Perman-1989`Türkmenistan - 04

Ýok-la,
ýüregim
gysybam
duranok-la.
-
Stepan
gümürtik jogap berdi. - Ýöne, garaz, göwnüme geldi-de,
soraýdym. Gitmegiň nähili alajy bolar?
—
Stepan aga, gitmegiň alajy bolar. Emma ol aňsat iş däl.
Men seniň gitmek niýetiň hakynda Kany batyra-da duýduryp
bilemok. Sen özüň gowy bilýäň, men öz janymy töwerekdaşymdaky adamlaryň birine-de ynanyp bilemok.
—
Ol belli - diýip, Stepan Öwezmyrat batyr çala sagynan
badyna onuň sözüni tassyklady.
—
Belli bolsa, Stepan aga, meniň çagyran adamyma
garaşmaly. Men seni äkitmegi diňe şol adama ynanaryn. Seniň
nirä, näme üçin gideniňem özümden başga hemme kişiden
gizlin saklamaly bolaryn.
—
Kany batyr bilse-de zyýany bolmaz, men onuň bilen
hoşlaşmaly bolaryn ahyry - diýip, Stepan onuň sözüni böldi.
—
Ýok, ýok, Kany batyram bilmez, ýene bir batyram
bilmez. Seniň gideniňi bir men bilmeli, birem seni alyp giden
adam. Bu meniň işim, Stepan aga. Muňa sen razy bolmaly
bolarsyň. Razy bolmasaň, elbetde, menden geçmeli bolarsyň diýip, Öwezmyrat batyr gaty tutanýerlilik bilen aýtdy, Stepan
bir salym dymyp oturandan soň, onuň bilen ylalaşdy:
—
Bolýar, men seniň aýdanyňy bozman. Aýdyşyň ýaly,
Kany batyra-da duýdurman.
Öz başyna hüňürdäp, atlary arkalap, iýmläp, suwlap
bolandan soň Kany batyr geldi. Ol çadyra girdi-de, dymyp
oturdy. Öwezmyrat batyr oňa:
—
Kany batyr, bu hüňürdäp ýörmäňi goý-da, bir salym
ýatyp ukyňy al. Bilip bolmaz, birden ugramaly bolaýsak, soň
ýolda atyň üstünde uklap masgara bolup ýörme - diýdi.
Ýene nirä ugramaly? - diýip, Kany batyr gaharly
—
sorady.
—
Hemişe ugralanda nirä ugralýardy? Heniz ugraljagy
mälim däl. Men ýöne asylkyny aýdýan - diýip, Öwezmyrat
batyr jogap berdi.
Stepan bilen Kany batyr gyşaryp ýatdylar. Öwezmyrat batyr
hem gyşardy. Ol bir salym uklandan soň oýandy. Görse, gün
ýaňy ýaşypdyr. Ol ýoldaşlaryny oýarman, ýeke özi çykyp,
hemme çadyrlary diýen ýaly barlady. Iki-ýekesi bolaýmasa,
adamlaryň hemmesiniň öz çadyrlaryndadygyny bildi. Gaýdyp
öz çadyryna bardy. Tirsegine söýenip çilim çekdi. Ol gije ýassy
bolandyr çak edip, çadyryndan çykdy. Şol wagt bir adamyň
çadyryň gapdalynda söm gara bolup duranyny gördi.
Öwezmyrat batyr hemişeki arkaýynlygy bilen bu adama
ýakynlady-da:
—
Nepes! - diýip, seslendi.
—
Hüm - diýip, ol gara ysgynsyzja sesi bilen jogap berdi.
—
Näme şähere gitmekçimidiň?
Nepes bir salymdan ýene öňküsi ýaly ysgynsyz seslendi:
—
Ýok-la, ýöne...
—
Sen ýagşy geldiň. Bar, çadyrma-çadyr aýlan-da,
ýuwaşlyk bilen hemmeleri turzup çyk. Gyssagly ugramaga
taýýar bolsunlar - diýip, Nepesiň gijäniň bir wagty sessizüýnsüz gelmesinden hiç zat göwnüne getirmedik Öwezmyrat
batyr öňki ynanjy bilen oňa ýumuş buýurdy. Özi çadyra girip,
henizem ukuda ýatan Stepan bilen Kany batyry turuzdy.
Çadyrlar, şark-şurk ýygnalmaga başlandy. Uzak wagta
çekmän, atlylar ugramaga taýýar boldular. Öwezmyrat batyr
kimedir birine ýuwaşlyk bilen bir zatlar tabşyryşdyrýardy.
Garry batyr hem şatyr-şutur kerweniniň ýüküni tutdy.
Atlylar hiç kime bildirmän ugradylar. Kerwen hem onuň
yzyna düşdi.
Atlylaryň arasynda diňe Hal molla ýokdy. Atlylar ugran
wagtynda Hal molla şäherde Seýitmyrat begleriň öýünde
otyrdy. Seýitmyrat beg, Dykma serdar, Batyr hajy, Hal molla bu dördüsi öz aralarynda gyzykly gürrüňe meşguldylar.
