi ahundan pata alyp,
kimsi bir medresä damylla bolup gidipdi, kimsi ýene bir
medresede müderres bolup ýördi, kimisi düwünjiler mekdebine
molla bolupdy, kimisi bolsa bir oba ymam bolup ýerleşipdi.
Täşli şortanyň bolsa şol şu medresede galyp barşydy.
Ahunlar öz gereklän adamlaryny ýanlaryna çagyryp: “Pylan
medresä müderres gerekmiş, sen şoňa git, saňa şony tabşyrýas,
ony sen oňararsyň” ýa-da “pylan medresä damylla gerekmiş,
pylan
oba
ymam
gerekmiş”
diýip,
olara
pata
berip
ugradýardylar. Talyplar her sapar öz aralarynda: “Indiki gezek
Täşli şortanyňkydyr” diýşip gülşerdiler. Emma ýene-de Täşli
şortaça ýok biriniň adyny tutardylar-da, onuň ady tutulmazdy.
Onuň sebäbi hem hiç kime belli däldi. Şol sebäpli hem talyplar
öz aralarynda pylan sebäpdendir diýşip, käte jedelem ederdiler.
Her näme-de bölsa, Täşli şortanyň özi meni şeýle kemsidýärler
diýip, göwnüne çigit ýaly-da zat getirmän gezýärdi.
Täşli şorta dymyp, iki gözüni akyp ýatan suwa dikip, edip
oturan pikirinden açyldy-da:
—
Eýsem ahun olar bilen gatnaşýar diýsene? - diýip,
gaýtalap sorady.
Ýakdy meni yşkyň ody,
Perwana men, sen şemig diýip hiňlenip oturan ýaş talyp, hiňlenmesini goýdy-da: Täşli şorta, sen meniň aýdanlaryma ynanaý - diýdi. - Men saňa
ýalan sözlemen. - Soň ýene sözüni dowam etdi. - Ýeke ahunlar
däl, asyl damylla-da ýöne däldir. Sen bilýärmiň damyllanyň
kim bilendigini?
—
Ýok.
—
Onuň kän barýan ýerini bilýäňmi?
—
Hawa, bilýän.
—
Şol öýde bir gelin görýärmidiň?
Täşli şorta ämsiredi-de:
—
Mukyt bolmandyryn - diýdi.
—
Pä-heý, seniň yşkdan çigit ýaly hem habaryň ýok eken,
Täşli şorta. Eger bir çigit ýaly yşkyň eseri kelläňde bolan
bolsady, onda şol gelin seniň gözüňe ilerdi. Ol gelniň şeýle bir
owadan gözleri bar welin, seredeňde içiňden parran geçýär.
Täşli şorta biperwaýsyrap gürledi:
—
Men öňkini geň görüp otyrdym welin, sen-ä beterinden
beterini çykarýaň. Damylla-da şeýle eken-ä.
Ýaş talyp birden:
—
Gelýärler! Gelýärler! - diýdi-de, Täşli şortanyň
böwrüne symsyklap goýberdi.
Şol wagt kir ýuwup oturan aýallaryň ýeňse ýanyndan
bezenip görnüşe çykan ýaly, bezemen gelin bilen bir gyz
gelýärdi. Ýaş gelin boýdan-başa ýüpege çolanypdyr. Onuň
gyýma
gara
gaşlarynyň
aşagynda
şar
gara
gözleri
ýalpyldaýardy. Onuň ak ýüzünde towlam-towlam bolup duran
zülplerini baharyň mylaýym şemaly nar ýaňaklarynyň üstüne
ýaýradýardy. Ol assa basyp, seýkin ýöräp gelýärdi. Onuň bilen
egindeş gelýän on alty-on ýedi ýaşlaryndaky gyzyň egnine
geýen ýuka hem nepis dokalan gyrmyzy ketenisi, her hili
öwsüp, dumly-duşa öz şöhlesini saçýardy. Bu gyzyň altyn
çekeligi, altyn ýeňseligi, tylla gupbasy ýalkym salyp, ýaz
gününiň ýiti şöhlesi bilen çaknyşýardy. Tegelek ak ýüzünde
gyrmyzy ýaňaklary gyzyl almany ýadyňa salýardy. Bularyň
ellerinde täret gylmak üçin ýörite ýasalan, daş-töweregi
nagyşly ak kündükleri bardy.
Bular kir ýuwup oturan aýallaryň deňine ýetenlerin-de, bir
az sagynyp:
—
Armaweriň, henizem gutaraňzokmy? - diýip, gelin olara
habar gatdy. Emma habar gatsa-da, bularyň jogabyna
garaşmaýan ýaly, geliň bilen gyz assyrynlyk
bilen ýabyň
kenaryny gözden geçirýärdi.