—
Diýmek onda, Öwezmyrat batyr şol düşlän ýerinde
birnäçe günläp bolmakçy-da? - diýip, Dykma serdar Hal molla
ýüzlendi. - Sen munuň takyk aňyrsyna ýetdiň dälmi özi?
—
Hawa, ol açyk. Onuň tutumy şony görkezýär. Ýöne
muny onuň özem açyk aýtdy - diýip, Hal molla jogap berdi.
Dykma serdar Batyr haja tarap ýüzlendi:
—
Onda sen şu günden gije galman ýola çyk.
—
Men-ä ozalam Öwezmyrat batyrdan gorkup duramok.
Ýöne özüňiz saklaýaňyz-da - diýip, Batyr hajy igençli gürledi.
—
Ýok, Batyr, beýle däl. Her zat-da bolsa, ätiýajy goldan
bermeli däl - diýip, Seýitmyrat beg oňa garşy çykdy.
Bu gürrüňlerden soň, olar Batyr hajyny bir ugra gyssagly
ugratmak üçin ýerlerinden turdular.
HER KIM NEBSINIŇ UGRUNDA
Ülker ýokary galyp, il ýatar çeni bolandygyny görkezýärdi.
Ösýän salkyn şemal ýaldyragyň eýýäm dogup, güýz paslynyň
gireninden habar berýärdi.
Şäheriň gaýraky derwezesinden üç atly tirkeşip çykdy. Bular
seslerini çykarman, bir meýdan atlaryny gyssap sürdüler.
Şäherden ep-esli arany açyp, çepe baka aýlandylar. Bu
atlylaryň öňüne düşüp barýan adam atyny biýol sürýärdi,
emma şonda-da atyny aýak aldygyna diýen ýaly goýberýärdi.
Gitdigiçe-de çepine aýlanýardy. Aty hem eýesiniň ynamyny
ödemäge jan edýän ýaly, ýekeje-de büdremän gidýärdi. Onuň
yzyndaky iki atly bolsa, “şol näme bolsa, bizem şeýle bolaly”
diýýän ýaly, onuň yzyna düşüp gidip otyrdy. Olar şeýdip, üç
tirkeşik bolup barýardylar.
Bularyň öňden barýany atyny gyssamasyny goýdy-da:
—
Arany ep-esli açan bolsak gerek - diýip hümürdedi.
—
Hawa, arany gaty açdyk - diýip, onuň deňine ýeten ikinji
atly jogap berdi.
Bu üç atly häzir şäheriň günbatar kybla tarapyndady.
Öňbaşçy atly indi ýüzüni dogry günbatara tutup, atyny ýüzin
saldy. Bularyň arasy şäherden mazaly açyldy. Öňbaşçy atly
atynyň başyny sakga çekdi-de:
—
Bir çen boldy, indi pelek tutaýmasa, saňa zowal ýok.
Mundan beýläk arkaýyn gidiber - diýdi. Onsoň şol ýüzlenen
atlysyna näme etmelidigini, näme diýmelidigini ýaňadandan
ýeke-ýeke gaýtalady. “Pylan” diýseler, “pylan” diýersiň,
“pylan ýerden gidersiň, pylan ýerden sowularsyň” diýip, aýtjak
sözlerini agzyna salyp berdi, ýoly jikme-jik salgy berdi. Meniň şu aýdanlarymy ýadyňdan çykaraýmagyn. Ýoluňda iň
gorkuly zat Öwezmyrat serdaryň atlylarydy. Olaram yzyňda
şäherde ýatyr. Indi seni hudaý tutaýmasa, başga tutjak ýok.
Bar, alla ýaryň.
—
Hoş, sag boluň - diýip, ol atly öňe baka sürüp ugranda,
ýaňky ýene onuň yzyndan:
—
Heý, aýak çek! - diýip gygyrdy. Ol atynyň başyny
çekensoň bolsa pugta tabşyrdy. - Şol haty ahmal edäýmegin.
—
Ony edil aýdyşyň ýaly etdim, serdar aga. Özüm ele
düşsemem, haty kyýamatda-da tapyp bilmezler - diýip, atly ony
arkaýynlaşdyrdy.
Olar ýene bir gezek hoşlaşdylar. Şondan soň bir atly ýüzüni
günbatara tutup sürüp gitdi, beýleki iki atly bolsa yzyna şähere
baka dolandy. Olar öz aralarynda hümürdeşip gelýärdiler.
Emma
şähere
ýakynlaşdyklaryça,
hümürdileri
peselip,
düýbünden kesilip galdy. Bular şäheriň ilerki derwezesinden
girmek maksady bilen, ileri burçdan dolananlarynda, ilerden
gelýän bir atly bularyň ünsüni özüne çekdi. Bu iki atlynyň
öňbaşçysy bilinden sapançasyny aldy-da:
—
Kimsiň, eý atly? - diýip seslendi. Ol atly “mendirin”
diýmegiň deregine:
—
Serdar aga! - diýip, bir hili gorkup dili basylan adamyň
sesi bilen ysgynsyz gygyrdy.
—
Merez aga, zäher aga! Asyl bu senmidiň? Men asyl bir
çapawula ýa-da orslara hat äkidýän dönüge duşdum gerek diýip
begenipdim - diýip, serdar galanyň agzyndaky garawullar
eşider ýaly gaty ses bilen gygyryp aýtdy-da, yzyny gülkä berdi.
Aňyrdan gelen ýeke atly Hal mollady. Ol il ýatar çeninde
atlylarynyň düşen ýerine baryp görse, ne atly bar, ne çadyr.
Meýdan gum-guklyk, obasy ürken haraba meňzeýärdi.
Öwezmyrat batyr öz atlylary bilen bir ýana sar uçan ýaly
göterilipdir. Şonda onuň ýüregi sersip, yzyna serpipdi. Ol ýene
özüni raslap bilmän, ysgynsyz ses bilen:
—
Men welin... - diýip sagyndy.
—
Ýagşy, sen-ä sen ekeniň, ýöne “weliniň” näme?-diýip,
serdar allaniçigsi bolup sorady.
—
Serdar aga, atlylar bir tarapa göterilipdir - diýip, Hal
molla öňki basyk sesi bilen aýtdy.
—
Kimiň atlylary göterilipdir?
—
Öwezmyrat batyryň atlylary.
Serdaryň endamy çümşüldäp, depesiniň tüýi üýşüp gitdi.
Sebäbi Dykma serdaryň iň mekir, iň gorkuly hasaplaýany
Öwezmyrat batyr hem onuň atlysydy. Ondan başga batyrlary
köwek, boş adamlar hasaplaýardy, olary aldamak aňsat diýip
äslemeýärdi. Dykma serdar Hal mollanyň aýdanlaryna
ynanmaýan ýaly bir äheňde, oňa sorag üstüne sorag ýagdyryp
başlady:
—
Olaryň göterilenini öz gözüň bilen görüp gaýtdyňmy?
Olaryň näwagt, haýsy ugra göterilenini bildiňmi?
Hal molla Dykma serdardan gorkusyna sakanaklady. Sebäbi
ýaňy dogup gelýän aýyň ýagtysyna Dykma serdaryň elindäki
sapançasy äşgär görnüp durdy. Dykma serdaryň hemme
häsiýetlerine-de Hal molla ýetik beletdi. Şonuň üçinem ol hasda aljyrady.
—
Ser... Serdar aga, haý... haýsy ugra gidenlerini bi-
bilmedim - diýip, gepini zordan düşündirdi.
—
“Bilmedim!” O näme üçin “bilmedim”?
—
Serdar aga...
—
Häý, merez aga. Şeýtanyň gap-çanagyny, gazan-
ukajyny ogurlan myrryh köse, sen bilmän, ony dagy kim
bilmeli? - diýip, Dykma serdar Hal molla baka azm urdy. Ol
azm urýan mahalynda sapançaly eli dynman hereket edýärdi.
Hal molla ölügsi sesi bilen, sakawlap durşuna şol bir
diýenini yzyny üzmän gaýtalaýardy:
—
Bilmedim, serdar aga...
—
Bilmeýän bolsaň, näme üçin bize “atlylar ugrajak däl”
diýip takyklap aýdýarsyň, melgun?
Hal molla sem bolup durmakdan gowusynyň ýokdugyna
düşündi.
—
Haw, serdar, bu Hal molla pahyrda günä ýok. Ol şeýtana
sapak beren Öwezmyrat munam aldandyr - diýip, Dykma
serdaryň ýanyndaky atly gürrüňe goşuldy. Bu atly Seýitmyrat
begdi.
Dykma serdar Seýitmyrat bege hiç zat hem diýmän, ýene
Hal mollanyň üstüne sürnüp başlady:
—
Onda sen şu duran ýeriňden Batyr hajynyň yzyndan
ugra. Yzyndan ýetip, bärik alyp gaýt. Ýa-da Öwezmyrat
batyryň
atlysynyň
duşundan
sag-aman
geçirip
goýber.
Eşidýäňmi meniň diýýänimi?
Hal molla sesini çykarman durmak bilen, häzir gitmäge
özüniň göwünsizdigini duýdurdy. Ol häzir ýeke ýolagçy
bolmakdan çekinýärdi. Ýene Seýitmyrat beg ara düşüp,
sypaýyçylyk etdi:
—
Serdar, näme-de bolsa, boljak iş bolupdyr. Indi
maňlaýymyzdakyny görüp, ertire çenli sabyr etmegimiz gerek.
Hal mollada daň atan badyna ugrar-da...
Dykma serdar ýuwaşlyk bilen, emma kesgin gürledi:
—
Ýok, bolmaz... Batyr hajy ele düşse, biziň näme
boljagymyzy bilýäňmi?