—
Öz-ä şol ýuwup oturyşymyz, janym. Indi basym
gutarsak gerek - diýip, Sadap ýaramsaklyk bilen jogap bersede, onuň sözi ýele gitdi. Çünki gelin bilen gyz onuň gürrüňine
ünsem berenokdy, olaryň her haýsy öz küý-köçesinden
gopýardy. Gyz güne seretdi-de:
—
Gelneje, heniz öýle-de bolmandyr. Ýörsene ýabyň
boýunda bir salym oturaly-la - diýdi.
— Öýle
azany ýaňrak aýdyldy - diýip, Sadap olaryň
gürrüňine goşuldy. Gelin zülplerini çep eli bilen timarlady-da:
—
Ýok, bu ol öýläni diýýän däldir, heleý öýlesi heniz
bolanok diýýändir - diýip, jak-jak edip güldi. Gyz bilen gelin
tirkeşip, ýabyň boýy bilen ýokarlygyna syryp ugrady.
Gülsoltan assa basyp barýan gelin bilen gyzyň yzyndan
seretdi-de:
—
Aý gyz, ýaş başyndan bu gyzam namaz okaýarmy? -
diýip, Sadaba ýüzlendi.
—
Hawa, Arslan baýyň bu gyzy ýaş başyndan bäri täretsiz
aýagyny ýere basýan däldir - diýip, Sadap jogap berdi.
—
Älhepus, iliň maşgalasy şeýle bolaýýar - diýip,
Gülsoltan geňirgendi.- Ine, ejem maňa namaz öwretjek boldy.
Onda-da, çykarylyp, gaýdyp baran çuwalgyz wagtym. Ejem
şunça jan çekse-de, men bir aýda ýeke etdehyýatysynam belläp
bilmedim. Ahyry ejem: “Ak goýun, gara goýun, egil günäkär
boýun” diý-de, egil-de galyber, şonda-da hudaý kabul etjek
bolsa eder” diýdi. Menem şeýle etdim.
—
“Garynja gara günde, gurbaga saz-bilen söhbetde”
diýipdirler. Hawa-da, etdehyýatyny öwrenjekmi sen ýa-da
kişiniň tükeniksiz kirini ýuwjakmy, agyr halysyny dokajakmy,
haýsysyna ýetişjek? - diýip, Sadap içini dökdi.
—
Şu aýdýanyň dogry - diýip, Gülsoltan hem onuň sözüni
tassyklady.
—
Soltanam maşgala terbiýe berip bilýän adam - Sadap
gürrüňini dowam etdi. - Emma bu Zybagül hem uly mollanyň
gyzydyr. Bu gyza namaz öwredenem, terbiýe berenem şol.
Zybagül ýaňky geçip giden gelniň adydy. Ol bir uly
mollanyň gyzydy. Arslan baý ol molla bilen guda bolup,
Zybagüli öz inisi üçin alyp beripdi.
Aslynda Zybagülüň kakasynyň kim boldugyny, onuň
taryhyny
Sadabam,
Gulsoltanam
bilmeýärdi.
Zybagül
Öwezmyrat batyry hem onuň ýoldaşlaryny hile bilen tutduryp,
Sibire iberden şol Hal mollanyň gyzydy.
Zybagül özüniň baldyzy bilen suwuň boýuny syryp
barýarka, birden bularyň gelmegini arzuw edip oturan talyplara
gözi düşdi. Zybagül sagyndy-da, ýüz-müň näz-kereşme bilen
olara garap, bir agajyň pürüni gysymlap owkalamaga durdy.
Eli kündükli gyz hem onuň arkasyndan talyplara baka garap:
—
Gelneje, ol kim? - diýip sorady.
—
Haýsysyny diýýäň? - diýip, agajyň pürüni owkalap
duran gelin assalyk bilen sorady.
—
Hol, hol gara gaşy.
—
Wah, gara gözi diýsene! - diýip, gelin gyzyň sözüni
düzetdi.
—
Hawa-la, gözem gara, owadan oglan?
Şol wagt bu ýaş gyz bütinleý ol oglana göwün berdi, ol
ýigidiň gara gaşlary, gara gözleri muhabbet-söýgi hanjary
bolup, gyzyň synasynda tagma goýdy. Edil bir üýşmek ak
garyň üstünden gaýnag suw guýlan ýaly, bu gyz pagyş-para