Seýitmyrat beg çalaja baş atyp:
—
Ony bilýän - diýdi.
—
Ony bilýän bolsaň, biziň bar syrymyzyň üsti açylýar...
Eger Hal molla şu wagt ugraýmasa, men daň bilen onuň üstüne
ähli perraçlary iberip, bularyň oýy-oýmagy bilen öýlerini
otladyp, baryny gyrdyraryn... - Dykma serdar ýene Hal molla
hemle urmaga durdy. - Eý, seniň ýadyňdamy, sen bir wagtlar
Hanmämmet
atalyk
bilen
Orazmämmet
hanyň
hatyny
gatnadýardyň. Bir gije hatly gelip, galanyň derwezesiz
ýerinden aşyp girjek bolaňda, yzyňdan biri kowup, seni
tüpeňläpdi. Şonda sen telpegiňi galdyryp, özüň zordan galadan
aşypdyň. Seniň şol hatly telpegiň mende. Düşünýärmiň?
Beýlesiniň näme boljagyny özüň biliber onsoň.
Dykma serdar hatly telpek diýende, Hal mollanyň depesiniň
tüýi üýşüp gitdi. Onuň ýüreginde aýylganç gorky döräp
başlady.
Hal mollanyň hatly telpegini gaçyryp, gala dyrmaşyp,
özüniň zordan sypany dogrudy. Emma ol telpek Dykma
serdarda bolman, başga ýerdedi. Dykma serdar ol telpegiň
kimdedigini biljek bolup, ýer astyndan köp ideg edýänem
bolsa, henize çenli onuň kimdedigini bilmeýärdi. Häzir ol Hal
mollany gorkuzmak üçin telpekli gürrüňi orta atyp, haýbat
urýardy.
—
Näme sagynýarsyň, tiz ugra! - diýip, ol ýene Hal molla
azm urdy. - Eger Batyr haja çigit ýaly bir zat bolaýsa,
tohumyňyzy boýa gazan ýaly gazaryn.
—
Bolýar, Serdar aga, men gideýin - diýip, Hal molla
ugramak bilen boldy. Dykma serdar ony has-da gyssady:
—
Atyňy öldire getirip sür. Emma birden gaty gyssap
öldüräýme-de, berk sürmegi başar. Eger Batyr hajynyň
yzyndan ýetip, etjek emeliňi etmeseň, senem Öwezmyrat bilen
dili bir adam hasaplaryn... Ondan soň... Soňy özüňe belli. Bar,
tiz
git!
Hal molla atynyň başyny goýberdi. Ol şeýle bir sürýärdi
welin, yzyndan ýagy kowýan wagtynda-da şunuň ýaly süren
ýeri
ýokdy.
Dykma serdar bir salym onuň yzyndan seredip durdy-da
Seýitmyrat bege igendi:
—
Senem töwellaçy bolýarsyň, Seýitmyrat beg. Nä işiň
bar? Bulary men tanaýan ahyry.
—
Hal molla erbet adam däl Serdar - diýip, Seýitmyrat beg
Hal mollanyň arkasyny tutdy.
—
Erbetmi, gowumy, men onçasyny bilemok. Men diňe
şuny bilýän - diýip, Dykma serdar atynyň başyny şäheriň
derwezesine tarap öwürdi-de, ýuwaşlyk bilen sürüp ugrady. Hal molla ýaly Buhara hatymkerde mollalaryň müňüsinden bir
Batyr hajyny gowy görýän. Sebäbi bu mollalaryň müňüsi
birigende bir iş bitirmez. Bular diňe doga okamagy
bilýändirler, Batyr hajy bolsa nirä ibereniňde hem iş bitirip
gelýär.
Olar derwezeden girip gitdiler.
Hal molla atyny saýgylap, şol gidişine gidip otyrdy. Emma
barybir hemmesi bikärdi. Ol diňe daň saz berende Batyr hajy
bilen duşuşdy. Edil şol wagt hem Batyr hajy ele düşdi.
Ol şeýle boldy. Öwezmyrat batyr öz atlysynyň nirä baryp
düşmelidigi hakynda özüniň bir ynamdar atlysyna düşündiriş
etdi. Berk bolmaklygy pugta sargap ýola saldy. Onuň özi bolsa
ýanyna Stepany, Kany batyry, Nepesi alyp, atlylaryň öňünden
sowa ýol bilen gitdi. Dört atly bolup sürüp, öz atlysynyň düşjek
ýerinden has öňe geçip, bir dagyň üstünde saklandy.
Batyr hajy haýdap sürüp barýarka, birden öňünden bir süri
atlynyň barýanyny gördi. Olar Öwezmyrat batyryň atlylarydy.
Batyr hajy ädim ogurlap, yza galdy. Atyny kişňetmejek bolup,
azar ýamanyny gördi. Ahyry ol bir maý tapan ýerinde, bu köp
atla görünmän geçmegi başardy. Ol “indi maňa hiç bir zowal
ýokdur, öňüm boşdur” diýip berk ynandy.
Emma ol şol köp atlyny görende, özüni ýitirip, az-kem
aljyrapdy. Munuň üstesine-de öňki salgy berlen ýolundan
çykmaly bolupdy. Ol “şu ýerden sürsem, şol dagdan sag-aman
aşaýsam gerek” diýip bir ugra sürdi. Emma onuň süren ugry
aňyrsy gaýa direýän bir böwse boldy. Ol bu böwseden çykmak
üçin çar tarapa urundy, emma bolmady. Ol “şu ugra gitsem
çykaryn” diýip, başga ugra sürýär, ýöne ýene aýlanyp-aýlanyp,
öňki ýerine gelýär.
Şeýdip, ol şol böwsede birnäçe mertebe terslin-oňlyn
aýlandy. Ol bir burun ilerräk aýlanaýsa, öňi açykdy. Ol diňe
daň saz beren wagty şol ugry tapdy. Ol “indi ýola düşdüm”
diýip begenip, daňyň uky humary bilen gözüni ümezledip
barýardy. Birden gapdalyndaky dagdan dört atlynyň ok ýaly
bolup, öz üstüne okdurylyp gelýänini gördi. Basdy atyna
gamçyny. Emma bikärdi. Bu dört atly gaty kowýardy. Olar:
—
Dur, urarys! - diýip gygyrýardylar.
Hal molla Batyr hajyny diňe şol wagt gördi. Gaçýanyň
kimdigini, kowýanyň kimdigini ýagşy tanandan soň, ol bularyň
hiç birine-de özüni bildirmän yzyna dolandy.
Bu kowýanlar Öwezmyrat batyr, Stepan, Kany batyr, Nepes
dördüsidi. Nepes atlary tutup oturan wagty dagyň gündogar
düýbünde bir atlynyň ters öwrülip ýörenini görüp, Öwezmyrat
batyra habar berdi. Soň bu atlynyň aljyrap bolup ýörşüne
olaryň dördüsi hem daň agarýança syn edip oturdylar. Ahyry
howa mazaly ýagtylandan soň ol atly ugruny düzedip, ilerki
burundan aýlandy. Şol wagt bular hem onuň üstüne at
goýdular. Ol atlyny uzak gidermän, pasyr-pusur ýüzüni ýere
basdylar. Öwezmyrat batyr atyny ýüzin salyp, onuň öňüne
geçdi-de, sapançany ýazzy maňlaýynda goýup:
—
Senmidiň? - diýdi.
—
Hawa, men, batyr - diýip, Batyr hajy ysgynsyz
ýylgyrdy. Onýança beýlekiler hem gelip ýetişdi. Öwezmyrat
batyr sapançany onuň maňlaýyndan aýyrman:
—
Atam Däli batyram bolsaň gaýgyrman. Gaty dogryňy
aýtmasan uraryn - diýip, hemle atdy. Çünki ol ýalan sözlär,
boýun gaçyrar güman edýärdi. - Nirä barýarsyň?
—
Aý, batyr, däliden dogry habar, patyşa goşunynyň
ýanyna barýan - diýip, Batyr hajy ýygryljyrap durşuna jogap
berdi.
—
Näme işlemäge barýaň? - diýip, Öwezmyrat gaşlaryny
çytdy.
Batyr hajy şol bir bolşuny üýtgetmän jogap berdi:
—
Näme üçin barylar öýdýäň, batyr? Adam pahyr nädende
bolarka diýip göwün ýüwürdip, güzeran aladasy bilen. Menem
heý bir düşewünt bolmazmyka diýip barýan.
—
Näme alyp barýarsyň? Seni kim iberdi. - Öwezmyrat
batyr durdugyça gaharlanýardy. - Gepiňi owadanlama-da,
maňa şony aýt.
—
Batyr, meni hiç kim ugradanok. Özüm bir azajyk
sowgat alyp barýan. Ol sowgat öz sowgadym.
—
Hany, göreli, sowgadyň näme? Tiz atdan düş - diýip,
Öwezmyrat batyr buýruk berdi.
Batyr hajy atdan düşdi. Beýlekilerem atdan düşdüler. Batyr
hajy bökdergisini çözüp, özüniň bar goşuny görkezdi.
—
Bular näme? - diýip, Öwezmyrat batyr sorady.
—
Meniň özümem şularyň nämedigini bilemok.
—
Nireden tapylan goş bu goş?
—
Bu goş şol öldürilen derwüş babanyň goşlary,
—
Ol derwüşiň goşy saňa nireden düşdi?
—
Ony meniň özüm öldürip, goşuny talap aldym.
—
Ony öldüren senmidiň?
—
Hawa.
Nepes häzir goşa seretmekden geçip, Batyr hajynyň agzyna
seredýärdi.
—
Ony
saňa
Dykma
buýrup
öldürtdimi?
-
diýip,
Öwezmyrat batyr sorady.
—
Ýok, özüm. Ony meniň özüm öldürdim. Onuň ýanynda
puly känmikä diýip güman edipdim. Emma az eken.
Hemmesi
dykgat
bilen
bu
goşlara
seredýärdiler.
Bular nähili zatka diýip geň galýardylar. Bu odur, bu budur
diýip, Stepan olara düşündirýärdi.
—
Bu näme? - diýip, Öwezmyrat batyr Stepana bir zady
görkezip sorady.
—
Bu apparat. Surat apparaty. Munuň bilen surat alýarlar -
diýip, Stepan düşündirdi. - Ol derwüş haýsy-da bolsa bir
döwletiň jansyzy bolmaly.
—
Munuň elini arkasynda daňyň! - diýip, Öwezmyrat batyr
gaharly gygyrdy. Emma Stepan ony bu pikirinden dändermekçi
boldy:
—
Munuň alyp barýany şu bolsa, bize peýdasy, zyýany
ýok. Goý, ýoluna gitsin. Özem dogrusyny dogry aýdýar.
—
Ýok, dogrusyny aýdýan däldir. Muny Dykma serdar
iberendir - diýip, Öwezmyrat batyr gygyrdy.- Munuň ýanynda
hatam bardyr. Daňyň goluny arkasynda. Tä haty özi çykaryp
berýänçä, men oňa azap bereýin.
Öwezmyrat batyr näçe gazaba münse-de, Batyr hajy şol bir
bolşuny saklaýardy.
—
Daňsaňyz, daňyň, batyr. Şol derwüşi öldürip goşuny
talan men. Mende şundan başga zat ýok - diýip, parahat
gürledi.
—
Barlap görüň. Ýanyndan şundan başga zat çykmasa,
daňmak nämä gerek -diýip, Stepan öz pikirini aýtdy. Batyr hajy
hem onuň sözlerini tassyklady.
—
Hawa, barlap göräýiň.
Boýdan-başa munuň endamyny telpeginiň işligine çenli
barladylar. Emma hiç zat tapylmady. Stepan:
—
Barlamaly ýeri ädigi - diýdi.
Ädigini hem çykaryp barladylar. Hiç bir üýtgeşik zat
çykmady.
Batyr hajyda Dykma serdaryň iberen haty bardy. Emma
Batyr hajy ol hatyndan arkaýyndy. Ol ädiginiň içinde laýyk bir
petek goýupdy-da, haty hem şonuň aşagynda ýerleşdiripdi.
Şonda-da ädik agzalanda onuň terzi bir az üýtgedi. Emma ony
aňlan bolmady. Hiç bir delillik zat tapmandan soň, Öwezmyrat
batyr:
—
Aý, Batyr hajy seniň ajalyň ýetmän eken. Bolýar, bu
sapar seni goýbereli. Emma mundan beýläk ýene bir gezek:
“men ors patyşasynyň wekilleriniň ýanyna barýan” diýip,
meniň elime düşäýseň, hökman seni çaparyn. Eşitdim,
eşitmedim diýme... Özüň bir pikir et ahyryn. Beýle işiň özi
şerigata-da düzüw däl ahyryn - diýip, şerigatyň nämedigine özi
düşünmeýänem
bolsa,
Batyr
hajyny
şonuň
ady
bilen
gorkuzmakçy bolup, şerigaty bilýän kişi bolup nesihat berdi.
Batyr hajy:
—
Şerigata meniň özümem gowy düşünýän-le - diýdi.
Batyr hajynyň şerigata gowy düşünýändigi şundan soň
Öwezmyrat batyryň ýadyna düşdi.
—
Hawa, ýogsa-da, asyl seniň özüň birneme okansyňam.
Gowy bilýänsiň. Bar onda, şerigaty berk tutjak bol - diýdi.
Batyr hajy atlanyp, öz ugruna baka sürüp gitdi. Bu dördüsi
hem öz ugurlaryna, atlylarynyň düşen ýerine baka gitdi. Olar
tirkeşip barýarkalar, Nepes öz içinden “ol derwüşi öldüren
Öwezmyrat batyr bolman, Batyr hajy eken-ow. Dykma serdar
Öwezmyrat serdara töhmet edýän eken-ow” diýip, pikirlenip
barýardy. Ol birden içinden edip barýan pikirini säwlik bilen
daşyna çykaranyny duýman galdy.
—
Batyr, ol derwüşi öldüren Batyr hajy bolup çykdy-ow -
diýdi.
Hawa, Batyr hajynyň aýdyşyna görä şeýle ýaly... Sen
—
kimdir diýip güman edýärdiň? - diýip, Öwezmyrat batyr
sorady.
—
Aý, näbileýin - diýip, Nepes gümürtik gürledi.
—
Meniň pikirimçe, bu işde Dykma serdaryň eli bardyr -
diýip, bir salym dymandan soň, Öwezmyrat batyr gürrüňe
başlady. - Bolmasa, Batyr hajy kim, işanlaryň myhmany bolan
derwüşi öldürip bilmek kim? Dogry, Batyr hajy adam
öldürmez diýip, men ony aklaman. Ol pula göz gyzdyryp, her
zatdan gaýtmaz. Emma bu derwüşi öldürmegi oňa Dykma
tabşyrandyr. Sebäbi derwüşiň bu bor-bolmaz goşuna göz
gyzdyryp, Batyr hajy ony öldürmezdi.
Öz başyna pikir edip barýan Nepes Öwezmyrat batyra
ýüzlendi:
—
Batyr, ýaňka şerigat diýdiň, zat diýdiň. Şerigatdan
habarlam bolsaň, sen bize bu wagta çenli şerigatdan gürrüň
bermän ýören ekeniň-ow.
—
Aý, Nepes, bilme nirde, zat nirde, şu güne çenli şerigat
diýen zat meniň eşiden zadymam däl - diýip, Öwezmyrat batyr
boýun aldy. - Men onuň diňe adyny eşidýän. Dony çöwre
ýapynyp, düýeleri ürküzilişi ýaly, menem ýöne şerigat diýip,
zat diýip, ýaňkynyň ýüregine wehim saljak boldum. Bolmasa,
ol deýýus hiç zatdan gaýtmaz. Pula göz gyzdyryp, adam öldir,
öý ýarar, il çapar, gowulykdan başga näme diýseň eder.
Düşdüňmi? Ine meniň bilşim. - Ol bir azajyk dymdy-da,
sözüniň üstüni ýetirdi. - Şonuň üçinem men şerigat diýen
boldum-da. Başga näme diýeýin...
DOST AÝRALYGY
Üznüksiz birnäçe güne çeken gaça urşuň arasynda
Öwezmyrat ýigitlere we atlara dem bermeli wagty boldy diýip
pikir etdi.
—
Ýigitler,
Aýrysakgal-a
howlukman,
alňasaman,
pyýadadan öz töweregine gala salnyp, ýuwaşlyk bilen ileri
omzaýar. Pyýada bilen gije gündiz ýakalaşyp ýörmek bizi
halys irizdi. Bir dem-dynç alsak nädýär? - diýip, atlysyna geňeş
saldy. Atlylar bolsa:
—
Dem-dynç alarça wagt boldy, batyr-diýişdiler.
Öwezmyrat batyr dagyň bir buljum, howpsuz ýerinde goşkötellerini goýuşdyrýardy. Şol ýeri hem öz atlysy üçin dynç
alynýan ýer hasaplaýardy. Ol ýerde hem hemişeki adaty
boýunça Garry batyr özüniň goş-kerweni bilen bolardy. Ikiýeke gaça uruşda aty ýaramazlyk tapynanlar ýa-da Hal molla
ýaly birdenkä ötle tutup, içi agyrýanlar galardy.
Öwezmyrat
batyr
özüniň
birki
gün
dynç
almaga
çykýanyndan Gara batyry habardar etmek üçin bir atlyny
iberdi-de, özi atlylary bilen goş-kötele baka gitdi. Atlylar baryp
gysby
dag
buljumynda
düşdüler.
Garry
batyryň
goş-
kerweninde janly hereket başlandy. Bu tukatlyk basan dag
jülgesi şowhun bilen ýaňlandy. Dumly-duşda çadyrlar dikildi.
Eýeri aýrylyp, arkalary sypalanan, gaşalan atlar özleriniň
howpsuz ýere gelip dynç aljaklaryny aňdylarmy-nätdilermi,
haýkyryşyp, kişňeşip, sesleri göge göterildi.
Garry batyr bolsa eýýäm öküzmi ýa başga janlymy soýup,
birnäçe günden bäri gum syrap gurap duran gazanlaryny
ýuwup atarypdy. Ol indi işini ýola goýupdy-da:
—
Uruşlar nähili geçdi? Kim nähili batyrçylyk görkezdi?
Ak patyşanyň goşuny nähili? Onuň ýörişi nähili? - diýip,
general Skobelewden, onuň goşunyndan, urşuň barşyndan
soraşdyrýardy.
—
Skobelewiň bu saparky ýörişi gaty serdarlyk bilen
geçýär. Ol pyýadany öňe sürýär - diýip, kimdir biri onuň
sowallaryna jogap berýärdi.
Şol wagt bir boz atly üsti ýükli bugrany idip jülgä girdi.
Boz atyň üstünde oturan ýigrimi bäş ýaşlar töweregindäki bir
ýigitdi. Ol ýigit ýaňy taban murtunyň ujuny ýokary gaýtaryp,
dürterip başlan sakgalynyň öňüni bejeripdir. Ol ýigit düşüp
ýatan atly goşunyň bir çetinden geldi-de:
—
Öwezmyrat batyryň çadyry haýsy? - diýip sorady.
Atynyň arkasyny sypap, gaşap ýören kimdir biri:
—
Hol, işigi gyzyl baýdakly çadyr - diýip salgy berdi.
Ol ýigit sürüp baryp, Öwezmyrat batyryň çadyrynyň
agzynda düşdi. Öwezmyrat batyr oňa gözi düşenden, ýerinden
syçrap turdy. Göýä ony birnäçe ýyllap ýitirip, täzeden tapan
ýaly begençli gygyryp garşylady.
—
Aman batyr - diýip, onuň adyny hem tutdy. Kany batyr
bilen Stepan hem baryp, Aman batyr bilen görüşdi. Emma
ýatan atly goşunyň içinde bu ýigidi tanaýan adam ýokdy. Her
kim bir çak urýardy:
—
Bu ýigit kimkä? Hemişeki habar getirýän çaparlardan-a
däl. Öwezmyrat batyr bilen ozaldan dost bolara çemeli.
—
Şeýle ýaly...
—
Özüniň
ýüz
keşbi,
egin-eşig-ä
Etrek
tarapynyň
adamsyna meňzeýär.
Ýöne onuň kimdigini, näme maksat bilen gelendigini
atlylaryň içinde bilýän ýokdy. Ony diňe Öwezmyrat batyr,
Kany batyr, Stepan üçüsi gowy tanaýardy.
Mundan bäş-alty ýyl ozal bu ýigit Mary gapdalyna argyşa
giden kerwenler bilen çykypdy. Argyş edip, galla şaýlaryny
tutup gaýdyp gelýärkäler, ýolda bu ýigit bagtsyzlyga duçar
geldi.
Argyş
kerweni
Ahal
sebitine
ýetende,
hanyň
perraçlaryndan ygyp ýören birnäçe atly kerwene duş geldi.
Çölde bir ýerde dönükleriň atly toparynyň dökülmek
howpundan gorkup gelýän argyşçylar hanyň atlylaryny
görenlerinden, indi hatarly ýoldan geçdik, ile aralaşdyk diýşip
begenişdiler, arkaýynlaşdylar.
Şu agyr kerweniň içinde şu ýigidiň aýagynyň aşagyndaky at
perraçlaryň gözüne ýakan borly. Perraçlaryň baştutany:
—
Heý, oglan, atyňy sataýmarsyň-a? - diýdi.
—
Ýok, aga, at satlyk däl.
Perraçbaşy ulumsylyk bilen gürledi:
—
O näme üçin? Heý, satylmazam bir zat bolarmy? Ýeri
gelende, topar-topar edilip, adamam satylýar.
—
Agam, onyň dogry welin, bu at meniň özümiňki däl -
diýip, ol ýigit düşündirdi. Şu kerweniň içinde maňa degişli ýedi
sany ýükli iner bilen şu at bar. Ýöne şularyň içinde diňe ýekeje
düýe özümiňki. Galanlary baýyňky. Atam şonuň aty. Meniň
özümem şonuň hyzmatkäri. Men bu aty satsam, baramsoň, baý
aga näme jogap bererin?
—
Baraňsoň aty Nurberdi hanyň perraçlary han üçin alyp
galdylar diýseň, baý seniň etiňi iýäýesi ýok - diýip, perraçbaşy
herreldi.
—
Iýmese-de, iýenden gowy etmez - diýip, oglan janyndan
syzdyryp gürledi. - Meniň öýümi dagadar. Onsoň men nädip
baýyň atyny goýup giderin?
—
Sen oglanyň-a edäýmeliň bilinýär welin... - diýşip,
perraçlar hyň urşup, kerweniň töwereginde iki ýana at salyp
başladylar. Öz aralarynda nämedir bir zatlary gürleşdiler.
Perraçlar kerweniň töwereginde köw urup ýörüşlerine
birden olaryň arasyndan üç-dört sany atly sogrulyp gaýtdy-da,
ýaňky oglanyň üstüne eňdi. Biri gelip, onuň atyny sakaklap
tutdy. Ýene biri onuň özüni atyň üstünden agdardy. Biri elini
arkasynda daňdy. Kerwenbaşynyň we beýleki argyşçylaryň
eden köp töwellalary, ýalbaryp-ýakarmaklary edil daşa ýagmyr
ýagan ýaly gögermedi, ýer almady.
—
Kerwenbaşy! - diýip, perraçbaşy ona öz niýetini mälim
etdi. - Biz bu oglany, aty, bu oglanyň hut özüne degişli ineri
alyp galýarys. Baý aganyň alty inerini bolsa saňa tabşyrýarys.
Sen olary elt-de, baý aga elin gowşur. Eger sag-aman eltip
tabşyrmasaň, seret, soň özüňe ýagşy bolmaz. Onsoňam baý aga
aýt, Nurberdi handan onuň haky köýmez.
—
Bu oglanyň yzynda gol doly çülpe çaga aç otyr. Bu
oglany goýberiň. Munuň yzyndaky ýetimlere rehim ediň diýip, kerwenbaşy şunça ýalbarsa-da bolmady.
Perraçlar ol ýigidi alyp gitdiler. Bu ýigit goly arkasynda
daňylgy halda perraçlaryň öňüne düşüp barýardy.
—